SRPSKI NACIONALISTIČKI OTPOR IZVAN SRBIJE Snage koje su s vremenom postale poznate kao četnički pokret Draže Mihailovića, nisu u prvim mjesecima okupacije započele kao jedinstveni pokret. Mihailović je vodio i organizirao četnike u Srbiji, ali grupe izvan Srbije koje su se kasnije identificirale kao dio Mihailovićeva pokreta u stvari su počele ili kao dio ustanka koji je povela KPJ, ili su nastale_jy^mauc^U,j^rani svojih života.,} obitelji. To je bio slučaj u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, u sjevernoj Dalmaciji i u jugozapadnoj Hrvatskoj (Lika, Kordun, Banija). U toku prvih nekoliko mjeseci ustanka borbene grupe u svim tim krajevima sastojale su se od komunista i raznih pripadnika njihova Narodnog fronta, te od srpskih nacionalističkih elemenata. Rukovodstvo tih oružanih odreda također je bilo miješano. Za razliku od partizana, koje je od početka ustanka vodio Centralni komitet Komunističke partije i Glavni štab — preimenovan poslije sastanka rukovodstva KPJ u Stolicama, u zapadnoj Srbiji, 26. septembra 1941. u Vrhovni štab kojem su pomagali pokrajinski Glavni štabovi - srpske nacionalističke grupe izvan Srbije nisu imale centralno vojno ili političko rukovodstvo. S iznimkom nekih odreda u istočnoj Bosni, većina ih je tokom prva tri ili četiri mjeseca ustanka imala slab ili nikakav dodir s Mihailovićevom grupom na Ravnoj Gori. Ne obazirući se na koordinacionu aktivnost komunista, te su srpske nacionalističke grupe radile samostalno, ne surađujući međusobno ni na sreskoj, a kamoli na oblasnoj ili pokrajinskoj osnovi, a njihova je motivacija uglavnom bila samoobrana i zaštita vlastitih obitelji. U nekim područjima, kao na teritoriju NDH pod talijanskom okupacijom, nesuglasice između komunista i srpskih nacionalista počele su istog trenutka kad i ustanak, i to na pitanju da li se boriti protiv ustaša i Talijana, što su htjeli partizani, ili samo protiv ustaša, što su htjele srpske nacionalističke grupe. Tako je proces polarizacije između ta dva sastavna dijela ustanka počeo odmah. Vođe srpskih nacionalističkih elemenata koji su se digli na oružje u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i u nekim drugim dijelovima Hrvatske, bili su bivši političari ili učitelji, trgovci, pravoslavni svećenici, dugogodišnji članovi srpskih patriotskih organizacija kao što su Udruženje četnika,118 Narodna odbrana i Jugoslavenski sokol. Bili su to samozvani vođe, koji su slijedeći staru srpsku tradiciju sami sebe prozvali vojvodama i polagali pravo na apsolutnu vlast u svojim odredima. 118 Prema Šehiću, str. 214-220, u Bosni i Hercegovini je malo koji od vodećih četnika tokom rata bio član predratne četničke organizacije. Od 245 članova upravnih tijela lokalnih četničkih odbora, samo ih je 57 otišlo u četničke odrede, mnoge su tokom 1941. ubili ustaše, drugi su otišli u partizane ili ostali neaktivni, itd. Kada su vijesti o tim grupama došle do Mihailovića, on nije gubio vrijeme i smjesta je poslao svoje emisare da preuzmu komandu i da te odrede stave pod njegovu kontrolu. Krajem augusta poslao je najprije majora Boška Todorovića, kao svog glavnog delegata u Bosnu i Hercegovinu, i majora Jezdimira Dangića u istočnu Bosnu. U početku je njihova djelatnost bila usmjerena prvenstveno protiv ustaša i muslimanskog pučanstva.119 Neko vrijeme u Bosni je, kao i u Srbiji, postojala labava suradnja između partizana i ovih Mihailovićevih delegata, te jedinica koje su bile pod njihovom komandom. U istočnoj je Bosni 1. oktobra sklopljen formalni sporazum između partizanskih i Mihailovićevih predstavnika. Sporazum je predviđao stvaranje združenog četničko-partizanskog operativnog štaba za istočnu Bosnu i zajedničke uprave na oslobođenim teritorijima, zatim izdavanje zajedničkog proglasa narodu kojim se poziva na borbu protiv neprijatelja, i prestanak svake borbe protiv muslimanskog i hrvatskog stanovništva.120 Budući da su obje strane — i to više četnici nego partizani - taj sporazum sklopile sa zadnjim mislima, jedva da je mogao biti proveden u djelo, a kad su četnici dočuli za rascjep između Mihailovića i partizana u Srbiji, prekid između ove dvije grupe u Bosni bio je samo pitanje vremena. 119 Marjanović, »Prilozi«, str. 202. 120 Čolaković, Zapisi iz oslobodilačkog rata, II, 17-37; Jugoslavija, Vojnoistorijski institut, Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, str. 122. Mihailović je također poslao oficire u Crnu Goru, u ostale dijelove Bosne i Hercegovine, u Dalmaciju i u jugozapadnu Hrvatsku (Liku) da uspostave kontakte i formiraju regionalne komande — isprva u mnogo slučajeva samo na papiru, ali s vremenom stvarno i u potpunosti. No, jedno je bilo ubrzati proces polarizacije između dvije grupe otpora i otpočeti borbu protiv partizana, izjavljujući da su sve srpske nacionalističke grupe otpora dijelovi Jugoslavenske vojske u otadžbini, a posve je drugo bilo staviti takve raznorodne jedinice pod jedinstvenu vojno-političku komandu. Okolnosti pod kojima su pojedjne grupe nastale i djelovale vrlo su se razlikovale, a karakter svake grupe ovisio je velikim dijelom o snazi i osobnim sklonostima pojedinih vođa, od kojih su mnogi ljubomorno čuvali svoju samostalnost. Skoro svi ljudi koje je Mihailović poslao da preuzmu komandu na područjima izvan Srbije bili su mladi oficiri kraljevske vojske, koji su u aprilu odbili da se predaju, ili iz nekog razloga nisu bili poslani u zarobljeničke logore, ili su nakon kratkog vremena bili otpušteni (npr. oficiri crnogorskog porijekla). U nekim su krajevima takve oficire brzo prihvaćali — u Crnoj Gori npr. kamo je Mihailović slao i postavljao Crnogorce (koji su se, naravno, smatrali najboljim Srbima). Ali u drugim područjima ti su oficiri, gotovo sve Srbi iz Srbije, imali samo ograničen uspjeh u nastojanju da se nametnu kao komandanti. Ipak, svi vođe otpora izvan Srbije koji su naginjali srpskom nacionalizmu, prihvaćali su Mihailovića teoretski kao svog vrhovnog komandanta. Krajem februara 1942. hercegovački su partizani uhvatili Mihailovićevog delegata, majora Todorovića, koji se prebacio iz istočne Bosne. Našli su kod njega kompromitirajuće dokumente koji su ukazivali na kolaboraciju s Talijanima, i nad njim je po kratkom postupku izvršena smrtna kazna. Mihailović ga je zamijenio vojvodom Ilijom Trifunovićem-Birčaninom, imenujući ga komandantom svih četničkih snaga u jugoistočnoj Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, zapadnoj Bosni i u jugozapadnoj Hrvatskoj.121 Birčanina su priznavali svi pročetnički komandanti na tim područjima, ali on je samo djelomično uspio u pokušaju da neke od komandanata zamijeni ljudima koje je imenovao Mihailović. Lokalni četnički vođa Momčilo Đujić (pravoslavni svećenik i samozvani vojvoda), odbio je, na primjer, da preda dužnost komandanta Dinarske divizije, iako je ostao lojalan Mihailoviću, i svog je nesuđenog nasljednika imenovao najprije svojim zamjenikom, a kasnije inspektorom svojih jedinica.122 U dijelu Bosne pod njemačkom okupacijom nekoliko se četničkih vođa jako protivilo Mihailovićevim pokušajima da ih smijeni ili podredi svojim ljudima. Oni su uporno tvrdili da već dugo vode borbu protiv neprijatelja te da i sami mogu zapovijedati, bez pomoći emisara iz Srbije.123 Ali čak su i takvi priznavali Mihailovićev vrhovni autoritet, iako su nastavljali djelovati samostalno. Samozvani vojvoda Dobroslav Jevđević, član predratnog udruženja četnika, bivši poslanik u Skupštini (Jugoslavenska nacionalna stranka), koji je surađivao s Birčaninom, zadržao je svoj utjecaj među četnicima sve do kraja rata, iako ga nije imenovao Mihailović. Opunomoćenici koje je imenovao Mihailović, potpukovnik Ilija Mihić i major Slavko N. Bjelajac, bili su u Lici sretnije ruke i uglavnom im je uspjelo da lokalnim četničkim grupama nametnu svoju komandu.124 U Sloveniji je imenovani komandant, pukovnik Jakob Avšič, odmah prešao partizanima, a njegov načelnik štaba major Karlo Novak preuzeo je komandu. Ali četnici u Sloveniji nikad nisu igrali neku važnu ulogu. 121 Radmilo Grđić, str. 264. Birčanin je između aprila i oktobra 1941. proveo mnogo vremena u Crnoj Gori, a onda je otišao u Split, u onaj dio Dalmacije koji su okupirali Talijani. 122 Stanisavljević, str. 101. 123 Više o tome u zapisnicima konferencije četničkih voda iz dijela Bosne okupiranog po Nijemcima, održane 1. decembra 1942. u selu Kulaši (kotar Prnjavor), u Dokumenti o izdajstvu Dra%e Mihailovića, I, 217-224, osobito 221 -222. Dva bosanska vođe koji su naročito kritizirali komandante koje im je poslao Mihailović bili su Stevan Botić i Mirko Đukanović. Ali i prije sastanka u Kulašima, Mihailović je naložio svojim komandantima da Botića moraju »bezusiovno onemogućiti«. Ibid, str. 474-475. 124 Stanisavljević, str. 112-114. Krajnje zanimljiv razvoj situacije dogodio se u istočnoj Bosni, prvom polovinom 1942. U jesen 1941. partizani su na tom području imali šest odreda čija se jačina cijenila na 7.300 boraca;125 s izuzetkom malog broja članova Partije (uglavnom radnika i intelektualaca), ove su se snage u ogromnoj većini sastojale od bosanskih Srba, seljaka koji su otišli u šumu da spase svoje živote i zaštite svoje porodice i sela od ustaškog terora, i nisu bili privrženi partizanskim političkim ciljevima, čak možda niti zainteresirani za njih. Dobar dio partijskog članstva, koje je u odredima većinom zauzelo rukovodeće položaje, bili su Hrvati i Muslimani. Članovi partije su od početka nastojali u svoje odrede unijeti vjeru partije u jedinstvo svih južnoslavenskih naroda; pokušavali su ih uvjeriti kako je ono što se čini Srbima u istočnoj Bosni i drugdje po NDH djelo stranih  neprijatelja i njihovih domaćih pomagača, te da zbog toga ne treba općenito bacati krivnju na hrvatski narod ili na Muslimane; da je jedinstvo, a ne bratoubilački rat ono što je nužno da bi se opstalo i opet steklo slobodu. Već spomenuti zajednički operativni štab za istočnu Bosnu raspušten je 16. novembra povlačenjem partizanskih predstavnika. Na to su četnici uspostavili svoju privremenu upravu za istočnu Bosnu, ali još nisu bili spremni da se dohvate s partizanima — zapravo su neki partizanski i četnički odredi nastavili djelovati zajednički, po međusobnom dogovoru svojih komandanata. Partizanski položaj u istočnoj Bosni bio je nadalje otežan zbog nedostatka političkog opredjeljenja i discipline u odredima, pa i zbog općeg pada morala, djelomično zahvaljujući krajnje oštroj zimi.126 125 Danilović, »Kriza ustanka u istočnoj Bosni u proljeće 1942«, str. 386. Za detaljnu kronologiju tih događaja u Bosni iz pera jednog od vodećih partizanskih funkcionara, vidi Čolaković, Zapis, sv. II i III, koji pokrivaju period od kraja septembra 1941. do novembra 1942. Za događaje u razdoblju od augusta 1941. do aprila 1942. vidi također Vujasinović, str. 13- 370. 126 Čolaković, Zapisi, II, 187-201; Danilović, »Kriza«, str. 410-421. Novu situaciju temeljito je prodiskutirao pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu na savjetovanju u selu Ivančici blizu Sarajeva, 7. i 8. januara.127 Kako su Tito i njegovi pomoćnici upravo stigli na to područje sa 1. proleterskom brigadom, prisustvovali su i oni.128 Budući da je to u stvari bio prvi sastanak partizanskog rukovodstva nakon nesretnih događaja u zapadnoj Srbiji, diskusija je obuhvatila mnoge probleme. Što se ticalo stanja u istočnoj i sjeveroistočnoj Bosni, konferencija je kritizirala slijedeće pogreške: »kolebljiv stav prema četnicima, nesređivanje slobodne teritorije, zanemarivanje organizovanja partijskog rada i preuzimanje vojnih dužnosti, nebudnost, nepodizanje mlađeg komandnog kadra i sporost u formiranju pokretnih udarnih jedinica.« Donesene su određene odluke: za borbu protiv četnika, za pojačanje partizanskih odreda, davanje posebnog statusa onim borcima odnosno formacijama izvan sastava četničkih ili partizanskih jedinica, koji su spremni da se pod partizanskom komandom bore protiv Nijemaca i ustaša, i koji će na kapama nositi svoje nacionalne trobojke, a ne crvenu zvijezdu. To je bio početak »narodnooslobodilačkih dobrovoljačkih odreda«.129 Nekoliko dana kasnije partizansko rukovodstvo izdalo je proglas narodu Bosne i Hercegovine, optužujući četničke vode, a naročito oficire, da sabotiraju narodnooslobodilačku borbu i da vode bratoubilački rat. Također je pozvalo Srbe, Hrvate i Muslimane »da stupe u zajedničku borbu protiv okupatora, ustaša i četnika.«130 127 Vidi Danilović, »Savetovanje u Ivančićima«, str. 467-469; Vukmanović-Tempo, »U Sarajevu i Istočnoj Bosni 1941. i početkom 1942. - Savetovanje u Ivančićima«, str. 651-661. 128 Prvu proletersku brigadu sastavljenu od srpskih i crnogorskih partizanskih odreda osnovao je Tito 22. decembra 1941. u selu Rudo, jugoistočna Bosna; ona je bila prva regularna jedinica one vojske koja će s vremenom postati Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Partizanski odredi osnivali su se praktički do svršetka rata, a djelovali su kao teritorijalne jedinice. 129 Hronologija 1941-1945, str. 191-192. Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 115-116. 130 Ibid, str. 189. Oko tjedan dana kasnije situacija u istočnoj Bosni dobila je nov i kritičan obrat kad su Nijemci zajedno s hrvatskim kvislinškim trupama otpočeli veliku operaciju sa ciljem da smire to područje (jugoslavenski naziv: druga neprijateljska ofenziva).131 Kad je vijest o toj operaciji stigla do majora Dangića i majora Todorovića, počeli su medu četničkim komandantima širiti glas da je ofenziva uperena samo protiv komunista i da se četnici ne trebaju miješati. Neke su se četničke jedinice smjesta povukle s položaja koje su držale, druge su propustile Nijemce, a neke su svoje ljude poslale kućama. To je potkopalo partizansku obranu, pa su partizani izgubili velik dio slobodnog teritorija i pretrpjeli mnogo gubitaka. Bilo je jasno da je tada i posljednji trag suradnje između njih i četnika nestao. Čak ni Titovo kratko prisustvo na tom području, zajedno s većim dijelom Vrhovnog štaba i novoformiranom 1. proleterskom brigadom, nije moglo promijeniti tešku situaciju, iako je privremeno potpomoglo partizanski položaj. 131 Danilović, »Kriza« str. 389-398. Vidi također knjige Đonlagića i Lekovića. U međuvremenu je (kao što će se podrobnije opisati u Glavi 7) major Dangić, još uvijek odan Mihailoviću, uspostavljao kontakt s Nedićem i Nijemcima, te počeo pregovarati s Nijemcima o uvjetima njegove suradnje za borbu protiv partizana u istočnoj Bosni. Sporazum koji je Dangić postigao 1. februara 1942. s generalom Baderom, glavnim komandantom Srbije, nije nikad proveden zbog protivljenja komandanta oružanih snaga u jugoistočnoj Evropi, generala Waltera Kuntzea, a također i zbog protivljenja vlasti NDH koje je podupirao njemački poslanik u Zagrebu Kasche. Ali nema sumnje da su četnici u istočnoj Bosni, kao i Mihailovićeve snage u zapadnoj Srbiji par tjedana ranije, prestale s borbom protiv Osovine i postale aktivni neprijatelj partizana. Da situacija bude još kompliciranija, neki drugi četnički oficiri, npr. kapetan Radoslav Račić i kapetan Milorad Momčilović, doveli su svoje odrede iz zapadne Srbije kako bi izbjegli da ih Nijemci ne unište i bacili su ih u borbu protiv partizana u istočnoj Bosni. Četnici su partizane zasipali antikomunističkom, antihrvatskom i antimuslimanskom propagandom, i nastavili su svojim antihrvatskim i antimuslimanskim programom. Taj je daleko prelazio granice puke propagande protiv njih kao pripadnika NDH čiji su organi proganjali Srbe, i pretvorio se u terorističke akcije po hrvatskim i muslimanskim selima na četničkom području. Najefikasnija četnička antipartizanska tehnika u to vrijeme, prije općeg sukoba, bila je subverzija iznutra u partizanskim odredima. Između februara i juna 1942. četnici su uspješno izveli puč u pet od šest partizanskih odreda u istočnoj Bosni (i u odredima na drugim područjima), a praktično i u svim odredima »dobrovoljačke vojske«, i ubili su velik broj partizanskih komandanata i političkih komesara. Na kraju tog procesa, negdje u junu ili julu, efektivne partizanske snage u istočnoj Bosni pale su na oko šest stotina ljudi, potpuno izoliranih od ostalih partizanskih jedinica.132 132 Danilović, »Kriza«, str. 398-410. Krajem januara 1942, pod pritiskom druge neprijateljske ofenzive, Tito i 1. proleterska brigada bili su krenuli prema jugu, do Foče, koju su u međuvremenu od četnika očistili crnogorski partizani. Od 25. januara do 10. maja Foča je bila partizansko vojno i političko središte. Tito je u Foči 1. marta formirao 2. proletersku brigadu, koja se sastojala od preostalih srpskih odreda. Dvije su proleterske brigade zajedno s nekim dobrovoljačkim odredima uspjele povratiti nešto od teritorija što su ga partizani izgubili u istočnoj Bosni (koju su u to vrijeme smatrali važnom kao bazu za skori povratak u Srbiju). Taj su teritorij držali vrlo kratko, jer su 15. aprila Nijemci, kvislinške trupe NDH i Talijani, uz nešto četničke pomoći, krenuli u još jednu veliku ofenzivu (treća neprijateljska ofenziva) u jugoistočnoj Bosni, istočnoj Hercegovini i u Crnoj Gori. Do 15. juna partizani su praktično izgubili sav svoj slobodni teritorij na tim područjima.133 Izgubivši zbog četničke subverzije mnogo svojih jedinica, Vrhovnom štabu je uspjelo da krajem juna glavninom svojih snaga krene u čuveni pohod brigada u zapadnu Bosnu. 133 Morača, Prelomna godina narodnooslobodilaikog rata, str. 89-120. Jačanje četničkih snaga u istočnoj Bosni tokom prve polovine 1942. odvijalo se paralelno s jačanjem u svim krajevima izvan Srbije i bilo je povezano s dva glavna, upravo opisana događaja: prvo, sa slabljenjem ili jenjavanjem partizanskog pokreta zbog gubitka slobodnog teritorija u zapadnoj Srbiji i zbog ozbiljnih udaraca u istočnoj i zapadnoj Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori; drugo, zbog četničke pogodbe s Nijemcima i Talijanima u cilju zajedničke borbe protiv partizana. Mihailovićeva osobna pozicija je, kao što smo vidjeli, vrlo ojačala u tom razdoblju; sada je kao službeni predstavnik izbjegličke vlade mogao održati direktnu kontrolu nad mnogim, iako ne svim četničkim odredima, jer je bio uvjeren u potpunu i trajnu podršku zapadnih Saveznika, osjećao se dvostruko sigurnim na svom položaju: bio je ne samo glavni ratni predstavnik prijeratne srpske političke i društvene elite, već je vjerovao da je također i jedini voda Srba izvan Srbije koji su mnogo trpjeli od ustaške ruke (ili Bugara i Mađara) i očekivali od Srbije vodstvo i zaštitu. U to su vrijeme četnici, s Mihailovićem kao svojim vođom, bili u vrlo povoljnoj poziciji da se u poslijeratnom periodu pojave kao vladajuća grupa, a činilo se da su partizani bezizgledno ispali iz trke. Ipak, već u tom trenutku, četničku poziciju obilježavaju dvije slabosti koje će ih konačno odvesti u propast: 1) bili su čisto velikosrpski orijentirani, pa tako nisu mogli računati ni na kakvu stvarnu podršku među ostalim narodima Jugoslavije, osim u Crnoj Gori; 2) postali su suradnici neprijatelja, kolaboracionisti, širom zemlje, sa svim opasnim i nepredvidivim posljedicama što ih takva politika vuče za sobom. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument