Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

U napadu na Orljavac učestvovao je samo 4. bataljon 12. brigade, a ostala tri bataljona obezbjeđivala su napad od Slavonske Požege, Milivojevaca i Kamenske. Napad na Orljavac određen je u 5 sati 26. decembra 1942. Štab Brigade težio je da u napadu postigne iznenađenje, s obzirom na božični praznik, koji su folksdojčeri proslavljali. Zbog toga je napad određen rano ujutro, kada im je opreznost bila najmanja i kada su, uglavnom bili pospani. Od početka svojih napada na neprijateljeva uporišta, Brigada je sve napade počinjala prije ponoći, a ovo je bio prvi put da je napad bio određen u rano zimsko jutro. Štab Brigade u svojim procjenama težio je iznenađenju, što je u cjelini i uspjelo, ali, objektivno, i uz nesvesnu pomoć komandanta njemačkog bataljona majora Kruzea, koji se nalazio u Slavonskoj Požegi.^[1] Poslije pet časova žestoke i očajničke borbe sa žilavim neprijateljem, Orljavac je oslobođen oko 10 sati prije podne, dok su ostali bataljoni vodili izuzetno teške borbe sa dijelovima njemačkog 714. puka, koji je nadirao tokom cijelog dana iz Slavonske Požege uz pomoć artiljerije i aviona. Naročito tešku borbu, sa obostranim napadima i protivnapadima, vodila je 1. četa 3. bataljona na položajima ispred sela Pasikovci.

U borbi za oslobođenje Orljavca uništena je takoreći cjelokupna posada, a ubijena su i tri oficira i komandant bataljona kapetan Viktor Slavnić. Zarobljeno je jedanaest folksdojčera, zaplijenjeno 59 pušaka, 8 puškomitraljeza, 5 automata, dva laka minobacača i 25 hiljada metaka. Brigada je imala 12 poginulih i 17 ranjenih boraca i starješina. Među poginulima nalazio se i hrabri politički komesar 1. čete, 4. bataljona, Branko Bjegojević^[2] iz Slavonskog Broda, koji je zajedno sa svojim borcima jurišao na njemački štab u centru Orljavca.

Pored Branka Bjegojevića, poginula su još četiri borca iz 1. čete: Stojan Stančić iz Oljasa, Luka Radivojević iz Milivojevaca, Dragan Vučetić iz Ozdakovaca i Joco Lukić iz Šušnjara. Prizor je bio potresan. Sva četvorica bila su hrabri bombaši i mitraljesci. Za vrijeme najžešće borbe u centru Orljavca, Stojan Stančić bacio je oko petnaest ručnih bombi i sam likvidirao dva najveća bunkera.^[3] Poslije likvidacije tih bunkera, jedna manja grupa od 5 do 10 vojnika, videći da je opkoljena, pokušala je da se probije u pravcu rijeke Orljave. Zamjenik komandanta brigade Radojica Nenezić, pošao je sam prema obali Orljave da bi ih likvidirao, ali su ga oni primjetili i sa bliskog odstojanja teško ranili u stomak.

Gorčina zbog pogibije hrabrih boraca, a pogotovo komesara Branka Bjegojevića, pomütila je radost pobjede. Tugovali su borci 1. čete, tugovao je i čitav 4. bataljon. Usne boraca bile su zgrčene od bola za svojim drugovima, ali kasnije čule su se teške psovke ili zakletve da će svi oni, a i sve nevine žrtve koje su bačene u bunare u Sloboštini, Kusonjama, Derezi i Kometniku - biti osvećene, kao i majka braće Marka i Spasoja Gibanice iz Jasenaša, boraca 12. slavonske brigade, koju su ustaše svezale za šljivu i zapalile.

Prije napada na Orljavac u zapovijesti Štaba Brigade upućen je poziv borcima, desetarima, vodnicima, komandirima i političkim komesarima da smjelo jurišaju na neprijatelja, kao što su to već pokazali u napadima na Podravsku Slatinu, Voćin i Orahovicu. Štab Brigade posebno se obratio borcima 4. bataljona koji su većinom iz sela oko Kamenske i Orljavca, da ne štede neprijatelja u ime 1365 muškaraca, žena i djece koji su strijeljani avgusta 1942. u selu Sloboštini, a leševi bačeni u pet seoskih bunara. Zbog toga je i naređeno borcima 4. bataljona: »Nema povlačenja dok se neprijateljeva posada u Orljavcu ne likvidira!«²⁰² Napad na Orljavac predstavljao je ključ za dalje prodiranje Brigade u Požešku kotlinu, i prema Slavonskoj Požegi.

Polazni položaj za napad 4. bataljona i pravci napada za svaku četu pojedinačno, određeni su u zapovijesti. Prva četa pod komandom Pere Radivojevića Točka, i političkog komesara Branka Bjegojevića Bjege, nastupala je do Brezika, preko sela Podsreća i dalje putem do rijeke

Orljave. Prešla je preko drvenog brvna i nastupala između ceste i Orljave i, iz pokreta, likvidirala dva bunkera, a potom upala u sam centar Orljavca. Druga četa, pod komandom Dmitra Zagorca, i političkog komesara Pere Zečića, nastupala je od sela Podsreća do rijeke Orljave, a zatim prešla preko ceste Orljavac - Slavonska Požega i izbila južno od Orljavca na k. 322 - Busija. Obuhvatajući Orljavac s južne i zapadne strane, četa je krenula u napad. Treća četa, pod komandom Dušana Uskokovića, nastupala je pravcem južno od sela Vranića poljskim putem od mlina na Orljavi, prešla preko Orljave i ceste Orljavac - Kamensko i, u pokretu, likvidirala jedan bunker, a potom upala u centar sela sa sjeverne strane. Borci 4. bataljona računali su na posljednji san neprijateljske posade. Mraz je štipao po licu i rukama. Tišina i neizvjesnost treperila je u zvjezdanom praskozorju. S one druge strane, iz neprijateljevih bunkera, nije se ništa čulo. Vladao je hladan muk, tako da su čak i psi ćutali. Samo su malobrojne električne sijalice žmirkale u centru Orljavca. Borci 1. čete lagano su, gotovo na prstima, gazili po svojim sijenkama, a prsti desne ruke spuštali su se prema obaračima puškomitraljeza i pušaka. Napad je počeo sa 20 minuta zakašnjenja, kada su sve tri čete koncentrično nadirale prema centru, gdje se nalazio čvor neprijateljeve odbrane, a vatrom i pokretom borci su obezbjeđivali međusobno sadejstvo.

U nadiranju, borci nisu nailazili na jači otpor sve dok nisu stigli do centra. Neprijatelj je bio potpuno iznenađen i zbunjen napadom. Pokušaj neprijatelja da protivnapadom zauzmu rovove i kuće, u kojima su se već nalazili borci 1. čete, nije im pošao za rukom, jer su dočekani plotunskom vatrom i ručnim bombama desetine kojom je komandovao Jakov Bosiočić »Veseli«.²⁰³ Od samog početka, napad je imao karakter borbe »prsa u prsa« i u prvom naletu, folksdojčeri su bili djelimično razbijeni i onesposobljeni za organizovan otpor. U prvom njemačkom protivnapadu ubijeno je 15 vojnika sa komandirom čete. Folksdojčeri su žestoko nasrnuli na 1. četu 4. bataljona, a naročito na isturenu desetinu Jakova Bosiočića, u kojoj su se isticali borci: Stojan Stančić, Luka Radivojević, Dragan Vučetić, Dragan Gašparević, Stevo Stanković i Pero Kuprešanin. Oni su odbijali protivnapade ručnim bombama i borbom »prsa u prsa«. Dvadeset šestog decembra, borac 1. čete Stevo Stanković zaplijenio je oko 8 sati radio stanicu, i tada je prekinuta svaka veza Orljavca sa garnizonom u Slavonskoj Požegi, kao i sa jedinicama njemačkog 741. puka. Obruč oko neprijatelja bio je potpuno zatvoren i njihov pokušaj da se probiju bio je bezuspješan. Ispred položaja 1. i 2. čete, neprijateljevi vojnici ležali su pokošeni u gomilama. Ipak, jedna grupa uspjela je da se provuče, koristeći se kućama kao zaklonima, ali je dočekana snažnom vatrom i kompletno pokošena iz puškomitraljeza Luke Radivojevića i Dragana Gašparevića, zvanog Guja. Ponovljeni pokušaj folksdojčera da se probiju u pravcu Orljave i dalje prema Milivojevcima, bio je, takođe, bezuspješan, jer su prethodno svi izginuli. Do dramatične situacije došlo je kada se Lazo Draganić,^[4] seljak iz Podsreća, uhvatio u koštac s jednim folksdojčerom atletske građe. Borio se s njim desetinu minuta, jer mu je Švaba zubima uhvatio palac desne ruke. Lazu je oblio znoj od oštrog bola, ali je posljednjim naporom uspio da kažiprst lijeve ruke zabije u švabino oko i tako ga savladao. Hrabri i požrtvovani seljak Laza Draganić pohvaljen je od Štaba Brigade. Borbeni moral ove posade dijelova Ajnzacštafel bataljona »Princ Eugen«, sudeči prema njihovom žilavom i očajničkom otporu, bio je na velikoj visini. Folksdojčeri su bili fizički razvijeni, vrlo hrabri, disciplinovani i fanatično oduševljeni hitlerovci. Porijeklom su bili iz istočne Slavonije: Osijeka, Đakova, Vukovara i Šida.

Oko 9 sati prije podne, kada je poginuo njihov komandant kapetan Viktor Slavnić, svaki dalji pokušaj pružanja otpora bio je beznadežan. Ul1 sati komandant 4. bataljona, Dako Puač, raportirao je komandantu brigade Vicku Antiću: »Druže komandante,Orljavac je oslobođen!« Usled teških gubitaka Folksdojčerskog bataljona u Orljavcu, oko 12 njih u očajanju i strahu, sakrilo se u okolne živice gdje su ostali neprimjećeni sve do mraka, kada su u Orljavac ušli vojnici Vermahta iz njemačkog 741. puka. Zbog pretrpljenog straha i psihičkog stresa, folksdojčeri su izjavili da je u napadu na Orljavac bilo dvostruko više partizana od stvarnog broja, i da je svaki četvrti bio naoružan puškomitraljezom.^[5] Jedan od njih je izjavio da je za vrijeme borbe posmatrao jednog partizanskog borca koji je bacio oko dvadeset ručnih bombi. Ta izjava bila je približno tačna, a radilo se, zaista, o neustrašivom borcu i popularnom bombašu Stojanu Stančiću, iz Oljasa, koga smo već pomenuli u ovoj borbi.

Napadom na Orljavac Štab Brigade je umješno rukovodio, a isto tako i hrabri borci 4. bataljona lavovski su se borili s okorjelim hitlerovcima. Međutim, ne može se zaobići ni činjenica da je našem uspjelom iznenađenju u napadu na Orljavac, doprinio sa svoje strane i komandant njemačkog bataljona, major Kruze, koji se nalazio u Slavonskoj Požegi.^[6] Kruze je 25. decembra 1942. u 21,30 sati naredio kapetanu Viktoru Slavniću da posada u Orljavcu bude spremna za pokret u 22 sata iste večeri. Veći dio je zbog toga bio povučen iz bunkera i rovova, a ostavljena su samo dežurna oružja i ojačane straže. U 22 sata Slavnić se javio majoru Kruzeu i zamolio ga da pokret odloži za nekoliko sati zbog iskrslih poteškoća u vezi s organizovanjem marševske kolone. Komandant Slavnić je uspio tek oko 4 sata 26. decembra da formira kolonu za pokret, koja se sastojala od 2 kamiona i 22 zaprežnih kola.

Realna je pretpostavka da je upravo ta okolnost olakšala napad 4. bataljona i omogućila relativno brzu likvidaciju posade u Orljavcu.

Arhiv VII, Na, k. 40-H, reg. br. 12/4.

[2] Branko Bjegojević, rođen 1922. u Slavonskom Brodu. Zbog komunističke političke aktivnosti bio je izbačen iz Brodske gimnazije. Dva puta je hapšen od ustaša i oba puta pobjegao. Izrazito hrabar, dinamičan i omiljen među borcima. Bio je obdaren natprosječnom inteligencijom. Sve događaje, drame, sukobe i rasplete gomilao je u sebi i svjesno odabirao važno od nevažnog, i od pojedinosti gradio istinu koja je nadahnjivala. Njegov bistri um sjedinjavao je fantaziju sa realnom stvarnošću pri analizi događaja i ljudskih karaktera, a u pronalaženju novih metoda političkog rada, bio je nenadmašan. Bio je beskompromisno odan pokretu i revoluciji i jedan od najboljih komesara četa u 12. slavonskoj brigadi.

[3] Prema kazivanju Steve Stankovića, Pere Kuprešanina i Bogdana Gašparevića, koji su bili borci 1. čete 4. bataljona u napadu na Orljavac.

[3] u NOVJ od 1942. Bio je borac, puškomitraljezac, desetar, komandir voda i čete, komandant bataljona u 21. slavonskoj brigadi. Poginuo je 28. novembra 1943. u okolini Bjelovara.

Bio je aktivni saradnik NOP-a i otac Milana Draganića, borca 1. čete 4. bataljona 12. brigade koji je učestvovao u napadu na Orljavac.

[5] Arhiv VII, Na, k. 40-H, reg. br. 12/4.

[6] Isto.