Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Odlazak 12. NOU brigade u centralnu Bosnu držao se u velikoj tajnosti, te zbog toga nisu činjene političke i vojne pripreme. To će se kasnije, u centralnoj Bosni, negativno odraziti, jer se Brigada našla na nepoznatom terenu i nepripremljena za borbu protiv četnika Draže Mihailovića. Dolazak Brigade na teren oko Motajice, najveći deo stanovništva, sem Čeha, Poljaka i nešto malo Italijana, nisu Brigadu dočekali baš sa dobrodošlicom, već prilično uzdržano. Borci su to teško podnosili, jer poslije Slavonije, gdje se pojedinac mogao kretati slobodno preko čitave teritorije i da u svakom selu, u svakoj kući, bude toplo dočekan i nahranjen od prijateljski raspoloženih i prema NOB-u naklonjenih domaćina, u selima oko Motajice tako nije bilo.

Zbog tajnosti odlaska Brigade u centralnu Bosnu, u jednom trenutku došao je u pitanje i prelaz preko Save. Iako su Štab 6. korpusa i Oblasni komitet CK KPH za Slavoniju preduzeli pravovremeno mjere da se obezbjede čamci za prelaz preko Save, dolaskom Brigade na lijevu obalu Save njen štab je bio prinuđen da se sam snalazi. U vezi sa odlaskom 12. brigade u centralnu Bosnu tadašnji zamjenik komandanta 12. slavonske divizije, Rade Knežević, izjavio je: »Oko 20. oktobra 1943. godine pozvao me komandant 6. slavonskog korpusa Petar Drapšin i naredio da, u roku od 10 dana, izvršim pripreme za prelaz 12. NOU brigade preko Save u centralnu Bosnu. U toku priprema sarađivao sam sa Diljskim vojnim područjem i Okružnim komitetom Slavonskog Broda. Za prelaz Brigade u noći između 2/3. novembra 1943. godine trebalo je obezbjediti 10 čamaca, svaki za 8-10 boraca. Na osnovu plana izračunato je da se Brigada sa 4 bataljona i 5 četa (pionirska, četa za vezu, regrutna četa, mitraljeska i sanitetska), može prebaciti preko Save sa 10 čamaca u 12 talasa za vrijeme od 8-9 časova. Od toga, 7 časova noćnog vremena i 2 časa dnevnog. Prema proračunu, u jednom talasu moglo se prebaciti najviše 100 boraca u trajanju od 45 minuta do 1 časa«.

Dok je zamjenik komandanta 12. divizije Rade Knežević vršio pripreme za prelaz preko Save, 12. slavonska NOU brigada nalazila se na maršu iz rejona Voćina preko Orahovice, Papuka i Dilja prema Savi. Marš je izvršen u četiri etape. Prva etapa od Voćina preko Slatinskog Drenovca do Orahovice. U Orahovici je Brigada provela dva dana na odmoru. Borci su za vrijeme boravka iskoristili priliku za fotografisanje. Skoro da nije bilo ni jednog borca koji se nije fotografisao kod privatnog fotografa. To je bio prvi slučaj u NOR-u Slavonije da su se borci fotografisali, jer, na oslobođenoj teritoriji nije bilo fotografa i fotografskih radnji.^1}

Druga etapa marša bila je od Orahovice preko Papuka do Lončiće. Treća etapa, od Lončiće preko Dilja do sela Odvorci. I četvrta etapa, od sela Odvorci do Slavonskog Dubočca na lijevoj obali Save. Prije polaska na marš u selu Ćeralije, komandant Korpusa, Petar Drapšin, vodio je razgovore sa starješinama 12. NOU brigade. Razgovor se vodio o iskustvima iz borbe, kao i o potrebi stručnog obrazovanja starješina. Ali, o odlasku Brigade u centralnu Bosnu nije bilo govora. To je bila tajna za sve sem za Štab Brigade. Brigada je došla 1. novembra 1943. u selo Odvorci. Dan ranije, u selu Paki, na sastanku Štaba Brigade, kojem su prisustvovali samo štabovi bataljona, komandant Brigade Josip Antolović prvi put je saopštio da Brigada odlazi u centralnu Bosnu po naređenju Vrhovnog Štaba NOV i POJ. Sastanku je prisustvovao i zamjenik komandanta divizije, Rade Knežević, koji je članovima štabova bataljona davao potrebna objašnjenja. Prvi novembar bio je hladan i tmuran zbog magle, ali i zbog sjete za Slavonijom. U ratu nema tajni koje se mogu dugo čuvati. Tako je bilo i s odlaskom Brigade u centralnu Bosnu. Članovi štabova bataljona, navodno, nisu nikome govorili o odlasku u Bosnu, ali, ipak, veći dio starješina i dio boraca su saznali da Brigada odlazi u Bosnu, za koju su čuli samo iz narodnih pjesama. Ipak, i pored otkrivanja tajne, ni jedan borac nije dezertirao iz Brigade da bi ostao u Slavoniji, iako se pričalo da su Bosna i Slavonija dva svijeta koje dijeli rijeka Sava. Iz sela Odvorci Brigada se kretala pravcem: Grgurevići - Kanjiža - Bebrina - Banovci - Slavonski Dubočac. Početak marša bio je u 22 sata 2. novembra 1943. Dužina marš-rute iznosila je oko 25 km.^[1]

Kada je Brigada 3. novembra 1943. oko 3 sata stigla u Slavonski Dubočac, na lijevu obalu Save, iznenađenju nije bilo kraja. Na obali Save nije bilo nikoga: ni čamaca, ni veslača, iako je na sastanku u selu Paki rečeno da će čamci sa veslačima biti pripremljeni i očekivati Brigadu do njenog pristizanja, tako da se odmah može početi s prelaženjem.^

^Arhiv VII, k. 483 reg. br. 2/8, k. 472-A reg. br. 1-61/19, k. 483 reg. br. 10-122/8.

Štab Brigade odmah je energično reagovao, a komandant, Josip Antolović, naredio je štabovima bataljona da se u Slavonskom Dubočcu pretraži svaka kuća, dvorište i svaka staja, dok se ne pronađe bilo kakav čamac. Poslije dužeg pretraživanja pronađena su 3 manja čamca, svaki kapaciteta za 6-8 ljudi. Jedan čamac, iako je bio potopljen, pronađen je u Savi. Sa 4 čamca moglo se početi sa prebacivanjem preko rijeke. Pristupilo se izboru i organizaciji desantnih mjesta prelaza. Uzvodno oko 250 metara od Slavonskog Dubočca prema Slavonskom Kobašu, određeno je jedno desantno mjesto prelaza, a drugo, 250 metara nizvodno od Slavonskog Dubočca. Ukupna dužina desantnog odsjeka nije bila veća od 500 metara. Organizacija prelaženja podjeljena je u 3 faze: pripremni, izvršni i zauzimanje mostobrana u Bosanskom Dubočcu. Prva faza obuhvatala je maršovanje i dolazak na desantni odsjek: ukrcavanje u čamce, prevoženje i iskrcavanje desantnih grupa na desnoj obali, kao i obezbjeđenje mostobrana. Druga faza sastojala se od iskrcavanja predfijih dijelova na desantnu osnovicu i zauzimanje mostobrana u Bosanskom Dubočcu. Treća faza sastojala se od ukrcavanja i prevoženja u talasima i iskrcavanja glavnih snaga Brigade na desnoj obali rijeke, kao i proširivanje desantne osnovice. Zbog sigurnosti ukrcavanja, prevoženja i zaštite mostobrana na desnoj obali Save, štab Brigade preduzeo je mjere borbenog osiguranja desantnog odsjeka sa dva bataljona. Treći bataljon dobio je zadatak da organizuje položaje za odbranu na kanalu Jelinak u pravcu Slavonskog Broda (12 km zapadno od Slavonskog Broda).

Položaj za odbranu organizovan je na liniji: kota 89 i kota 91. Borci su iskopali dovoljno duboke rovove i ojačali ih grudobranima, a za mitraljeska gnijezda iskopali su rovove za stojeći stav. Nakon što je izdao usmenu borbenu zapovjest, komandant Josip Antolović obratio se komandantu i političkom komesaru 3. bataljona, Milivoju Babcu i Jovanu Kokotu, ovim riječima: »Samo preko mrtvog 3. bataljona neprijatelj može da prođe«. Riječi komandanta Brigade bile su dovoljne da se shvati dramatičnost u kojoj se 3. novembra 1943. oko 6 sati, našla 12. slavonska brigada.

Dok su se jedinice Brigade nalazile na desantnom mjestu prelaska preko Save, u Slavonskom Brodu bilo je oko 7600 njemačkih, ustaških i domobranskih vojnika koji su bili u tranzitu prema istočnoj Bosni i Jadranskom moru: dijelovi njemačke 187. divizije sa Štabom, Komanda 2. domobranskog zbornog područja, Koturaška bojna i veći broj samostalnih jedinica za snabdijevanje i održavanje tehnike. Prema istorijskoj analogiji, uloga i zadatak 3. bataljona, ozbiljnost i dramatično naređenje komandanta Brigade, bili su slični zadacima mnogih partizanskih jedinica narodnooslobodilačkog rata, kada su žrtvovani čitavi bataljoni, pa i brigade, da bi se spasli ranjenici ili održao važan operativno-taktički položaj.⁴

Četvrti bataljon dobio je zadatak da posedne položaj za odbranu 1 km uzvodno od Slavonskog Dubočca prema Slavonskom Kobašu i selu Banovcima. Položaj za odbranu organizovan je na liniji: kota 91 i, dalje, od seoskog groblja na lijevoj obali Save, sa zadatkom da se spriječi intervencija neprijatelja sa tog pravca.

Vodostaj rijeke Save u to vrijeme bio je, po pravilu, najviši, a događalo se da i u aprilu, poslije topljenja snjega i proljetnjih kiša, vodostaj poraste. Širina rijeke na mjestu prelaza bila je oko 250-300 metara a dubina na sredini iznosila je oko 15-20 metara.

Prvi i 2. bataljon određeni su za prelaz preko rijeke. Oni su organizovali po jednu desantnu grupu jačine 15-18 boraca, naoružanih puškama, ručnim bombama i po 4 puškomitraljeza, ukrcana u 4 čamca. Desantnom grupom 1. bataljona komandovao je komandir 1. čete Josip Vukojević Hrabri iz Markovca kod Daruvara, a njegov zamjenik bio je vodnik Dušan Sokolović iz Velikog Nabrđa kod Đakova. Desantnom grupom 2. bataljona komandovao je 18-godišnji zamjenik komandanta bataljona Stojan Milinović Abisinac i politički komesar bataljona Ljubo Mraović. U Brigadi nije bilo dovoljno veslača, pa su pojedinci kao što je Ljubo Mraović, Ivica Miličević, Sofija Vranešević, Milan Vrzić, Đuro Vidović, Stjepan Gajdek i drugi, satima veslali i prevozili borce preko Save. U desantnoj grupi 2. bataljona bio je i vodnik Ljuban Begović iz Koreničana. Prilikom ukrcavanja desantnih grupa u čamce uočeno je da se i najhrabriji borci ustežu i kolebaju da zakorače u čamac, jer ih 80% nije znalo plivati. U tim trenucima nije pomagao autoritet starješina, pa je većina boraca, bukvalno, ugurana u čamce. U 6 sati 3. novembra 1943. obje desantne grupe krenule su s lijeve obale Save.

Pošto je prešla s lijeve na desnu obalu Save, 500 metara zapadno od Bosanskog Dubočca, desantna grupa 1. bataljona oprezno se privukla mjestu gdje se nalazila neprijateljeva straža sa puškomitraljezom i bacila ručne bombe. Nakon kratkog puškaranja stražari, koji su bili iz Muslimanske dobrovoljačke milicije pobjegli su preko mađarskog groblja u pravcu Bjelog Brda. Pri prelaženju preko rijeke, desantna grupa 2. bataljona zaobišla je Bosanski Dubočac i iskrcala se kilometar nizvodno, istočno od Bosanskog Dubočca, a potom je s jugoistočne strane ušla u selo. Ta desantna grupa, u toku nastupanja, nije naišla na otpor neprijatelja. Poslije pretresa kuća i dvorišta pronađena su dva manja čamca kapaciteta za 6-8 ljudi i 1 skela koja je bila potopljena i napunjena pijeskom.^[2] Komandant 2. bataljona Bogdan Jovanović i politički komesar Ljubo Mraović organizovali su vađenje skele iz vode, a borci su pronašli u selu još 2 veslača i primorali ih da veslaju. U drugom talasu, u 7,30 sati na desnu obalu rijeke prevezao se i komandant Brigade, Josip Antolović. U to vrijeme na desnoj obali već se nalazila četa boraca kojoj je naređeno da izbije na Mađarsko groblje i da odbaci muslimansku miliciju u pravcu Bijelog Brda. U 8,30 sati Muslimanska milicija uspjela je protivnapadom da potisne 1. četu, koja je bila prisiljena da se povuče u Bosanski Dubočac. Nakon oštre intervencije komandanta Brigade, ta četa je, pod komandom Bogdana Jovanovića, ponovno krenula u napad i uspjela da povrati ranije izgubljeni položaj.

Oko 9 sati iznad mostobrana i odsjeka za prelaz, pojavio se neprijateljev izviđački avion, koji se poslije 3 napravljena kruga udaljio u pravcu Dervente, Bosanskog i Slavonskog Broda. Nakon toga uslijedio je vatreni udar neprijateljeve artiljerije velikog kalibra i dometa. Granate su padale na desnu obalu rijeke, ali i po sredini rijeke. Od snažne eksplozije velike količine vode u obliku gejzira, dizale su se visoko iznad površine. Prevoženje je nastavljeno, bez obzira na dejstvo neprijateljeve artiljerije. U 9,30 sati situacija na mostobranu se pogoršala. Iz pravca Dervente intervenisala je neprijateljeva pješadija koja je kamionima prebačena do linije: Bukovača - k. 204 - kota 199. Intervencijom neprijatelja položaji na Mađarskom groblju bili su ponovno ugroženi. Neprijateljeva artiljerijska i mitraljeska vatra ometali su prelaženje, meci su u širokoj lepezi dobovali po površini rijeke i oko čamaca. Na mostobranu, na desnoj obali Save, iz trena u tren, pristizali su novi talasi boraca koji su prevoženi sa 6 čamaca i 1 skelom.^[3] Oko 10 sati na mostobranu, na suprotnoj obali rijeke, već su se nalazile 3 ojačane čete, koje su odmah poslije pristizanja, uvođene u borbu, jer je neprijatelj težio da po svaku cijenu ugrozi mostobran i spriječi prelaženje Brigade preko Save. Oko 12 sati sve 3 čete 1. bataljona prešle su na desnu obalu Save i učestvovale u borbi sa neprijateljem. Napadom 1. bataljona i dijela snaga 2. bataljona, neprijatelj je razbijen i prisiljen na povlačenje u pravcu Kalenderovaca i Dervente. Borba je bila oštra i sa promjenljivim obrtima i trajala je sve do 14 sati.

Neprijatelj je u toku borbe pretrpio gubitke od 25 poginulih i više ranjenih, a 1. i 2. bataljon imali su 8 poginulih i 14 ranjenih boraca. Zaplijenjeno je 20 pušaka i 3 automata. Poslije 14 sati bataljoni su ostali na dostignutim položajima sve do mraka, kada se i posljednji borac prevezao na desnu obalu Save. Na lijevoj obali, gdje se realno i sa zebnjom očekivala intervencija neprijatelja iz Slavonskog Broda, bilo je mirno, ali su borci 3. i 4. bataljona i dalje utvrđivali odbrambene položaje, a puškomitraljesci i mitraljesci upravljali svoje poglede u pravcu Slavonskog Broda i glavne željezničke pruge, odakle se očekivao nailazak neprijatelja. Nevjerovatno, ali je tačno da, i pored borbe koja se vodila na desnoj obali od 8 do 14 sati, neprijatelj nije intervenisao iz Slavonskog Broda, iako je udaljenost iznosila oko 10-12 km. Na osnovu obavještajne procjene neprijateljevih snaga i situacije koja je neprijatelju nametnuta od jedinica NOVJ, u dolini rijeke Bosne i Neretve neprijatelj je bio zaokupljen daleko važnijim i značajnijim problemima. To je 12. NOU brigadi, vjerovatno, i olakšalo prebacivanje preko Save. Pored toga, Brigada je napravila iznenađenje, jer niko nije očekivao da će partizanska brigada pod borbom i danju vršiti prelaz preko rijeke. To su najvjerovatniji razlozi zbog čega neprijateljeve snage nisu intervenisale iz Slavonskog Broda.

Između 11 i 12 sati jugoistočni vjetar podigao je talase na rijeci visine oko pola metra. U jednom od čamaca, koji se nalazio na sredini rijeke, bilo je 8 boraca iz 1. bataljona sa naoružanjem, ratnom opremom i 2 puškomitraljeza. Veslač u čamcu bio je Đuro Vidović, zamjenik političkog komesara 2. čete 3. bataljona, iz Slavonskog Broda. Umjesto da sječe talase, veslač je za trenutak izložio desnu bočnu stranu čamca u pravcu kretanja talasa, što je bilo dovoljno da se čamac napuni vodom. Došlo je do prave ljudske drame kad su bespomoćni borci - neplivači počeli dozivati u pomoć. U blizini nije bilo nijednog čamca, a radilo se o sekundima. Čamac se odjednom prevrnuo i svih 8 boraca našlo se u hladnim talasima rijeke. Ljudsku dramu s lijeve obale Save posmatrao je politički komesar Brigade Ivan Senjuk i odmah uputio Ivicu Miličevića, političkog komesara 4. bataljona i Stjepana Gajdeka, informativnog oficira 3. bataljona da spasavaju utopljenike. Do mjesta nesreće nije bilo više od 100 metara. Ali, na uzburkanoj rijeci sa malim čamcem to je bilo daleko i pored očiglednog naprezanja spacilaca. Kada su stigli do prevrnutog čamca, već je bilo kasno. U talasima je našlo smrt 7 boraca sa Đurom Vidovićem. Samo se brigadni berberin spasao nekim čudom, jer je bio bez oružja, uhvatio se za čamac i 4ako ostao na površini dok ga nisu spasili.

Oko 16 sati prevezen je i posljednji talas boraca 4. bataljona, zajedno sa oružjem, municijom i drugom ratnom opremom. Nakon desetosatnih izuzetnih fizičkih napora, psihičke napetosti i borbe s neprijateljem na desnoj obali rijeke, moglo je da se predahne. Na lijevoj obali, na slavonskoj strani, ostalo je oko 120 tovarnih i jahaćih konja koji se ni pod kojim uslovima nisu mogli navesti na rijeku i da plivanjem pređu na desnu obalu. Od formiranja 12. NOU brigada imala je više teških i dramatičnih borbi i trenutaka koje su borci zapamtili, ali, svi su se složili da je 3. novembar 1943. zbog fizičke iscrpljenosti i psihičke napetosti bio najteži.

[1] Arhiv VII, f. NOP-a, k-472-A reg. br. 1-72/19.

Zbog ustaša koje su prethodnog dana došle u Slavonski Dubočac, tamošnji aktivisti uplašili su se i potopili čamce koje su prethodno napunili pjeskom.

^[2]) Potapanje skele izvršila je Muslimanska milicija.

OA/I

^[3]) Kapacitet skele i 6 čamaca u 1 talasu iznosio je oko 80-100 boraca. U 6 čamaca prevozilo se oko 50 boraca a kapacitet skele u 1 talasu iznosio je 30-40 boraca.