TRECA KRAJISKA BRIGADA - SJECANJA BORACA

1942. godina nesumnjivo predstavlja veoma značajan period daljeg razvitka narodnooslobodilačke borbe u Bosanskoj krajini. U toj godini snage NOV su toliko narasle da su njena dotadašnja organizaciona struktura i način dejstva već bili prevaziđeni, a operativno područje postalo usko. Izuzev nekoliko većih mjesta koja je neprijatelj držao u dolinama rijeka: Une, Sane i Vrbasa, ostali deo teritorije Bosanske krajine bio je oslobođen. Kroz borbene okršaje od 1941. pa do proljeća 1942. godine partizanski odredi su se već bili dovoljno prekalili, ojačali i organizaciono učvrstili, a ustanak stabilizirao. Narodnooslobodilački odbori — kao temelj naše revolucionarne vlasti — konsolidirali su se, a kadrovi u dobroj meri osposobili u rukovođenju. Takva situacija nalagala je da krajiški narodnooslobodilački partizanski odredi, formacijski svrstani u bataljone, a ovi u čete, vodove i odeljenja, u proljeće i ljeto 1942, dakle, još prije formiranja brigada, dejstvuju u grupama od po dva i više bataljona, pod zajedničkom komandom jednog ili više članova štaba odreda ili štaba odreda i Operativnog štaba za Bosansku krajinu.

Dolazak grupe proleterskih brigada u Bosansku krajinu, pod komandom Vrhovnog štaba NOPOJ i druga Tita, bio je od ogromnog značaja za dalji razvoj i širenje ustanka u ovome kraju, iako je odziv naroda i do tada bio masovan. To je utjecalo da se još više rasplamsa vojna i politička aktivnost, a slobodna teritorija, naročito u njenom istočnom dijelu, proširi oslobođenjem gradova: Jajca, Glamoča, Livna, Duvna itd. Bio je to siguran dokaz da je borba protiv okupatora dobila takve razmjere, da su postojali svi uslovi za sprovođenje u djelo ideje Vrhovnog štaba o organizaciji krupnijih jedinica (prerastanje PO u NOV) dobro naoružanih, sposobnih za brze pokrete, manevre i udarna dejstva, što je započeto još 1941. godine formiranjem 1. proleterske brigade.

To je ujedno bio jedan od uzroka što su širom Krajine, počev od maja 1942, nastajale nove krajiške brigade. Samo u toku 1942. godine formirano je osam krajiških brigada. Vrijeme ovog prerastanja partizanskih odreda u brigade predstavlja veoma značajan period u našoj revoluciji. U istinu, taj period znači realizaciju zamisli druga Tita o organizovanju i stvaranju krupnih pokretnih, savremenih udarnih vojnih jedinica, najprije proleterskih i udarnih brigada, a kasnije divizija, korpusa i armija.

U takvom razmahu naše revolucije, po naredbi Operativnog štaba za Bosansku krajinu i u saglasnosti Vrhovnog štaba NOV i POJ, 22. avgusta 1942. u s. Kamenici kod Drvara formira se 3. krajiška narodnooslobodilačka brigada. U njen sastav najprije ulaze Drvarski i Petrovački, a 22. oktobra iste godine i samostalni bataljon "Zdravko Čelar" — kao njen treći bataljon. Neposredno poslije toga od dijelova ova tri dobro naoružana i brojno jaka bataljona formira se i njen četvrti bataljon.[1] Borački i rukovodeći sastav brigade sačinjavaju: u borbama prekaljeni fabrički radnici Drvara, zatim sezonski radnici Drvara i Petrovca, koji su radili širom Jugoslavije; školska omladina i seljaci iz okoline Drvara i Petrovca, a manji broj i iz susjednih općina; borci koji su došli iz Dalmacije i do tada se već borili u jedinicama 5. krajiškog odreda. U stvari, osnovu brigade sačinjavalo je devet kompletnih ustaničkih četa sa teritorije drvarsko-petrovačkog sreza.

Našli smo se u selu Kamenici. Dan je osvanuo sunčan. Narod Kamenice i čitave Drvarske doline, gdje su se borci buduće brigade uoči dana formiranja bili razmjestili, dočekao nas je oduševljeno, u pravom svečanom raspoloženju. Nije bilo kuće u ovom kraju koja nije dala jednog ili više boraca u brigadu. Iako siromašni i do tada ratom iscrpljeni, stariji ljudi, žene i djeca donosili su svojim borcima sve ono što su mogli odvojiti od hrane i sa njima zajedno proslavili ove nezaboravne trenutke. U igri i pjesmi sačekali su i borci i narod svečano formiranje svoje brigade. Orila se pjesma u razigranim kolima i po grupama, zajednička pjesma naroda i boraca. Veselje na Kamenici davalo je sliku velikog praznika. Razgovaralo se o značaju brigade, o zajedničkim zadacima koji očekuju narod i borce u daljoj borbi. Među nama su tih dana bili naš omiljeni rukovodilac Partije Đuro Pucar Stari i članovi Operativnog štaba za Bosansku krajinu Osman Karabegović i Slavko Rodić. Oni su pred postrojenom brigadom govorili borcima i starješinama o potrebi i značaju formiranja brigade, o vojno-političkoj situaciji u to vrijeme, ciljevima i daljem razvoju NOB, o naporima koji nas očekuju u toj borbi, ne samo na tlu Bosanske krajine već i dalje, do konačnog oslobođenja cijele domovine.

Drugog dana po formiranju, 24. avgusta, brigada polazi na svoj prvi i veoma delikatan zadatak, u Cazinsku krajinu gdje je trebalo razbiti ustaške formacije, čija su zlodjela bila nadaleko poznata. Borci i starješine brigade dobili su pored toga i zadatak da narodu toga kraja pokažu našu oružanu revoluciju u njenom pravom svijetlu, jer su je ustaše tamo prikazivale izopačeno, onako kako je to njima najviše odgovaralo. To je ujedno bilo i prvo vatreno krštenje novoformirane 3. krajiške brigade. Ona je ovaj zadatak odlično izvršila i za uspješno izvedenu prvu akciju dobila svoju prvu pohvalu od Operativnog štaba za Bosansku krajinu.

Već poslije prvih dvomjesečnih borbi u Cazinskoj krajini, na Manjači, Vrpolju, a posebno pri oslobođenju Bihaća, brigada je brzo stekla veliko borbeno iskustvo i operativne sposobnosti pa su je kao takvu 13. novembra 1942. Vrhovni štab i drug Tito odredili da uđe u sastav 1. proleterske divizije, što ujedno predstavlja i nov značajan datum na njenom ratnom putu. Tu čast i povjerenje da ulazi u sastav 1. proleterske divizije zajedno sa već proslavljenom 1. proleterskom i 3. sandžačkom brigadom saopštio je sutradan u Bosanskom Petrovcu borcima i rukovodiocima brigade lično Vrhovni komandant NOV i POJ drug Tito. Tom prilikom on je postrojenim borcima i rukovodiocima brigade govorio o teškoćama i zadacima koji nas očekuju u daljoj borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika, o tome da će borba biti duga i teška, ali i o velikoj perspektivi koja je pred nama, jer je borba koju mi vodimo pravedna. Poželio nam je dobar uspjeh u borbi do pobjede. Iza toga prolomio se snažan uzvik boraca:

Tih dana počinje zapravo i naporan, ali slavan ratni put 3. krajiške narodnooslobodilačke udarne, a kasnije proleterske brigade[2] u sastavu 1. proleterske divizije. Borci su za sobom već ostavili mnoga iskušenja. Zadojeni mržnjom prema okupatoru, visoko su digli barjak za slobodu i nepokolebljivo ga nosili do kraja rata kroz sve krvave ratne bure, kao dio naše Narodnooslobodilačke vojske. Borci 3. brigade, ostavljajući za sobom slobodu širom naše zemlje, iz borbe u borbu, iz bitke u bitku, iz pobjede u pobjedu — a njih je bilo mnogo, izvršavali su časno sve postavljene zadatke druga Tita.

Slavan je borbeni put boraca 3. krajiške brigade kroz četiri godine rata: naporan marš-manevar od Ključa na Bihać, radi učešća u likvidaciji tog, u operativnom smislu, za nas značajnog neprijateljskog uporišta; borbe na Sitnici, Jajcu i Tesliću bili su njeni početni, ali tako teški i odgovorni zadaci koji su je još više učvrstili, ojačali, dali joj novu snagu da ih, u porodici proletera još smelije i bolje izvršava. Borbe u bici na Neretvi i dalje za prelaz rijeke Drine, velike borbe i naprezanje u bici na Sutjesci, podvizi u borbama za oslobođenje Bugojna, oko Zenice, zatim na njenom borbenom putu preko Bosne i Srbije, u bitkama za Beograd, u Srijemu, kod Zagreba i sve do konačnog oslobođenja naše domovine, slavne su stranice istorije 3. krajiške brigade.

3. krajiška brigada, kao i druge proleterske i udarne jedinice NOV i POJ, po svojoj uvježbanosti, disciplini, naoružanju, po sposobnosti da stupi u borbu u pravo vrijeme i tamo gdje je najvažnije i gdje su zadaci najkomplikovaniji svrstavana je u red najsposobnijih jedinica NOVJ. Ona se odlikovala smelošću boraca i snagom udara, velikom pokretljivošću, sposobnošću da se bori u različitim uslovima zemljišta, u odbrani i napadu, danju i noću u povoljnim i nepovoljnim vremenskim prilikama, da iz marša brzo pređe na juriš, a kada treba, i u odbranu. Njeni borci zaista nisu znali za umor, za strah, bez obzira na težinu i uslove ratnih situacija.

Ipak, svesti uspjehe brigade samo na izvršavanje isključivo vojničkih zadataka značilo bi umanjiti njenu ulogu u revoluciji. Svakim danom starješine i borci brigade su se osposobljavali i naoružavali ideološko-političkim znanjem tako, da je ona brzo postala brigada komunista i skojevaca,[3] čiji je zadatak bio da politički osvajaju mase, da rasplamsavaju i šire ustanak tamo gde je brigada stizala.

Njeni komandiri, politički komesari, intendanti i borci učestvovali su u formiranju organa narodne vlasti tamo gdje ih nije bilo, a pomagali su i u učvršćivanju već postojećih narodnooslobodilačkih odbora na novooslobođenim teritorijama. Brigada je kao takva bila nosilac bratstva i jedinstva među našim narodima, a svojim radom i postupcima doprinosila je njegovom širenju i učvršćivanju, pomagala drugim organizacijama NOP-a na terenu, brzo apsorbovala i osposobljavala za vojno-političke zadatke i one borce sa terena i iz odreda kojima se popunjavala, provodeći na taj način u djelo sve direktive CK KPJ i Vrhovnog komandanta druga Tita, koje su regulisale ova pitanja.

U veoma teškim i složenim uslovima naše narodne revolucije značajnu ulogu brigada je odigrala i u odgajanju kadrova i to ne samo za svoju popunu već i za druge naše, u prvom redu novoformirane jedinice. Česte borbe, marševi, iscrpenost od gladi i nespavanja, nedovoljna opremljenost odjećom i obućom — što se u ono vrijeme moglo dobiti isključivo zarobljavanjem od neprijatelja — pomanjkanje municije, nekada i u najtežim borbenim situacijama, i sva druga do najveće mjere lišavanja koja su nas pratila, brigada je savladavala i, prevazilazeći ih, bila spremna u svakom momentu da izvrši zadatke koji su joj bili postavljeni. I kada je neprijatelj u borbama bivao nadmoćniji, borci se nisu ni za trenutak kolebali niti demoralisali. I uspjehe i neuspjehe analizirali su i iz njih izvlačili potrebne zaključke i iskustva za borbene zadatke koji su nam predstojali.

Na ovo je 3. krajiška brigada, kao i ostale naše proleterske jedinice, posebno ponosna. Njena izvanredna odlika bila je: nezadrživost u jurišima i nepopuštanje u odbrani. I upravo samo kao takva mogla je, posebno u bici na Neretvi, u izvanredno teškim uslovima stajati u odbrani ranjenika od Bugojna do Neretve, bez smjene, nešto manje od dva mjeseca, a u bici na Sutjesci od Bijelog Polja do Foče i Lučkih koliba, biti udarna snaga u rukama komande svoje divizije i Vrhovnog štaba i da bi na kraju bila odabrana da zajedno sa 1. proleterskom brigadom vrši proboj kroz sva tri obruča na Sutjesci, a da sve ovo čini tako reći bez predaha. Takve jedinice, koje su bile spremne na najteže napore u ratu, u najtežim uslovima, duboko svjesne uloge koja im je namijenjena u revoluciji, mogla je da odgoji i pripremi samo KPJ pod rukovodstvom druga Tita.

Otuda su našu brigadu karakterisala ne samo vojna dejstva, čiji su rezultati veliki, nego i stalna politička aktivnost i visoka idejno-politička svijest. Politički rad je bio tako intenzivan u jedinicama brigade, kao i sa narodom na terenu kuda je ona prolazila, da se slobodno može reći da su borbena dejstva i politička aktivnost bili do te mjere povezani i uzajamno uslovljeni da je to davalo sasma određenu karakteristiku našem radu. Pri ovome moram istaći da su intendantska i sanitetska služba, iako pod vrlo nepovoljnim uslovima, uspješno obavljale svoje zadatke. Intendantski organi su, u stvari, obavljali dužnosti svih pozadinskih službi. Pod onakvim teškim uslovima može se slobodno reći da je brigada uredno snabdijevana i da nije nikada trpjela veću glad. Od formiranja i ulaska u 1. diviziju brigada dugo nije imala ljekara. Međutim, zahvaljujući požrtvovanom i savjesnom radu sanitetskog osoblja i savjesnom i disciplinovanom sprovođenju naređenih mjera od svih starješina i boraca, brigada nije doživjela masovnija oboljenja i epidemija. Zabilježeno je svega nekoliko slučajeva pjegavog tifusa i to u bici na Neretvi, kada je brigada bila u zaštitnici Centralne bolnice.

Takav rad je morao uroditi plodom. Svaki pripadnik brigade postao je svjestan svoje uloge, aktivan i samoinicijativan borac naše revolucije, dostojan borac i starješina proleterske jedinice. Moram ovom prilikom i to istaći da smo veoma obilato izučavali i, pored vlastitog iskustva, nesebično prihvatili i koristili stečena iskustva drugih jedinica a posebno 1. proleterske brigade, naročito u prvo vrijeme po našem ulasku u sastav 1. divizije.

Borba koju je 3. brigada vodila kroz naš oslobodilački rat bila je teška i naporna, ali humana i sadržajna. Treća krajiška je ruku pod ruku sa svojom sestrom 1. proleterskom brigadom, bez predaha, sve do zadnjeg dana oružane revolucije uspješno vodila borbu protiv mnogobrojnih okupatorskih i izdajničkih snaga u zemlji: Nijemaca, Talijana, četnika, ustaša, nedićevaca, ljotićevaca, Bugara, Mađara, Čerkeza, bjelogardejaca, ustaške milicije i zelenog kadra. Ona je za uspješno izvršene borbene zadatke pohvaljena dva puta od Operativnog štaba za Bosansku krajinu, nagrađena je i jedina u NOV proglašena uzorbrigadom od strane štaba 1. proleterskog korpusa, — a sedam puta pohvaljivana od Vrhovnog štaba NOV i POJ. Odlikovana je Ordenom narodnog heroja, Ordenom narodnog oslobođenja, Ordenom bratstva i jedinstva, Partizanskom zvijezdom 1 reda. Iz njenog sastava proglašeno je 9 narodnih heroja Jugoslavije. Iz svog sastava, do 1946. godine, dala je oko 400 vojnih i političkih rukovodilaca za druge jedinice naše armije i našu narodnu vlast.

Sjećanja na 3. krajišku proletersku brigadu, njene borce i starješine neće nikada izblijedjeti na stranicama naše istorije, jer su to djela koje ne umiru, ona treba da vječito žive za dobro naših mladih generacija, na šta s pravom mogu biti ponosne.

[1] 11. novembra 1943. od postojeća četiri bataljona brigade formiran je i peti bataljon, a 5. XII 1943. godine u sastav brigade ušao je bataljon "Mateoti" — kao njen šesti bataljon. Ovaj bataljon je formiran od Italijana dobrovoljaca koji su po kapitulaciji Italijanske fašističke vojske prešli na stranu NOV; 24. X 1944. u oslobođenom Beogradu izvršeno je prenaoružanje brigade i formiran prateći bataljon, a iz sastava je izišao bataljon "Mateoti"; 17. III 1945. na sremskom frontu izvršena je reorganizacija brigade; rasformirani su 4, 5. i Prateći bataljon i brigada prešla na trojnu formaciju.

[2] 12. septembra 1943. brigada je proglašena proleterskom.

[3] Početkom 1943. godine 3. krajiška brigada je imala ukupno 1141 borca. Od toga je bilo: 207 članova KPJ, 76 kandidata za člana KPJ i 346 članova SKOJ-a.