POČECI ČETNIČKOG POKRETA U RATU Jezgra koja je kasnije prerasla u četnički pokret otpora sastojala se od male grupe oficira, podoficira i vojnika jugoslavenske kraljevske vojske, skoro isključivo Srba, koji su odbili da se predaju na svojim položajima u blizini Doboja, u sjevernoj Bosni, u vrijeme sloma jugoslavenske vojske sredinom aprila 1941. Pod vodstvom generalštabnog pukovnika Dragoljuba-Draže Mihailovića, koji je u vrijeme sloma bio zamjenik načelnika štaba jugoslavenske Druge armije, ti su se ljudi povukli u brda. (Njihov cilj bio je da se povuku u planinsku unutrašnjost Srbije gdje su se nadali pronaći druge dijelove jugoslavenske vojske kojima bi se pridružili i nastavili borbu protiv neprijatelja. Tokom slijedećih tjedana ta se je grupa kretala najprije jugoistočno, a zatim istočno prema Srbiji. Putem su je sastale i pridružile joj se neke omanje i raštrkane grupe vojnika, ali nisu našli ni čuli za neku jedinicu jugoslavenske vojske koja bi u planinama pružala otpor. U prvih nekoliko dana odstupanja tu su grupu napali neki njemački odredi, a kasnije, nakon prelaska u Srbiju, i neki žandari. Na dan 28. aprila bilo ih je osamdesetak, ali tokom slijedećih nekoliko dana Mihailovića je napustio određen broj oficira i vojnika, bojeći se teškoća i neizvjesnosti. On sam poslao je dio svojih ljudi na područje planine Rudnik, s naredbom da se sastanu desetak dana kasnije. Tako je Mihailović, kad je njegova grupa došla do pastirskih koliba na Ravnoj Gori (područje pašnjaka na zapadnim padinama planine Suvobora, na visini od oko 610 metara, otprilike na pola puta između Valjeva i Čačka u zapadnoj Srbiji) imao sa sobom samo sedam oficira i dvadeset četiri podoficira i vojnika. Jedan oficir. Hrvat, otišao je nakon par dana i kasnije se pridružio Ljotiću.17 Između trenutka kad je Mihailovićeva grupa shvatila da ne postoje nikakvi ostaci jugoslavenske vojske koji se bore u planinama unutrašnjosti, i prvih dana na Ravnoj Gori, ona se suočila s dilemom: da li se sa zakašnjenjem predati okupacionim vlastima i vjerojatno biti najoštrije kažnjen, ili postati jezgra pokreta otpora. Mihailović i njegovi ljudi odabrali su drugu alternativu i tako su počeli egzistirati kao vrlo sporan pokret otpora u Jugoslaviji.18 Ti su vojnici na Ravnoj Gori osnovali svoj štab i središte akcija; otud i ime Ravnogorski pokret - ime koje su četnici rabili i još ga uvijek često rabe. Jedan bivši četnički komandant navodi slijedeće razloge za Mihailovićevu odluku da središte organizacije bude na Ravnoj Gori: 17 Mešković, »Od Bosne do Ravne Gore«, str. 29. 18 O četničkom pokretu tokom drugog svjetskog rata i o njegovom vodi generalu Draži Mihailoviću postoji obimna literatura. Od djela samih bivših četnika i njihovih inozemnih simpatizera, navodim, kao vjerojatno najvažnije, slijedeće: dva sveska članaka i sjećanja koja je izdao Radoje L. Knežević pod naslovom Knjiga o Dra\i, a napisali su ih četnički veterani ili vatreni četnički pristaše; ta dva sveska pokazuju sve nedostatke i pristranost takvih djela, ali su ipak važan izvor informacija, osobito za ranu fazu pokreta. Slične mane i predrasude vidljive su također i u seriji članaka Radoja Kneževića, pod zajedničkim naslovom »Jugoslovenska vlada i Draža Mihailović«, koja je objavljena u šest brojeva londonskog časopisa »Poruka«, između novembra 1952. i novembra 1954, i u dvije publikacije Radojeva brata, potpukovnika Zivana L. Kneževića: Why the Allies Abandoned the Yugoslav Army oj General Mihailovich i General Mihailovich and U.S.S.R (obje 1945). Otprilike u istu kategoriju spadaju i četiri Topalovićeve knjige: Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941 - 1945 (1958), Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji (1964), Borba ^a budućnost Jugoslavije (1967), i Srbija pod Dravom (1968), te Fotićeva knjiga The War We Lost. Ostala upotrebljiva djela su: Martin, Ally Betrayed; Seitz, Mihailović: Hoax or Hero?; Lazitch, La tragedie du General Mihailovitch; Sergije M. Živanović: Đeneral Mihailović i njegovo delo; Vučetić, Građanski rat u Crnoj Gori 1941 - 1945; i Vukčević, Na strašnom sudu. Kompletan broj časopisa Glasnik SIKD »Njegoš« (koji u Chicagu objavljuju četnički emigranti) za juni 1966. posvećen je Mihailoviću. Za mišljenje o četnicima onih Srba u emigraciji koji su tokom rata bili na strani Ljotića i generala Nedića, vidi Karapandžić, Građanski rat u Srbiji 1941 -1945, i Krakov, General Milan Nedić. Za mišljenje hrvatskih ekstremista o Mihailoviću vidi Omrčanin, Istina o Dra^i Mihailoviću. Za službeno tumačenje jugoslavenskih komunista o četničkom pokretu i njegovoj djelatnosti u drugom svjetskom ratu vidi (pod Jugoslavija) Savez udruženja novinara, The Trial of Dragoljub - Dra\a Mihailović; Dokumenti o izdajstvu Dra%e Mihailovića, sv. I i Suđenje članovima političkog i vojnog rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovića. Vidi također Mi. Mić. (Miloš Minić) »Četnici u Drugom svetskom ratu«, Enciklopedija Jugoslavije 11. U zasebnu kategoriju spada publikacija: Allied Force, Mediterranean Headquarters, The Četniks: A Survey of Četnik Activity in Yugoslavia, April 1941-July 1944. Ova knjiga bazira se na izvještajima britanskih oficira za vezu kod Mihailovićevih i Titovih snaga, raznim izvještajima koje su Britancima dali četnički i partizanski oficiri, na anketiranju raznih ljudi koji su nešto znali o ratnoj situaciji u Jugoslaviji, na pisanju jugoslavenske kvislinške štampe i na kopijama Mihailovićevih izvještaja emigrantskoj vladi koji su bili slani britanskim kanalima. Za početke oružanog otpora u Srbiji 1941. i pokušaje partizansko-četničke suradnje te njihov kasniji sukob u interpretaciji jednog od jugoslavenskih historičara, vidi dva Marjanovićeva djela: »Prilozi istoriji sukoba između narodnooslobodilačkog pokreta i četnika Draže Mihailovića u Srbiji 1941.« i »Ustanak i narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941.« Ostali objavljeni materijali, mikrofilmovi njemačkih i talijanskih ratnih dokumenata i zbirke dokumenata u raznim arhivima, bit će navedeni u daljnjim bilješkama. Homogenost stanovništva i njegov jasan nacionalni i demokratski stav; ispresecanost i zaklonjenost terena u odnosu na komunikacije i velika naselja kroz koja su se kretale okupatorske jače snage; relativna blizina važnijim centrima, naročito prestonici, i manje-više središnji položaj u odnosu na državnu celinu; odlično poznavanje terena, na kome je Draža Mihailović još kao mlad potporučnik 1914. godine učestvovao sa svojim vodom u pobedonosnoj . Suvoborskoj ofanzivi.19 19 Vučković, »Ustanak u Zapadnoj Srbiji«, str. 129. Većina Mihailovićevih sljedbenika i većina njegovih domaćih i stranih pristalica, kao i mnogi nedovoljno obaviješteni ljudi, tvrde da je to bila prva gerilska snaga protiv Osovine u Evropi, koja je prethodila pojavi jugoslavenski orijentiranih partizana predvođenih komunistima.20 Ta tvrdnja je istinita samo ukoliko se prihvati da jednostavno otići u brda znači početak gerilskog pokreta. No, ako pod gerilskim pokretom podrazumijevamo političku i vojnu organizaciju relativno velikog broja ljudi i oružane operacije koje se manje ili više trajno i s odlučnošću izvode, tada to sigurno nije točno. Jer Mihailović je sa svojih pedeset do šezdeset ljudi (uključujući tu i one koje je poslao na područje Rudnika) jedva bio spreman otpočeti s gerilskim operacijama ili potaknuti sveopći ustanak u Srbiji, pet ili šest tjedana nakon dolaska na Ravnu Goru; o drugim dijelovima zemlje da se i ne govori. Pišući o Mihailovićevoj odluci da ode u brda, Vučković tvrdi: »Sledećeg dana (15. aprila) Vrhovna komanda izdaje naredbu o obustavi neprijateljstava. Mihailović odbija da naređenje izvrši. Naprotiv, on se odlučuje da krene ka Srbiji, u nadi da će naići na neki nerazbijeni front ili organizovan otpor i sa ljudstvom mu se priključiti.«21 Isto je Mihailović izjavio pukovniku Robertu H. McDowellu, vodi posljednje američke vojne misije, koja je od kraja augusta do 1. novembra 1944. boravila u njegovom štabu.22 20 Radoje Knežević, »Počeci pokreta otpora«, str. 13, gdje se navodi da je sam Mihailović označio 15. april, dan kad je odlučio da se ne preda Nijemcima, kao početak svog gerilskog otpora. Knežević ga datira 23. aprila, kad je Mihailovićeva grupa navodno uništila jedan most - to jest, od prvog četničkog akta sabotaže. 21 Vučković, »Ustanak u zapadnoj Srbiji«, str. 128. 22 Razgovor s pukovnikom McDowellom, na Stanford University, 19. marta 1968. Znatan broj drugih profesionalnih i rezervnih oficira u Srbiji također je odbio predaju ili je nekako uspio izbjeći njemačko zarobljavanje sredinom aprila. Neki od njih pridružili su se Kosti Pećancu, a mnogo veći broj otišao je na Ravnu Goru, čuvši za Dražu Mihailovića i njegovu grupu. Budući da su ti ljudi bili uglavnom mlađi po činu, nitko nije dovodio u pitanje Mihailovićevo vodstvo. Mnogi, koji su kasnije postali važni četnički komandanti ili važni članovi Mihailovićeva štaba — među njima Radoslav Đurić, Boško Todorović, Duško Todorović, Sima Uzelac, Aleksandar Mišić, Neško Nedić, Miloš Glišić, Zvonimir Vučković, Dragoslav Pavlović, Vučko Ignjatović, Velimir Piletić, Siniša Ocokoljić-Pazarac, Ljubomir Jovanović-Patak, Dragutin Keserović, Nikola Kalabić, Predrag Raković, Ivan Fregl i Rudolf Perhinek - došli su Mihailoviću na taj način.23 Neki, koji su kasnije postali značajni komandanti, bili su ranije civili i rezervni oficiri, kao Nikola Kalabić i Vojislav Lukačević. Nijemci i Talijani nisu dugo držali u ratnom zarobljeništvu oficire jugoslavenske vojske podrijetlom iz Crne Gore, već su ih puštali kućama, budući da su Talijani koji su okupirali Crnu Goru imali za taj teritorij specijalne planove. Partizanima se u Crnoj Gori pridužio veći dio oficira no što je to bio slučaj u Srbiji, ali još ih se mnogo više pridružilo četnicima i s vremenom su mnogi od njih postali vodeći četnički komandanti, kao Bajo Stanišić, Đorđije Lašić i Pavle Đurišić. Dva Crnogorca koja su se iz izbjeglištva vratila s prvom britansko-jugoslavenskom vojnom misijom, major Zaharije Ostojić i major Mirko Lalatović, zauzeli su vodeće štabne položaje pod Mihailovićem. 23 Mešković, »Na Ravnoj Gori«, str. 55. Fregl i Perhinek su bili Slovenci. Od sredine maja do augusta 1941. glavna se aktivnost Mihailovićevih četnika sastojala u procjenjivanju potencijalnog novog ljudstva za njihovu organizaciju, popisivanju onih koji su bili voljni odmah prići, i pripremi mobilizacionih spiskova onih koje bi se moglo pozvati u danom času, zatim u skupljanju i uređenju skrovišta za oružje i municiju, opreme za vezu i druge opreme, te planiranju strategije otpora. Iako je prvobitna grupa koja je s Mihailovićem došla iz Bosne (i oni oficiri što su im prišli u Srbiji) očekivala da će se angažirati u oružanom otporu protiv okupatorske vojske, to nije značilo da su odmah planirali borbu: odgađanje je, s njihovog stanovišta, bilo ne samo jedino logično i mudro, već pod postojećim uvjetima i neizbježno. Napokon, njih je u početku bilo samo nekoliko desetina i tek su počeli izgrađivati svoju organizaciju; nisu znali kakvo je opće raspoloženje naroda, a nisu imali ni dovoljno oružja, municije i druge potrebne opreme. U stvari je temeljna komponenta njihove strategije od početka bila da se organiziraju i sakupe snagu, ali da odgode stvarnu oružanu borbu protiv okupatora, sve dok se pod naletom zapadnih Saveznika, čije su iskrcavanje u Jugoslaviji očekivali, okupatorske armije ne počnu povlačiti. Ubrzo nakon dolaska na Ravnu Goru, Mihailović i njegovi ljudi organizirali su komandno mjesto i prozvali se »Četnički odredi jugoslovenske vojske«.24 Ime »četnik« bilo je naravno preuzeto, ali ta gerilska organizacija nije se ni u kom smislu zasnivala na predratnom četničkom udruženju ili udruženju starih četnika, niti je izrasla iz one Četničke komande jugoslavenske vojske koja je stvorena u aprilu 1940. Ipak, Mihailović je svoju organizaciju u određenoj mjeri sagradio na dugoj i cijenjenoj borbenoj tradiciji srpskih gerilaca. 24 To ime je zatim promijenjeno u »Vojno-četnički odredi«. Kad je Mihailović uspostavio kontakt s izbjegličkom vladom i kad je imenovan ministrom vojske, mornarice i zrakoplovstva, u januaru 1942, ime je opet promijenjeno u »Jugpslovenska vojska u otadžbini« i to su službeno ime četnici nosili do kraja rata. Vidi Mi. Mić. str. 581-582. Posljednja promjena imena označila je formalnu promjenu Mihailovićeve organizacije od gerilskih formacija u nacionalnu vojsku, nasljednika bivše jugoslavenske kraljevske vojske. Pored vojnog štaba na Ravnoj Gori, Mihailović je već u augustu 1941. organizirao Centralni nacionalni.komitet, sastavljen od ljudi koji su imali nekoga ugleda u srpskom političkom i kulturnom životu. (Neke od tih osoba bile su članovi beogradskog komiteta koji je podržavao Mihailovića). Tri najvažnija člana Centralnog nacionalnog komiteta bili su Dragiša Vasić, bivši potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba i član male Republikanske stranke, dr Stevan Moljević, Srbin iz Bosne i advokat, i dr Mladen Žujović, Vasićev advokatski partner i član Republikanske stranke. Ti su ljudi dugo vremena sačinjavali Izvršni odbor, a Vasića je Mihailović posebno imenovao kao starješinu grupe trojice (u kojem su još bili potpukovnik Dragoslav Pavlović i major Jezdimir Dangić) koji će ga naslijediti na čelu pokreta ukoliko bi se Mihailoviću nešto dogodilo.25 25 Lazitch, »Iz istorije Ravne Gore«, str. 171. Prema Lazitchu, Vasić je napisao historiju ravnogorskog pokreta, ali rukopis nikad nije pronađen. Centralni nacionalni komitet, osobito njegov Izvršni odbor, djelovali su kao Mihailovićevi savjetnici u unutrašnjim i vanjsko-političkim pitanjima, a također su održavali vezu s pristašama medu stanovništvom Srbije i ostalih područja u kojima su četnici bili jaki. Mihailoviću je komitet trebao ne samo zbog očite podrške koju mu je pružao, već i zbog političkog i upravnog iskustva njegovih članova. A to je bila vrsta iskustva koja je njemu i njegovim oficirima toliko nedostajala.26 25 Lazitch, »Iz istorije Ravne Gore«, str. 171. Prema Lazitchu, Vasić je napisao historiju ravnogorskog pokreta, ali rukopis nikad nije pronađen. 26 Za više podataka o Centralnom nacionalnom komitetu, vidi The Trial of Draja Mihailović, str. 316-319. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument