NAPAD
OSOVINE
U
Hitlerovoj direktivi broj 25, izdanoj 27. marta poslije podne, stajalo je da »Jugoslavija
mora biti uništena što je brže moguće«. U točki 2. ove direktive navodi se
osnovna strateška zamisao:
Moja
je namjera da u Jugoslaviju prodrem u generalnom pravcu prema Beogradu i prema
jugu, koncentričnom operacijom iz područja Rijeka-Graz s jedne, i iz područja
oko Sofije s druge strane, te da jugoslavenskim oružanim snagama zadam uništavajući
udarac. K tome namjeravam odsjeći krajnji južni dio Jugoslavije od ostale
zemlje i zauzeti ga kao bazu za nastavak njemačko-talijanske ofenzive protiv Grčke.39
Hitler
je dalje postulirao »zaoštravanje domaće političke napetosti u Jugoslaviji
davanjem garancija Hrvatima.«40 Među važnim pojedinostima
direktive bila je slijedeća: »Čim budu na raspolaganju dovoljne snage i čim
vremenske prilike dopuste, treba uništiti sva zemaljska postrojenja
jugoslavenskog zrakoplovstva i Beograd, neprekidnim danonoćnim napadima Luftwaffe.«41
39
Za potpuni tekst vidi DGFP, serija D, sv. XII,
str. 395-396.
40
Ovaj dio Hitlerove strategije protiv Jugoslavije doveo je kasnije do proglašenja
Nezavisne Države Hrvatske, o kojoj će biti više riječi u Glavi IV.
41
DGFP, serija D, sv. XIII,
str. 395.
Budući
da nisu imali prethodnih planova za napad na Jugoslaviju, Nijemci su iznenađeni
beogradskim državnim udarom bili prisiljeni improvizirati: trebalo je smisliti
napad koji bi garantirao brzi slom jugoslavenskih snaga, i koji bi u najmanjoj
mjeri otežao pripreme za napad na Rusiju (operacija Barbarossa).42
Kako Hitler nije mogao pouzdano znati kakav će otpor pružiti Jugoslaveni, brz i snažan
napad bio je tim potrebniji. Trupe njemačke 12. armije već su u Bugarskoj čekale
za napad na Grčku i jedan njihov dio lako se mogao upotrijebiti protiv
jugoslavenske Makedonije i Srbije; dijelovi drugih njemačkih velikih jedinica
smještenih u Austriji, Mađarskoj i Rumunjskoj za operaciju Barbarossa
mogli su se privremeno odvojiti za operacije protiv jugoslavenskih snaga u
Sloveniji, Hrvatskoj, Vojvodini i Srbiji. Zbog nestašice materijala, sve ove
jedinice ipak nisu bile u punoj pripravnosti. Iz toga je proizlazilo da »snage
koje će sudjelovati u jugoslavenskoj kampanji treba prikupiti s prostora između
istočne Njemačke i južne Francuske, a u izvjesnim slučajevima nužno je
poduzeti specijalne mjere da se ubrzaju pripreme za njihovo sudjelovanje u
bitci.«43
42
Plan Operacije 25. podastrt je Hitleru 29. marta. Užurbano su ga pripremili i
sastavili specijalni odjeli njemačkog Generalštaba i operativnog štaba
Vrhovne komande. Za opis tih priprema, prema jednom njemačkom oficiru, koji je
u to vrijeme bio adutant u Generalštabu, vidi Mueller-Hillebrand, The German
Campaign in the Balkans 1941
- A Model of Crisis Planning, str.
17-34. Za detaljni raspored jedinica, kako ga je naredila Glavna komanda kopnene
vojske (Oberkommando
des
Heeres
OKH)
30. aprila 1941. vidi mikrofilm br.
T-78, rolu 329,
snimke 6.285, 869-915. Vidi
također Kriegstagebuch
des Oberkommando der Wehrmacht (Wehrmachtführungsstab) I, 150, 368-370, 1181 (dalje citira kao KTBjOKWjWFSt);
Greiner,
str.
280-282.
43
Mueller-Hillebrand, The German Campaign,
str. 73.
Sve
u svemu, snage napadača sastojale su se od 24 njemačke divizije i oko 1500
njemačkih aviona, 23 talijanske divizije i oko 670 talijanskih aviona zajedno
sa značajnim brojem pomorskih jedinica, i pet mađarskih divizija - ukupno 52
divizije sa oko 2200 aviona. Njemačke divizije, najbolje naoružane i
opremljene, bile su kičma napadačkih snaga. Od toga su dvije petine bile
oklopne ili potpuno motorizirane divizije s ogromnom vatrenom moći i
pokretljivošću, a vodili su ih veterani iz kampanja u Poljskoj, Norveškoj i
Francuskoj. Bili su to savršeno uvježbani, pouzdani, sposobni i majstorski
predvođeni ljudi. Oni su bili nosioci siline udara protiv jugoslavenskih trupa.
Jugoslavenska
vojska s oko 30 divizija, od kojih nijedna nije bila do kraja popunjena
ljudstvom i u stanju borbene spremnosti, niti je zaposjela položaje u pojedinim
područjima predviđenim planom, bila je, nasuprot njemačkoj, loše uvježbana,
borbeno neiskusna (s izuzetkom viših oficira koji su bili u prvom svjetskom
ratu) i obilježena krajnje defetističkim duhom svojih glavnih komandanata.
Nadalje, komanda nekih najvećih vojnih jedinica povjerena je umirovljenim
generalima, koji su bili reaktivirani svega nekoliko dana prije invazije.44
44
Zelenika, str. 209.
Karta
2 pokazuje raspored jugoslavenskih obrambenih snaga, te raspored i pravac
napredovanja napadačkih armija. Većina njemačke 12. armije bila je raspoređena
u Bugarskoj, s nekim jedinicama u Rumunjskoj; 2. armija bila je na položajima u
Austriji i zapadnoj Mađarskoj. Talijanska 2. armija bila je u Istri i na
sjeveru, sve do austrijske granice; talijanske 9. i 11. armija bile su u
Albaniji. Glavnina mađarskih snaga bila je koncentrirana na području između
Dunava i Tise.
Sedam
jugoslavenskih armija, podijeljenih u četiri grupe armija, bile su raspoređene
po obrambenom pojasu na periferiji zemlje. Prva grupa armija sastojala se od
Sedme armije, raspoređene u Sloveniji i sjeverozapadnoj Hrvatskoj, nasuprot
Nijemcima. Četvrta armija u sjevernoj Hrvatskoj raspoređena je kao zaštita od
njemačkog napada iz zapadne Mađarske. Druga grupa armija sastojala se od Druge
armije u Slavoniji i Baranji i Prve armije u Bačkoj. Treća grupa armija
sastojala se od Treće armije koja je trebala braniti Crnu Goru, Kosovo i
zapadnu Makedoniju od napada iz Albanije, i snaga Treće armijske oblasti koje
su trebale braniti Makedoniju od napada iz Bugarske. Peta armija, raspoređena u
jugoistočnoj i istočnoj Srbiji, i Šesta armija, rapoređena u južnom Banatu
i centralnoj Srbiji, bile su pod neposrednim zapovjedništvom Vrhovne komande i
trebale su braniti Srbiju i Banat od napada iz Bugarske, odnosno Rumunjske. Uz
to su postojale i relativno slabe trupe primorske oblasti, sa zadatkom da štite
od talijanskog kopnenog napada iz Zadra, te protiv napada talijanske mornarice
ili amfibijskog iskrcavanja. Tako su sve točke napada bile zaštićene, ali
nijedna od njih dovoljno jako da izdrži teški nasrtaj. Nadalje bilo je premalo
jedinica u rezervi; kao što se sjećamo, ratni su planovi povećavali postepeno
broj jedinica na liniji fronta u odnosu na rezervu, sve dok ih plan
R41 nije
sveo na omjer sedam naprama jedan, a tako je bilo i u vrijeme invazije 1941. K
tome su rezerve bile loše raspoređene, a njihova slaba pokretljivost
smanjivala je njihovu efikasnost.45
45
Drugi svetski rat, I,
444-445, 491.
Karta
2. Invazija Jugoslavije, april 1941 (Prema karti nasuprot str. 32 u knjizi
Ahmeta Đonlagića, Žarka Atanackovića i Dušana Plenče: Jugoslavija u
drugom svjetskom ratu, Beograd 1967)
Za
dan napada određen je isprva 31. mart, ali je napad odgođen do 6. aprila.
Jugoslavensku vladu je 2. aprila o točnom datumu napada obavijestio pukovnik
Vauhnik, jugoslavenski vojni ataše u Berlinu, ali vlada nije ozbiljno shvatila
njegovo upozorenje.46 Snažni udar 6. aprila počeo je masovnim zračnim
napadom na Beograd, te na sve aerodrome i instalacije jugoslavenskog
zrakoplovstva.47 Istovremeno su oklopne, motorizirane i pješadijske
jedinice njemačke 12. armije iz jugozapadne Bugarske otpočele s napadom na
jugoslavensku Makedoniju.48 Jaki prodor u Makedoniju omogućio je
Nijemcima da 7. aprila zauzmu grad Skopje i da presjeku željezničku i cestovnu
vezu između Jugoslavije te grčkih i britanskih snaga u Grčkoj, zadajući tako
fatalni udarac osnovnom načelu svih jugoslavenskih ratnih planova — održanju
otvorenog puta do Soluna kao linije snabdijevanja ili eventualnog povlačenja.
Osmog aprila su njemačke snage iz Bugarske prodrle u Srbiju i pojurile na
sjever, prema Beogradu. One su četiri dana kasnije, zajedno s njemačkim
snagama koje su krenule iz Rumunjske, došle do Beograda i zauzele ga bez
otpora. Napad jedinica 2. njemačke armije iz zapadne Mađarske na Hrvatsku, te
iz Austrije na Sloveniju, opočeo je 7. aprila, ali to su bile samo uvodne
operacije. Usprkos ustaškoj petokolonaškoj aktivnosti, jugoslavenska Četvrta
armija pružila je mjestimični otpor, ali je 9. aprila bila prisiljena otpočeti
s povlačenjem prema jugu. Sedma armija također se počela povlačiti iz
Slovenije. Desetog aprila, nakon izviđačkih napada i uspostavljanja
mostobrana, njemačke trupe iz zapadne Mađarske krenule su u uništavajućem
nasrtaju kroz sjevernu Hrvatsku, područjem koje je trebala držati Četvrta
armija, i brzo se približavale Zagrebu. Kasno poslije podne njemački su
tenkovi počeli ulaziti u grad. Dotad su njemačke trupe, napredujući iz
Austrije, zauzele većinu Slovenije i neke su se od tih jedinica 11. aprila
sastale južno od Zagreba s jedinicama koje su došle iz Mađarske. Ostale njemačke
jedinice iz zapadne Mađarske udarile su na jugoistok, kroz Slavoniju, sa ciljem
da dođu do Sarajeva. Tamo su se 15. aprila sastale sa snagama koje su nadirale
iz Zagreba. U blizini Sarajeva su 15. aprila Nijemci zarobili jugoslavensku
Vrhovnu komandu, koja je zapravo čekala da se preda. Tokom čitave
jugoslavenske kampanje Nijemci su, kadgod su to vremenske prilike dopuštale,
intenzivno angažirali svoje zračne snage u samostalnim operacijama i kao podršku
kopnenim snagama. Iako je jugoslavensko zrakoplovstvo bilo skoro potpuno
mobilizirano i prilično se dobro držalo protiv neprijatelja, Nijemcima je
uspjelo steći kontrolu nad jugoslavenskim nebom već prvog dana rata.
46
Vidi Hoptner, str. 281-283; Kljaković, u Politici 3. X
1970.
47
Na sam dan invazije Jugoslavija je zatražila oružje od SAD. Do kraja aprila
Sjedinjene Američke Države odredile su malu količinu oružja iz postojećih
rezervi, ali tad je već bilo prekasno. Vidi Stettinius, str. 91.
48
Za njemačke izvještaje o ratu na Balkanu, vidi OKW, Der Feld^ug auf dem Balkan
und die Rückeroberung
der Cyrenaika; KTB/OKW/WESt I, 375-382; Bathe i Glodschey,
Der Kampf um den Balkan; Greiner, str. 273-282, 286-287. Takoder, United States, Department of the Army, The German Campaigns
in the Balkans (Spring 1941), Department
of the Army Pamphlet br. 20-260. Ta i druge takve brošure bile su sastavljene na
osnovi referata koje su pisali njemački oficiri u američkom zarobljeništvu
uglavnom po sjećanju a ne na osnovi dokumenata, iako su se služili dnevnicima
feldmaršala Franza Haldera, te kartama i razgovorima s ostalim sudionicima. Za
talijanske izvještaje, vidi Stato Maggiore
del R. Esercito,
Bollettini della Guerra, str. 229-239; Zanussi, I, 83-101; Roatta, str.
161-183.
Među
jugoslavenskim izvorima najvažniji je Vojnoistorijski institut, Zbornik
dokumenata i radova o narodnooslobodilačkom ratu jugoslavenskih naroda, Tom
II, sv. 2, str. 465-570. (dalje citiran kao Zbornik
DNOR). Za diskusiju i analizu Aprilskog rata 1941. najvažniji su izvori Drugi
svetski rat, I, 74-77, 398-493, osobito 446-493; radovi Terzića, Krizmana i
Zelenike; Čulinović, Slom stare Jugoslavije, str. 145-347; i članak »Aprilski
rat« u Vojnoj enciklopediji, I, 185-189. Za mišljenja jednog od
kraljevskih jugoslavenskih generala u emigraciji, vidi Todor Milićević.
Talijani
su svoje zračne napade 7. aprila usmjerili protiv zrakoplovnih i pomorskih
jedinica i njihovih uređaja, te gradova uzduž jadranske obale, i nastavili ih
s prekidima tokom slijedećih dana. Također su Nijemcima dopustili upotrebu
svojih aerodroma za napad na iste ciljeve. Operacije jedinica talijanske Druge
armije ograničile su se na sporadičnu artiljerijsku vatru od 6. do 11. aprila,
kad su i talijanske trupe prodrle na jugoslavenski teritorij. Dotad su
jugoslavenske snage već bile u procesu raspadanja na svim frontovima osim
albanskog. Ne susrećući praktično nikakvog otpora u Sloveniji, Hrvatskoj i
Dalmaciji, Talijani su brzo napredovali. 12. aprila ušli su u Ljubljanu, dok su
ostali dijelovi 2. armije nadirali u Hrvatsku i Dalmaciju. Neke jugoslavenske
snage prodrle su u Albaniju gdje su bile raspoređene trupe talijanske Devete
armije, ali su Talijani otkrili jugoslavensku šifru i slanjem lažnih poruka
zbunili jugoslavensku višu komandu na albanskom frontu, tako da čak ni tu
Jugoslaveni nisu požnjeli nikakav uspjeh.49 To je moralo posebno
obradovati Hitlera koji je naročito tražio od Mussolinija da albanski front
brani svom žestinom.50 Jedanaestog aprila su mađarske trupe otpočele
svojim operacijama protiv Jugoslavije u Bačkoj. Ni one nisu susrele praktično
nikakav otpor, pa su brzo napredovale prema svojim ciljevima: da bi ih okupirale
ili kasnije anektirale. Tjedan dana kasnije, 19. aprila ušle su u Jugoslaviju i
bugarske trupe da zauzmu područja koja im je Hitler
dodijelio.
49
Janeković, str. 27-46, osobito str. 27-28. Prema ovom izvoru, talijanski vojni
ataše u Beogradu imao je prije rata 34 agenta u jugoslavenskim oružanim
snagama, od kojih dvojicu u Glavnom đeneralštabu.
50
DGFP, serija D, sv. XII, str. 476, Hitlerovo pismo Mussoliniju, 5. aprila 1941.
| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |