SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA “Ušli smo u jedan agresorski, osvajački i nepravičan rat i pokazali se, kao vojnici, prilično mizerno, dobili batine, moramo da priznamo.” Arhitekta Bogdan Bogdanović SRBIJA I CRNA GORA “NEZVANIČNO” U RATU I po Veljku Kadijeviću, Srbija i Crna Gora nisu učestvovale u ratu. Jednostranost u prikazivanju raspada SFRJ u knjizi V. Kadijevića proističe iz njegove osnovne teze da je raspad SFRJ prvenstveno rezultat planskog i organizovanog djelovanja inostranih faktora na razbijanju Jugoslavije. Unutrašnje političke snage koje su razbijale Jugoslaviju, po toj tezi, samo su instrument u službi stranih faktora i njihovih interesa. Zbog takvog prilaza, izostala je objektivna i uporedna analiza politike i ponašanja rukovodstava jugoslovenskih republika. Raspadom SFRJ, četiri njene republike (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedonija) postale su samostalne i međunarodno priznate države, a ostale dvije (Srbija i Crna Gora) stvorile su novu državu (SRJ). Ova činjenica govori da su centri odlučivanja bili i u republikama i da je od politike i ponašanja njihovih rukovodstava zavisilo da li će Jugoslavija kao zajednica opstati, pod kojim uslovima i u kakvom obliku, ili će se raspasti. U svojoj analizi (i to djelimično, a u skladu sa svojom osnovnom tezom), Kadijević piše o secesionističkoj politici i postupcima rukovodstava Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Makedoniju i ne pominje. O Crnoj Gori, a posebno o Srbiji, govori kao objektima “međunarodne zavere”. Kadijevićevom rekonstrukcijom i interpretacijom događaja čitaocu se situacija predstavlja tako kao da Srbija, Crna Gora i JNA predstavljaju SFRJ. Kao da Srbija i Crna Gora nemaju nikakvu posebnu politiku u procesu raspada SFRJ. Iz prikaza rata, kakav je dat u knjizi, proizilazi da taj rat vode, s jedne strane, Slovenija, odnosno Hrvatska, odnosno Bosna i Hercegovina, a da druga ratujuća strana – JNA kao “vojska bez države”, Srbija i Crna Gora – u tom ratu ne učestvuju. Ovakvo tretiranje rata i njegovih aktera podudara se – ne slučajno – sa tezom koju je zastupala i zastupa zvanična politika i propaganda u Srbiji, odnosno u SRJ. Upravo iz tih razloga, potrebno je posebno razmotriti razvoj događaja i dati odgovore na sljedeća pitanja: – Kakvi su odnosi uspostavljeni između JNA i Srbije i Crne Gore u periodu kulminacije jugoslovenske krize i u oružanoj fazi njenog raspleta? – Da li su Srbija i Crna Gora učesnici rata u Jugoslaviji i na koji način? – Koji su motivi i uzroci učinili JNA instrumentom ostvarivanja jedne nacionalističke politike? – Kada i kako je JNA postala de facto vojska Srbije i Crne Gore? – Kakvi su rezultati i posljedice učešća u ratu za Srbiju i Crnu Goru, odnosno za srpski narod? Odgovore na postavljena pitanja daje sam Kadijević rekonstrukcijom stavova vojnog vrha prema uzrocima krize u SFRJ, pravcima izlaska iz nje i pojedinim događajima u toku njenog produbljivanja. Naime, vidljivo je da su ti stavovi bliski ili identični stavovima koje je u tom periodu imalo rukovodstvo Srbije, a pod njegovim uticajem i rukovodstvo Crne Gore. Uočljivo je da se idejna i politička povezanost vojnog vrha i rukovodstava ove dvije republike pojačavala uporedo sa zaoštravanjem krize, polarizacijom stavova među republikama i istovremenim slabljenjem svih federalnih institucija, a posebno onih koje su za JNA bile najvažnije (Predsjedništvo SFRJ, SIV, Skupština, CK SKJ). Kao prelomni trenutak u procesu stavljanja JNA u službu ostvarivanja samo jedne nacionalne politike može se - i prema navodima autora, označiti situacija nastala nakon zajedničke sjednice Predsjedništva SFRJ i Štaba Vrhovne komande održane 12, 14. i 15. marta 1991. Pošto na toj sjednici, sazvanoj na zahtjev ŠVK, Predsjedništvo nije prihvatilo prijedlog Štaba o uvođenju vanrednog stanja u zemlji i mjerama u vezi s tim, vojni vrh je “procjenio situaciju” i zaključio da za JNA postoje dvije opcije. Jedna od njih je bila da cio Štab ili samo savezni sekretar podnesu ostavke, ali je zaključeno da bi to išlo na ruku “razbijačima Jugoslavije”, pa je ta varijanta odbačena. Štab Vrhovne komande usvojio je opciju: “... da vojska, osloncem na političke snage u federaciji i republikama koje predstavljaju one narode koji hoće da žive u Jugoslaviji, uz miran razlaz sa onima koji hoće da idu iz nje, nastavi da obezbjeduje takvu politiku. To je, prevedeno na praktični jezik tadašnje aktuelne političke situacije, značilo zaštitu i odbranu srpskog naroda van Srbije i prikupljanje JNA u granice buduće Jugoslavije, s tim što je drugi dio zadatka - prikupljanje JNA - operativno i vremenski prilagođen izvršenju prvog djela zadatka. Uz učešće odgovarajućih političkih ličnosti koje su stajale na takvom političkom kursu raspleta političke krize, ova opcija je prihvaćena i to od svih, bez ijednog izuzetka” (Kadijević, na str. 114.) Kadijević ne navodi koje su to “političke snage u federaciji i republikama” na koje JNA treba da se osloni, ni koje su to “odgovarajuće političke ličnosti” koje su predloženu opciju prihvatile “bez ijednog izuzetka”. Međutim, iole upućenom čitaocu i svjedoku kasnijih zbivanja jasno je da se radi o rukovodstvima Srbije i Crne Gore i njihovim predstavnicima u federaciji. Autor ne spominje vrijeme tog “istorijskog” sastanka, ali je očigledno da se ono približno podudara sa podnetom (16. marta 1991), pa povučenom, ostavkom Borisava Jovića i Nenada Bućina na funkcije članova Predsjedništva SFRJ, i sa dramatičnim obraćanjem S. Miloševića javnosti Srbije posredstvom TV, u kome, između ostalog, kaže da se ubuduće neće poštovati nikakve odluke Predsjedništva SFRJ i da ono za Srbiju više ne postoji. Nešto kasnije (u martu ili aprilu 1991), S. Milošević će na zatvorenom sastanku sa predsjednicima opština iz Srbije, izjaviti: “Ako treba da se tučemo, bogami ćemo da se tučemo. Jer, ako ne umemo dobro da radimo i privređujemo, bar ćemo znati dobro da se tučemo. A što se tiče Armije, pa evo ovde je general Armije...” Uzgred rečeno, ovu procjenu predsjednika Srbije da će “Srbi rado ići u vojnike”, kasnije ponašanje ogromnog broja vojnih obveznika u Srbiji nije potvrdilo. Važno je zapaziti da je navedeni sastanak, na kome je - kako Kadijević tvrdi, “modifikovana zadaća JNA” - održan u vrijeme dok još postoje i djeluju u punom sastavu Predsjedništvo SFRJ, SIV i Savezna skupština. Tako, Predsjedništvo SFRJ održava (22. marta 1991) proširenu sjednicu uz učešće predsjednika svih republika, i na toj sjednici se odlučuje da se u toku narednih sedmica održe sastanci predsjednika republika naizmenično u svakoj republici, da bi se eventualno postigao neki dogovor o ključnim pitanjima opstanka Jugoslavije. Poznato je da su na tim sastancima razmatrane razne varijante preuređenja Jugoslavije: “moderna i efikasna federacija”, asimetrična federacija, konfederacija, labava konfederacija, inicijativa “Gligorov - Izetbegović”, model “2 + 2 + 2 + JNA” i druge, i da nijedna od tih varijanti nije dobila podršku svih. Karakteristično je da vojni vrh i “odgovarajuće političke ličnosti” - učesnici navedenih sastanaka - nisu čekali ishod ovih pregovora, već je zadatak JNA utvrđen nezavisno od tog ishoda. S razlogom se može pretpostaviti da je ta, unapred doneta odluka rukovodstva Srbije, Crne Gore i JNA, učinila bespredmetnim pregovore “šestorice” i onemogućila prihvatanje bilo koje solucije osim one za koju su se zalagale Srbija i Crna Gora. Takođe, treba imati u vidu da je navedena odluka o ulozi i angažovanosti JNA doneta tri mjeseca prije početka rata u Sloveniji. U svakom slučaju (u martu 1991), uporedo sa postojanjem kompletnog i legalnog Predsjedništva SFRJ, stvorena je paralelna grupa koja od tada faktički rukovodi Armijom. Vrhovna komanda od tog trenutka djeluje u sastavu: B. Jović, J. Kostić i S. Bajramović (Srbija), B. Kostić (Crna Gora) i V. Kadijević (JNA). Armija je, dakle, stavljena pod komandu dvije republike, Srbije i Crne Gore i angažuje se kao njihova oružana sila. Tako je i JNA “dobila svoju državu”. Ovu činjenicu načelnik Štaba Vrhovne komande Kadijević, konstatuje na sljedeći način: “Zbog poznatog stanja u Predsjedništvu SFRJ, u to vrijeme, posebno činjenice da su pojedini njegovi članovi aktivno radili na razbijanju Jugoslavije i bili veliki neprijatelji JNA, Štab Vrhovne komande je morao imati i imao je dvojnu komunikaciju sa Predsjedništvom SFRJ. Dio prijedloga smo iznosili pred cijelim Predsjedništvom, a dio samo pred onim njegovim članovima koji su radili za Jugoslaviju. To je bila izuzetno složena situacija za vojsku, ali drugog izbora nismo imali” (Kadijević, str. 120). Od “zajedničke oružane sile svih naroda i narodnosti Jugoslavije” - kako je to bilo definisano Ustavom SFRJ - JNA je od marta 1991. postala oružana sila Srbije i Crne Gore (kasnije SRJ), pa se njena dejstva u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini moraju tretirati kao glavni vid oružanog učešća Srbije i Crne Gore u tom ratu-ratovima. Razlog zašto ovu činjenicu zvanična vlast u Srbiji nikad nije priznala, objasnio je D. Dragojlović, ministar u Vladi Srbije, u svom istupanju pred predstavnicima opština u Valjevu: “Mi ne možemo da kažemo zbog svetskog javnog mnjenja da je Srbija u ratu sa Hrvatskom, jer bi onda Srbija bila agresor. Zbog toga Srbija ne može da ima svoju vojsku, pa ima vojsku u JNA.” A ministar odbrane Srbije, Marko Negovanović, istovremeno kaže: “Srbija se praktično brani u srpskim krajevima.” Međunarodna zajednica (UN i Savjet bezbjednosti) nisu prihvatali objašnjenja da taj rat vodi sama JNA, kao “vojska bez države”, za neke svoje interese i ciljeve, a da s tim ratom Srbija i Crna Gora nemaju veze, pa je protiv ove dvije republike (SRJ) uvela sankcije. (Kako je JNA pretvorena u instrument za ostvarivanje ciljeva i politike rukovodstva Srbije i Crne Gore, kako je praktično angažovana, kako je dejstvovala, s kim je sarađivala, govori se u prethodnim poglavljima). Zbog dileme stvorene u većem djelu javnosti SRJ o “nepravednim” i “ničim” izazvanim sankcijama, potrebno je da se objasne neki vidovi učešća Srbije i Crne Gore u ratu, jer se to angažovanje nije ograničilo samo na oružana dejstva JNA i paravojnih snaga. Proces u kome je JNA (i po sastavu) sve više postajala srpsko-crnogorska vojska počeo je nekoliko mjeseci prije izbijanja rata i ubrzao se njegovim približavanjem, odnosno zaoštravanjem međurepubličkih sukoba. Neposredno uoči upotrebe oružja, a pogotovo kada je počeo rat, Srbija i Crna Gora - pored krajeva u Hrvatskoj i BiH sa većinskim srpskim stanovništvom - postaju jedini izvor za popunu JNA ljudstvom. Mirnodopski sastav JNA - koji, uz aktivne starješine i građanska lica čine i vojnici na odsluženju kadrovskog roka - bio je nedovoljan za realizaciju planova Štaba Vrhovne komande. Zato je angažovan i rezervni sastav da bi se popunile postojeće i formirale nove jedinice potrebne za planirane operacije. U toj situaciji, rukovodstva Srbije i Crne Gore i Štab Vrhovne komande su se našli pred dvije vrste problema. Jedni su proisticali iz ustavnih i zakonskih ograničenja, zbog kojih se - bez proglašenja ratnog stanja i opšte mobilizacije - ni vojnici na odsluženju roka ni rezervisti nisu mogli zadržavati preko određenog roka u Armiji, a ratno stanje i opšta mobilizacija nisu se mogli proglasiti, jer bi to bilo priznanje da su Srbija i Crna Gora u ratu. Kako su organi JNA i organi vlasti rješavali ove probleme - Kadijević ne objašnjava. A rješavali su ih prećutnim “zaobilaženjem” zakona, dužim zadržavanjem vojnika na odsluženju roka, produžavanjem boravka rezervista “na vežbi”, proglašavanjem mobilisanih za “dobrovolje” i na slične načine. Međutim, zbog slabog odziva vojnih obveznika, neke jedinice nisu mogle biti popunjene određenim specijalnostima iz kontingenta rezervista predviđenog za popunu JNA, pa su oni koji su već imali ratni raspored u TO prebacivani u ratni sastav JNA i slično. Drugi, još složeniji problem - koji autor “Viđenja” tretira kao glavni razlog za odustajanje od ciljeva nekih operacija i za njihov neuspjeh - bio je slab odziv vojnih obveznika u Srbiji i Crnoj Gori, njihova nemotivisanost i nespremnost da idu u rat van teritorije svojih republika i za ciljeve koji im nisu bili jasni i prihvatljivi. Koliki je bio stvarni broj vojnih obveznika koji se nisu odazvali na poziv, nikad nisu objavili ni organi vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, ni organi JNA, odnosno VJ. Prema nekim procjenama i napisima u štampi, taj broj, uključujući i one koji su - ne čekajući pozive napustili zemlju i otišli u inostranstvo, dostiže više od stotinu hiljada. Da je takvo ponašanje bilo masovno, potvrđuje i činjenica da su i JNA i organi vlasti odustali od sudskih i drugih kaznenih mjera prema vojnim obveznicima koji se nisu odazvali regrutaciji. Ista pojava - mada u manjim razmjerama - manifestovala se i među vojnim obveznicima u krajevima Hrvatske i Bosne i Hercegovine sa pretežno srpskim življem. Znatan broj vojnih obveznika iz tih područja, koji nije želio da se angažuje u ratu, napustio je te krajeve i otišao u inostranstvo ili kao izbjeglice u Srbiju i Crnu Goru. Javni pozivi vlasti da se ovi vojni obveznici vrate i uključe u borbu, apeli na patriotsku svijest i dužnost, ali i pretnje represalijama (zabrana povratka nakon rata, oduzimanje kuća, stanova, zemlje i slično), dali su slabe rezultate. Poseban vid ispoljavanja nemotivisanosti za ućešće u ratu predstavljalo je dezertiranje obveznika koji su se već našli u jedinicama ili na frontu, pojedinačnim a još češće grupnim odbijanjem da idu na front ili njegovim napuštanjem kad su se tamo već našli. Sve ovo događalo se uprkos intenzivnoj propagandi u svim sredstvima javnog informisanja i ličnom angažovanju “na terenu” vojnih i civilnih funkcionera svih nivoa. Zbog toga se kao objašnjenje ove pojave ne može prihvatiti ono koje V. Kadijević svodi na djelovanje “roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista itd”, kao i aktivista nekih opozicionih političkih partija u Srbiji. Treba se podsjetiti da su se gotovo sve političke stranke (sa malim izuzecima) i tada, i kasnije, nadmetale u svom “patriotizmu” i zalaganju za “ujedinjenje svih srpskih zemalja” po svaku cjenu. Očigledno je da su uzroci slabog odziva u rat bili dublji, da za veliki broj građana Srbije nije bila ubjedljiva parola da se “Srbija brani kod Knina”, da im nije bilo jasno koji to nacionalni, odnosno njihovi interesi treba da budu ostvareni ratom, za koju i kakvu Jugoslaviju treba da se bore, gdje su njene državne granice itd. Načelnik Štaba Vrhovne komande, Veljko Kadijević priznaje da su ovako slab odziv i nedovoljna motivisanost vojnih obveznika za rat van teritorije Srbije i Crne Gore predstavljali iznenađenje i za njega lično i za Štab Vrhovne komande. Ovo priznanje dovodi u pitanje brojne konstatacije i ocjene u knjizi, po kojima je njegov Štab uvjek sve dobro i nepogrešivo procjenjivao, predviđao i postupao u skladu s tim. O borbenom moralu jedinica koje su učestvovale u operacijama, autor ne govori, sem što pominje već navedene pojave dezerterstva, ali bez konkretnih podataka. Na dva mjesta uzgred se pominje da su neki rezervisti pravili “izvesne probleme”. S obzirom na to da je cio sastav JNA, a posebno starješinski kadar, za cjelo vrijeme postojanja JNA, dosljedno vaspitavan u jugoslovenskom duhu i na stavu da je JNA zajednička oružana sila svih naroda i narodnosti SFRJ, čitalac bi očekivao i odgovor na pitanje: da li, kako i u kojoj mjeri je rukovodstvo JNA uspjelo da izmjeni takvu svijest i prilagodi je činjenici da je JNA prestala da bude to i postala vojska dvije nacije (republike). Takvim analizama Kadijević se ne bavi. Međutim, iz nekih stavova njegove knjige, kao i iz javne i unutararmijske propagande, moglo bi se zaključiti da se sa jugoslovenskom svješću armijskog kadra manipulisalo tako da mu se borba JNA u ovom ratu prikazuje kao borba za očuvanje i odbranu Jugoslavije. U knjizi nema ni osvrta na to da li su i koliko problemi borbenog morala, tačnije nedovoljne motivisanosti, uticali na način upotrebe i dejstva jedinica JNA. Činjenica da se najveći dio tih dejstava ispoljavao u upotrebi avijacije, oklopnih sastava i artiljerije, odnosno upotrebi tehnike i vatre, a mnogo manje angažovanjem žive sile, simptomatična je u ovom smislu. Primjeri Vukovara, Mostara, Dubrovnika i drugi to najbolje potvrđuju. Poseban vid neposrednog vojnog angažovanja Srbije i Crne Gore u ratu, bila je upotreba jedinica Teritorijalne odbrane u operacijama na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Pojedinačne slučajeve angažovanja ovih jedinica registrovala je i štampa, ali su potpuniji i konkretniji podaci o tome, naravno, nedostupni, a ne iznosi ih ni autor. Za ilustraciju ovog vida angažovanja može se navesti izjava Momira Bulatovića, predsjednika Crne Gore, decembra 1992. u predizbornom TV duelu sa protivkandidatom Brankom Kostićem: “Predsjedništvo SFRJ poslalo je 1.031 rezervistu Crne Gore na Baniju. Oko povratka ovih boraca (što je odobrilo Predsjedništvo CG), Vrhovna komanda nije pravila probleme zato što je bila svjesna da su oni tamo upućeni mimo zakona i Ustava CG (kao pripadnici TO).” “Crna Gora je slala rezerviste u Hercegovinu radi odbijanja ustaških snaga od teritorije Crne Gore, ali i zauzimanja i kontrole tačaka strateški značajnih za bezbjednost CG... Tako su stavljeni pod kontrolu aerodromi u Mostaru i Ćilipima, presječene komunikacije kojima bi se mogle skoncentrisati snage za ugrožavanje bezbjednosti CG i - što je posebno važno - evakuisana su značajna skladišta sa municijom, gorivom i oružjem, koje nije smjelo pasti u ruke neprijatelju koji se nalazio u dolini Neretve... Crna Gora je zdušno, čitavim bićem podržala JNA u odbrani teritorija koje pripadaju Crnoj Gori. U ratnim operacijama učestvovao je veliki broj jedinica TO Crne Gore, koje su, po tada važećem zakonodavstvu, bile pod komandom CG, odnosno njenog Predsjedništva. Uprkos nedovoljnoj obučenosti i slaboj materijalno - tehničkoj opremljenosti ovih jedinica, Predsjedništvo CG uvijek je davalo saglasnost a time, da budemo iskreni, kršilo Ustav SFRJ, da se ove jedinice ne angažuju van teritorije Crne Gore” (“Vreme”, 15. jula 1992). Tridesetog septembra 1991. godine 35.000 pripadnika JNA i TO krenulo je van Crne Gore ka Dubrovniku “da se jednom za svagda razgraniče sa Hrvatima” (Milo Dukanović, u Skupštini Crne Gore). Smotru rezervista vršio je i četnički vojvoda Vojislav Šešelj. Ministar odbrane Crne Gore, pukovnik Božidar Babić, tvrdi da je poginulo 165 Crnogoraca van Crne Gore, nekoliko stotina je ranjeno. Uništili su 75% industrijskih kapaciteta, zapalili 2.500 kuća, a preko 5.000 oštetili. Na Dubrovnik je ispaljeno 2.000 raznih projektila (“Monitor”, od 11. oktobra 1995). Crna Gora je učestvovala i u borbama oko Knina, u Hercegovini, na području Bosne i Banije. Izgubila je rat, borila se za tuđe interese i tuđe teritorije. (Prevlaka još nije crnogorska, izgubila je svoju TO, vojnog ministra i u Podgorici je sada Štab armije koja nosi tradicije ranije Stepine, a kasnije Kukanjčeve II armije.) Ministar odbrane Crne Gore, pukovnik Božidar Babić, je taj agresivni čin pokušao opravdati pa je izjavio da su “stalne provokacije i sve otvorenije ispoljavanje teritorijalnih pretenzija ustaških vlasti...”, osnovni razlozi podrške Štabu Vrhovne komande. Međutim, Predsjedništvo Jugoslavije je još određenije: “Zar nije granica Crne Gore tamo gdje je naš vojnik?” (Borisav Jović, “Posljednji dani SFRJ”). I na ovom mjestu treba podsjetiti da je sva TO u SFRJ razoružana još 1990, ali to nije važilo za TO Srbije i Crne Gore. Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini posebno je obilježilo učešće paravojnih formacija iz Srbije i Crne Gore. Autor “Viđenja” govori o paravojnim formacijama ali pominje samo one u Sloveniji i u Hrvatskoj i zahtjeve ŠVK da se one razoružaju. On navodi da je ŠVK o tim formacijama dostavio posebnu informaciju (u januaru 1991), ali ne daje nikakve podatke iz te informacije. Zvanični organi Republike Srbije i SRJ više puta su demantovali i samo postojanje takvih formacija u Srbiji, da bi kasnije od tih demantija odustali. Dobrica Ćosić, kao predsjednik SRJ, na zajedničkoj sjednici oba doma Savezne skupštine, 14. jula 1992. godine kaže: “Što se tiče paravojnih formacija, one su van naše kontrole i ne možemo odgovarati za njihovu delatnost.” O ovim formacijama opširno je pisala štampa u Srbiji. Publicitet im je davala i državna televizija, a njihovi organizatori i pripadnici sami su javno svjedočili o svom učešću u ratu u Hrvatskoj i BiH. Zna se da su takve formacije organizovale pojedine političke stranke: SPO (Srpska garda), Srpska narodna obnova (“Beli orlovi”, odred “Dušan Silni”), Srpska radikalna stranka (četnički odredi, “Avalski korpus”), zatim Arkanovi “tigrovi”, kapetan-Draganove “knindže”, Milika - Čeko Dačević iz Crne Gore i drugi. Broj i veličinu tih formacija teško je bilo ustanoviti. Bez obzira da li su organizatori i pripadnici tih formacija u svojim nastupima u javnosti preuveličavali i svoju brojnost i svoj doprinos “oslobođenju srpskih zemalja” i “odbrani srpskog naroda od genocida”, nesporno je da su te formacije učestvovale u borbama u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini zajedno sa jedinicama JNA, odnosno “Vojske RS” i “Vojske RSK”. Većina ovih sastava stvarana je, uvježbavana i naoružavana prije početka rata u Sloveniji (juni-juli 1991). Značajno je da su se ove formacije, ne slučajno, pojavljivale kao inicijatori i izazivači lokalnih sukoba (Knin, Obrovac, Plitvice, Borovo Selo, Zvornik, Bijeljina i dr), koji su dalje eskalirali u sukobe širih razmjera. Njima se pripisuju i najteži oblici terora, pljačke i ratnih zločina nad hrvatskim i muslimanskim življem na teritorijama gdje su se pojavljivale. Mnogi stručnjaci za međunarodno krivično pravo, kao što su dr Paul Williams, savjetnik SAD za pravnu problematiku Evrope, dr Norman Ciger, vojno-politički analitičar u Pentagonu, i drugi, smatraju da su upravo paravojne formacije glavni počinioci ratnog genocida na prostorima nekadašnje Jugoslavije (The Balkan Institut, Vašington, 1996). Činjenica je da su te formacije organizovane na teritoriji Srbije i Crne Gore, sa znanjem organa vlasti, da su slobodno i legalno obučavane, često i u centrima za obuku jedinica JNA i TO, da su naoružavane ili nesmetanim švercom oružja iz inostranstva ili neposredno iz magacina JNA, TO i MUP-a, da ih organi MUP nisu sprečavali, a nekad su im i pomagali da se iz Srbije prebace na teritoriju Hrvatske ili BiH. Za odnos organa vlasti prema ovim “dobrovoljcima” karakteristično je, na primjer, da je kapetan Dragan jedno vrijeme bio na radu u Ministarstvu odbrane Srbije, kao referent za obuku dobrovoljaca. Odnos JNA prema navedenim paravojnim formacijama bio je sličan kao i odnos organa vlasti Srbije. Komande JNA na frontu, primale su ih u svoj sastav i pod svoju komandu ili su sa njima tjesno sarađivale. O međusobnim odnosima JNA i nekih od navedenih paravojnih formacija govore i primjeri da je “vojvoda” Šešelj prevožen helikopterima JNA da bi obilazio “svoje borce” na frontu u BiH. Isto tako gledaoci RTS imali su priliku da vide pomenutog “vojvodu” kako prima raport i vrši smotru regularne jedinice JNA u istočnoj Hercegovini, a štampa je objavila da su dva generala JNA primila specijalne medalje od Željka Ražnatovića - Arkana. (O saradnji Šešeljevih i drugih paravojnih formacija sa JNA i MUP-om Srbije vidi poglavlje V - “Paramilitarne formacije i besmisleni rat”). Podaci o broju građana Srbije i Crne Gore koji su u sastavu JNA, TO, paravojnih formacija i na drugi način učestvovali u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini nisu zvanično saopšteni. Doduše, na osnivačkoj skupštini “Udruženja boraca rata od 1990”, rečeno je: “Delegati iz Srbije i Crne Gore na ovoj skupštini zastupaju oko 160.000 boraca posljednjeg rata, dve i po hiljade porodica poginulih ratnika, tri hiljade dece koja su ostala bez roditelja i oko 8.500 invalida rata” (“Politika”, 16. aprila 1994). Moguće je da se u navedenim brojevima nalazi i izvijestan, svakako mali, procenat onih koji su porijeklom iz RSK i RS, ali su iznete brojke više nego impozantne. Uz navedene podatke treba dodati i one koji se odnose na broj ranjenih: “Na VMA u proteklom periodu zbrinuto je oko 6.000 ranjenika, što je jedna trećina povređenih koji su lečeni u našoj zemlji” (“Vojska”, br. 79, od 25. novembra 1993). Politička podrška ratnim dejstvima JNA iz Srbije i Crne Gore bila je intenzivna. i svestrana. Na front i u “oslobođena” područja odlazili su članovi “Vrhovne komande”, ministri republičkih vlada, poslanici republičkih skupština, predsjednici opština, lideri političkih stranaka, predstavnici Srpske pravoslavne crkve i drugi. Za medijsku i propagandnu podršku bila su angažovana sva sredstva javnog informisanja, a posebno televizija. Da bi RTS i RTCG osigurale maksimalnu vidljivost svojih programa na što većem prostoru bivše SFRJ - JNA je, zajedno sa lokalnim snagama organizovanim u RSK i RS, zaposjela sve TV-predajnike do kojih je mogla doći na teritoriji Hrvatske i Bosne i Heregovine (Ćelavac, Plješevica. Kozara, Vlašić, Majevica i druge), bez obzira na čijem su “etničkom prostoru”. U planovima vojnih operacija, ovi objekti imali su strateški značaj. Svi predajnici podešeni su da primaju i prenose programe RTS i RTCG. Kasnije su, angažovanjem državne RTS i uz njenu tehniku i kadrove, organizovani novi TV-studiji u RS i RSK (Pale, Knin, Banja Luka, Beli Manastir). Svi vidovi angažovanja Srbije i Crne Gore, odnosno SRJ, u ratu - izuzev angažovanja JNA, koja je zato novostvorene srpske vojske u RSK i RS obilno snabdjevala naoružanjem i kadrovima - nastavljeni su i nakon prihvatanja Vensovog plana - za Hrvatsku i formalnog povlačenja JNA sa teritorije Bosne i Hercegovine. Obim, sadržaj i praktični postupci u ovom angažovanju prilagođavani su novim uslovima, a prije svega, onim nastalim primjenom Vensovog plana, rasporedom snaga UNPROFOR-a na teritoriji Hrvatske i BiH; uvedenim sankcijama prema SRJ; proglašenjem “otvorenog neba” nad BiH; smanjenim ekonomskim mogućnostima Srbije i Crne Gore itd. Sve ovo događa se i poslije odlaska V. Kadijevića sa funkcije saveznog sekretara (januar 1992), kao nastavak prakse iz perioda dok je bio na funkciji. Izvan takvog angažovanja nije potpuno ostala ni “transformisana” Vojska Jugoslavije. Konkretni podaci o tome ne publikuju se javno i takve tvrdnje se zvanično demantuju, ali je - prema svjedočenjima upućenih, pa i nekim napisima u štampi - vojna pomoć iz SRJ obuhvatala: slanje kadrova, snabdjevanje vojske RS i RSK naoružanjem, municijom, rezervnim djelovima, gorivom i drugim vojnim potrebama. Za ilustraciju ove prakse može poslužiti kazivanje B. Vučurovića, predsjednika opštine u Trebinju. On je zajedno sa Gojkom Đogom, predsjednikom Udruženja Srba iz BiH u Beogradu, posjetio predsjednika SRJ Dobricu Ćosića i tražio vojnu pomoć. Taj susret i njegov rezultat Vučurović prikazuje ovako: “Ćosić dobro zna šta nama treba... Ja sam mu izložio naš položaj i nakon što nas je saslušao, pozvao je generala Životu Panića (tada načelnika GŠ VJ) i strogo mu zapovjedio: Vučurević je ovdje, daj mu sve što možeš. Ovaj se očito nešto bunio, pa mu je Ćosić ozbiljno ponovio: Daj mu sve što treba, Vučurović je srpski patriota! Od Ćosića idemo do Panića... Puca se, stiglo je za sad dovoljno. Poslušao je” (“Duga”, april 1993). Neki strani i domaći izvještači i očevici tvrdili su da su se i djelovi VJ neposredno angažovali u operacijama u Bosni, posebno u graničnom području na Drini; da je bilo preletanja borbenih aviona VJ, prelaska tenkova VJ u Bosnu kod Bratunca, artiljerijske podrške sa desne obale Drine jedinicama vojske RS u njihovim operacijama i sl. Tako “Vreme” od 25. oktobra 1993. godine, pozivajući se na svjedočenje mještana Ljubovije, piše: “Snage operativne grupe “Drina” s ove strane reke iz Uzovnice i sa desetak drugih tačaka, danima su iz topova i VBR tukli onu stranu reke. Ljubovija je bila bez sna.” Svakom analitičaru raspada Jugoslavije i uloge koju je u oružanoj fazi tog raspada odigrala JNA, postavlja se, pored ostalih, i pitanje: zašto je rukovodstvo JNA - ako već nije moglo ili nije htjelo da Armiju održi izvan međurepubličkih sukoba, a posebno izvan rata - stalo na stranu Srbije i Crne Gore i učinilo JNA instrumentom ostvarivanja njihove politike oružanom silom? Među onima koji u štampi i publicistici pokušavaju na to da odgovore, mogu se najčešće čuti sljedeći razlozi i motivi koji su uticali na opredjeljenje vojnog vrha: – Bliskost ili podudarnost ideoloških opredjeljenja i političkih koncepata vojnog vrha, s jedne, i rukovodstva Srbije i Crne Gore, s druge strane, o tome šta i kako u Jugoslaviji treba mjenjati i kakvo treba ubuduće da bude njeno uređenje; – Pretežno srpsko-crnogorski sastav starješinskog kadra u JNA, a posebno njenog rukovodećeg sastava; – Interes i cilj Armije da u uslovima očitog raspada SFRJ, zaštiti sopstveni opstanak i staleške interese, odnosno da sebi obezbjedi teritoriju na kojoj će opstati i državu koja će je izdržavati. Analitičaru kome nisu dostupni primarni izvori o raspravama koje su, svakako, prethodile odlukama o angažovanju JNA i argumentacija koja je iznošena u tim raspravama, nije moguće da daje siguran odgovor na pitanje koliko su svaki od navedenih, a eventualno i drugi momenti i motivi uticali na konačnu odluku. Sva tri navedena motiva - mada ne svi podjednako, uticali su na opredjeljenje vojnog vrha za političku opciju koju će podržati. Ipak, iz sadržaja knjige V. Kadijevića i njegovih stavova, nameće se zakljućak da je presudno bilo isto ili slično gledanje rukovodstva Srbije i vojnog vrha na karakter i uzroke krize u SFRJ, sadržaj i pravce mjenjanja njene buduće fizionomije. Ako se uporede stavovi koje su u dužem periodu zastupali predstavnici Srbije, a izloženi su u raznim dokumentima i javnim istupanjima i stavovi najodgovornijih predstavnika JNA, uključujući i stavove V. Kadijevića, nije teško uočiti da su veoma slični ili podudarni, a naročito u sljedećem: – U cjelom posljeratnom periodu, rukovodstvo Jugoslavije je vodilo politiku na štetu Srbije i srpskog naroda, što treba ispraviti, ili - Ustav SFRJ iz 1974. treba u cjelini odbaciti, ili - Jugoslaviju treba preurediti da postane “moderna i efikasna federacija”, sa izvornim suverenitetom, sa skupštinom koja će se birati na principu “jedan građanin - jedan glas” i gdje će se odlučivati bez konsenzusa, sa ovlašćenjima federacije kakva je imala prije šezdesetih; – Granice između republika su samo administrativne i utvrđene su na štetu Srba i Srbije; – Rukovodstvo Srbije i JNA najduže su zadržali negativan stav prema uvođenju višepartijskog sistema; – U programskoj platformi SK (PJ) iz novembra 1990. pledira se za organizovanje Jugoslavije po regionima umjesto po republikama i zalaže za dominantnu ulogu društvene svojine, što je i stav SPS; – Sve do XIV kongresa SKJ, a i na samom kongresu, i rukovodstvo SKS i predstavnici SK iz Armije zalažu se za strogi demokratski centralizam u SKJ; – Podudarne su ocjene uzroka zbivanja na Kosovu 1981, stanja poslije tih događaja i načina rješavanja problema Kosova; – Zajednički je negativan stav i odnos prema Vladi Ante Markovića i njegovom konceptu reformi; – Kriza u SFRJ prvenstveno je posljedica djelovanja inostranih faktora (Njemačka, Vatikan, SAD), a glavni objekat i cilj “međunarodne zavere” je Srbija i srpski narod. Ta lista “neprijatelja srpskog naroda” mogla bi se proširiti, a što je lako dokumentovati navođenjem niza javnih istupanja. Sumirajući rezultate angažovanja JNA u ratu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, Kadijević konstatuje da su glavni rezultati u tome što je JNA: – u Hrvatskoj, zajedno sa srpskim narodom, oslobodila Srpsku Krajinu i natjerala Hrvatsku da prihvati Vensov mirovni plan; – u Bosni i Hercegovini bitno pomogla da - u početku JNA, a potom Vojska Republike Srpske, koju je JNA stavila na noge - oslobodi srpske teritorije, zaštiti srpski narod i stvori povoljne vojničke preduslove za ostvarivanje interesa i prava srpskog naroda u BiH političkim sredstvima u mjeri i uslovima koje to međunarodne okolnosti budu dozvoljavale, i – odbranila pravo Srbije i Crne Gore da žive u zajedničkoj državi. Kad je u pitanju srpski narod u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, s razlogom se već tada moglo postaviti pitanje koliko su ti “rezultati” stvoreni ratom konačni i kakvu političku i životnu perspektivu na osnovu tih rezultata ima srpski narod. Sada je odgovor porazan. Autor izbjegava odgovor na pitanje - kojom cjenom je srpski narod platio te “rezultate”? Ako su rezultati rata više nego prepolovljeno srpsko stanovništvo na tim teritorijama, gotovo sasvim uništena privreda i elementarni uslovi normalnog života i privređivanja, onemogućen zajednički život sa pripadnicima drugih naroda itd. - očita je nesrazmjera između “rezultata” i njihove cjene, a odgovor na pitanje da li je rat kao sredstvo politike smio biti alternativa određenim kompromisima, nameće se sam po sebi. Posebno je pitanje - o kome autor takođe ne govori - kakve ciljeve i interese su svojim učešćem u ratu ostvarile Srbija i Crna Gora, odnosno kakve su posljedice angažovanja u ratu po njih same. Konstatacija da su Srbija i Crna Gora, zajedno sa JNA, odbranile svoja prava da žive u zajedničkoj državi djeluje, u najmanju ruku, neozbiljno, jer to njihovo pravo nije nikad osporavala ni međunarodna zajednica, niti bilo koja jugoslovenska republika. Ali, zato su, uz ljudske gubitke, materijalne, političke, moralne i druge posljedice njihovog učešća u ratu izuzetno teške i dugotrajne. Danas su već, u pogledu karaktera i razmjera tih posljedica, manje-više saglasne i partije na vlasti i one u opoziciji, političari, diplomati, ekonomisti i drugi stručnjaci, kao i obični građani. Različito se - u zavisnosti od političkih opredjeljenja - tretiraju njihovi uzroci i odgovornost za njih. Iako su te posljedice sada već opštepoznate i vidljive svakom građaninu, treba podsjetiti na najvažnije od njih, da bi se uporedile sa navedenim “pozitivnim rezultatima”: – Srbija i Crna Gora (SRJ) su još međunarodno nepriznate države, odsutne iz međunarodnih organizacija, u političkoj i diplomatskoj izolaciji; – Savjet bezbjednosti UN uveo je protiv Srbije i Crne Gore najstrašnije ekonomske i druge sankcije koje još u potpunosti nisu skinute; – zbog troškova vođenja rata - koje neki ekonomisti procjenjuju na 10-20% društvenog proizvoda godišnje - kao i zbog međunarodnih sankcija, ukupna proizvodnja privrede pala je na nešto više od jedne četvrtine one predratne; – nezaposlenost je dostigla 50% radno sposobnog stanovništva, a i dalje se povećava; drastično je opao i nivo zdravstva, obrazovanja, kulture, sporta i drugih oblasti društvenog života; – desetine hiljada mladih, visokoobrazovanih i stručnih ljudi, napustilo je i dalje napušta zemlju. “Po nekim procjenama, privrede Srbije i Crne Gore (SRJ) mogu dostići nivo iz 1990. tek za 20 godina po ukidanju sankcija. Ako se svemu ovom dodaju i velike i nepotrebne ljudske žrtve (koje Srbija i Crna Gora još nisu objavile), onda je više nego očigledno koliko je opredjeljenje za ratnu opciju u rješavanju jugoslovenske krize bilo, zapravo, protiv suštinskih interesa Srbije i Crne Gore, odnosno srpskog naroda u cjelini, kao i ostalih jugoslovenskih naroda” - ocjenjuje general Mirko Tomić. Za sve vrijeme u kome je JNA i VJ - pod rukovodstvom “Vrhovne komande”, sastavljene od predstavnika Srbije i Crne Gore - bila angažovana u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini - teritorija ove dvije republike bila je njena strategijska osnovica i pozadina sa kompletnom logističkom podrškom i na tom su se angažovale vlade i drugi organi tih republika. JNA je u tom periodu finansirana iz njihovih sredstava. Njeno materijalno obezbjeđenje išlo je iz njihovih resursa (gorivo, ishrana i drugo). Za njene potrebe radila je vojna industrija na njihovoj teritoriji. Sanitetsko zbrinjavanje JNA oslanjalo se - pored vojnih bolnica, na zdravstvene kapacitete ovih republika. O svim ovim vidovima angažovanja nikakvi kvantitativni podaci nisu dostupni javnosti, niti ih ima u knjizi “Moje viđenje raspada”.