Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Nakon oslobođenja Voćina, Štab Brigade donio je odluku da napadne neprijateljevo uporište u Orahovici. To je opštinsko mjesto koje je po drugi put napadnuto u roku od dva i po mjeseca. Orahovica je prvi put napadnuta snagama 1. i 2. slavonskog NOP odreda početkom septembra 1942, kada je djelimično i zauzeta.

Po svom geografskom, saobraćajnom i taktičkom položaju, Orahovica je spriječavala prodor partizana sa Papuka u Podravinu. Uporište u Orahovici bilo je solidno utvrđeno i žilavo branjeno od 230 neprijateljevih vojnika. Među njima bilo je: 158 legionara - muslimanskih dobrovoljaca, 50 ustaša, od toga 30 domaćih, 20 folksdojčera i 20 žandarma. Borbeni moral posade bio je izuzetno visok, jer se oslanjala na snažan vatreni sistem sa oko 20 puškomitraljeza, i na solidnu organizaciju odbrane sastavljenu od: ustaškog tabora, žandarmerijske stanice, opštinske zgrade i hotela.^[1] Težište i čvor odbrane nalazili su se u centru Orahovice. Svi objekti za odbranu bili su međusobno povezani bunkerima, rovovima i opasani bodljikavom žicom, a na crkvenom tornju nalazio se teški mitraljez.^[2]

U napadu na Orahovicu učestvovali su 3. i 4. bataljon, a na obezbjeđenju napada od Podravske Slatine, Čačinaca, Osijeka i Našica, 1. i 2. bataljon 1. slavonske brigade sa 2. slavonskim NOP odredom. U zapovijesti Štaba 1. slavonske brigade skrenuta je pažnja 3. i 4. bataljonu da, u dotadašnjim napadima na neprijateljeva uporišta, Brigada nije uspjevala da uništi ustaše i žandarme i da je to u neprijatelja učvršćivalo borbeni moral, a u partizanskih boraca stvaralo uvjerenje da ih je nemogućno likvidirati. Ovog puta nema odstupanja sve dok se ustaše i žandarmi ne unište. Nakon šesnaest časova žestoke i uporne borbe, Orahovica je oslobođena. Ubijeno je 30 neprijateljevih vojnika, a 70 ih je zarobljeno. Zaplijenjeno je 11 puškomitraljeza, 120 pušaka, jedan automat i 15 hiljada metaka. Brigada je imala 6 poginulih i 17 ranjenih boraca.¹⁸⁵ Među poginulim nalazio se politički komesar 3. čete 3. bataljona Antun Humski.^[3] Iako je u borbenoj zapovijesti Štaba Brigade podvučeno da napad treba da otpočne jednovremeno, 3. četa 3. bataljona i jedna četa 4. bataljona zakasnile su petnaest minuta.

Treći bataljon napadao je na pet objekata: žandarmerijsku stanicu, finansijsku upravu, opštinsku zgradu, poštu i Dom Dojče Manšafta. Četvrti bataljon napadao je ustaški tabor, hotel, šumariju, električnu centralu, pilanu i željezničku stanicu. Prva i 3. četa 3. bataljona, naoružane sa 10 puškomitraljeza i jednim teškim mitraljezom, napadale su na žandarmerijsku stanicu i opštinsku zgradu. Ogorčena borba vodila se sa žandarmima i legionarima u bunkerima oko opštinske zgrade. Bombaši 3. čete Simo Plavšić^[4] iz Koreničana i Branko Jelić^[5] iz Slavonskog Broda, pod zaštitom mitraljeske vatre, privukli su se bunkeru ispred opštine, ali ih je neprijateljev mitraljez pokosio. Branko Jelić ostao je na mjestu mrtav, dok je Simo Plavšić teško ranjen. Zbog brisanog prostora i snažne mitraljeske vatre, prilaz bunkeru bio je otežan. I pored toga, politički komesar čete Antun Humski učinio je ono što je u boraca izazvalo divljenje, a istovremeno ih je i veoma ožalostilo. Sa dvije bombe od po jednog kilograma, Humski je dopuzao do bunkera i, kad je zamahnuo da ubaci bombu, pokošen je mitraljeskim rafalom. Za trenutak je nastao tajac i oštar bol u grudima boraca za poginulim komesarom. U dramatičnom i tragičnom trenutku na scenu stupa zamjenik komesara čete i sekretar partijske ćelije, Ivan Buzov.^[6] On je, takođe, uzeo dvije bombe, i pod zaštitom puškomitraljeza i teškog mitraljeza uspio da dopuzi do bunkera i da, jednu za drugom, ubaci dvije bombe kroz puškarnicu u bunker. Bunker je zauzet, ali tuga zbog smrti komesara čete ostala je u srcu i duši svih njegovih boraca. Neprijatelj se i dalje žilavo branio uz pjesmu: »Evo zore, evo dana - nema više partizana!« Međutim, napad je produžen i danju. U napadu na žandarmerijsku stanicu, među prvima, jurišali su puškomitraljesci Milutin Vujnić, Vlado Vuković, Nikola Lasić, Dušan Dražić, Lazo Utješinović, Rade Marković i vodnik Vlajko Gavrilović. Vlado Vuković ubacio je bombu u žandarmerijsku stanicu, kojom prilikom je teško ranjen. Metak ga je pogodio s prednje strane lica i izišao na potiljak. Niko nije vjerovao da će ostati živ, ali, on je sretno prebolio tešku ranu i poslije ozdravljenja nastavio borbu u 2. NOP odredu. Rade Marković je ispred bunkera ostao zarobljen na bodljikavoj žici. Pomagali su mu Milutin Vujnić i Dušan Dražić da se oslobodi žice.

U napadu na žandarmerijsku stanicu učestvovala je i desetina Dure Ćasića iz Ožegovaca. Puškomitraljesci i bombaši bili su: Marko Kljajić iz Klenika, Nikola Bogdanović iz Striježevice, Stevo Mahečić, Branko Pirović iz Ruševa i Nikola Jakovljević iz Vučjaka. U toku napada, u jednom trenutku, Nikola Bogdanović i Marko Kljajić skočili su na neprijateljev bunker i s vrha bunkera, kroz puškarnice, ubacili ručne bombe i likvidirali posadu.^[7] U napadu na neprijateljeve bunkere u Orahovici, istakli su se još: Milan Čaruga iz Bobara, Jovo Gojković iz Kipa,^[8] Bogdan Bosanac iz Cabune i Milenko Rekić iz Brđana. Od trinaest boraca, koji su napadali bunkere ispred žandarmerijske stanice, sedmorica su poginula.^[9]

Druga četa 4. bataljona koja je napadala ustaški tabor i šumariju, uz podršku brdskog topa 65 mm, za vrijeme borbe, kao zaklon od mitraljeske vatre i od neprijateljevog oka, koristila se koritom potoka koji protiče kroz Orahovicu. Međutim, prema sjećanju Joce Šljubure^[10] iz sela Striježevice, borca 2. čete 4. bataljona, neprijatelj se poslužio lukavstvom, otvorio branu koja se nalazila uzvodno i potopio korito potoka tako da su borci ove čete proveli u hladnoj vodi do koljena na hladnoći više od deset sati. Do 13 sati zauzeti su svi rovovi i bunkeri oko utvrđenih objekata. Glavnina neprijateljevih snaga povukla se u hotel, žandarmerijsku stanicu i u ustaški tabor, odakle su nastavili da pružaju otpor. Upotrebom topa 65 mm koji je tukao zgradu šumarije iz neposredne blizine, neprijatelj je bio samo djelimično pokoleban.

Kada se likvidacija uporišta očekivala svakog trenutka pošto je veći dio već bio zauzet, 3. i 4. bataljon doživjeli su iznenađenje koje nisu očekivali. Oko 14 sati jedna satnija ustaša Crne legije iz Humljana, uspjela je da se probije na spoju između 1. i 2. bataljona koji su se nalazili na obezbjeđenju, i upala u centar Orahovice. U jednom trenutku situacija je postala neizvjesna i kritična. Ipak, borci su se brzo snašli, okrenuli su se nalijevo krug i poveli borbu s ustašama. U tim teškim trenucima naročito su se isticali komandiri 1. i 2. čete 4. bataljona Pero Radivojević^[11] i Dmitar Zagorac.^[12] Pero Radivojević izvršio je sa četom juriš i zauzeo hotel, gdje je ubijeno 20 neprijateljevih vojnika. Komandant 4. bataljona Dako Puač jurišao je, zajedno, sa svojim borcima. Taj trenutak zabune iskoristile su ustaše iz ustaškog tabora, kao i žandarmi koji su pobjegli u pravcu Čačinaca. Nisu imali sreće, jer su naletjeli na 1. bataljon 1. slavonske brigade koji im je nanio osjetne gubitke. Nalazeći se na obezbjeđenju, 1. bataljon je cijelog dana vodio borbu s neprijateljem koji je nadirao od Čačinaca da pruži pomoć opkoljenom neprijatelju u Orahovici. Neprijatelj je napadao uz podršku artiljerije i vatre iz oklopnih vozova. U toku borbe naročito se istakla 1. četa 1. bataljona kojom je komandovao Pajo Orozović. Neprijateljeve snage koje su se probijale iz Orahovice, progonili su borci 3. i 4. bataljona i, tom prilikom ubili 7 ustaša, a 10 zarobili.^[13] Orahovica je konačno oslobođena. To je jedino mjesto u tom dijelu Slavonije, u kojem neprijatelj do kraja rata nije držao posadu, sem kraćih upada i zadržavanja za vrijeme njegovih ofanzivnih operacija.

Dok se vodila borba za oslobođenje Orahovice, oko 800 legionara, ustaša i folksdojčera iz Daruvara, Miokovićeva i Podravske Slatine, podržani sa tri tenka, napali su i razbili 1. četu 2. bataljona i upali u Voćin. Tako je Voćin poslije osam dana slobode, ponovo pao u ruke neprijatelju. Dio neprijateljevih snaga odmah je posjeo najjači objekat - turski grad i Kalvariju. Prije upada u Voćin, neprijatelj je uz put ubijao stanovništvo u selu Lisičinama, Popovcu i Kuzmi, gdje je zapalio oko trideset kuća, a u Kometniku iznad Voćina zaklao je dvanaest ljudi. Čim je obaviješten o situaciji u Voćinu, Štab Brigade odmah je uputio usiljenim maršem dvije čete 2. bataljona prema Voćinu. Poslije pristizanja u s. Kometnik, bataljon je organizovao napad na neprijatelja u Voćinu i djelimično ga prisilio na povlačenje. Ali, na turskom gradu i u Kalvariji ostala je 2. bojna iz sastava 4. gorskog zdruga u Daruvaru sve do 11. januara 1943. kada je, poslije šestodnevne opsade turskog grada i Kalvarije, i žestokih juriša po snijegu i mrazu, najvećim dijelom uništena od boraca 12. slavonske brigade.

Sutradan, 21. decembra 1942, Glavni štab Hrvatske je svojom naredbom preimenovao 1. slavonsku brigadu u 12. hrvatsku NO brigadu. Nakon oslobođenja u Orahovici su formirani organi narodne vlasti i političke organizacije. U političkom osvješćivanju masa i mobilizaciji novih boraca na terenu, isticali su se partijsko-politički radnici: braća Mesić, Slobodan Ilić Čiča, Anđa Kopač-Balenović, Aleksa Škrbo i Mirko Bošković Puškin iz Zdenaca, kod Orahovice, koji je djelovao na terenu Osijeka i Baranje.

Nakon oslobođenja Orahovice Štab Brigade pristupio je planiranju napada na neprijateljevo uporište Orljavac u Požeškoj kotlini. Od formiranja brigade to će biti po redu dvadeseta borba za dva mjeseca, Praktički, to znači da je svaki treći dan vođena borba s neprijateljem, ne računajući sve one akcije i sukobe na terenu sa manjim neprijateljevim snagama. Ako se tome dodaju i rušenja, teška razaranja željezničkih i drumskih komunikacija, znači da je Brigada od svog formiranja bila u neprekidnim borbama. Poslije napada na Ćeralije, Veliku, Podravsku Slatinu, Voćin i Orahovicu, Brigada je preotela taktičku i operativnu inicijativu neprijatelja i nalazila se u ofanzivi koja se stalno povećavala. U stalnim borbama stekla je nova borbena iskustva, naročito u napadu na neprijatelja u naseljenim mjestima i u vođenju uličnih borbi.

U dotadašnjim napadima na neprijateljeva uporišta Štab Brigade pažljivo je pratio i izučavao taktičke postupke i greške koje je neprijatelj činio u odbrani. Najprije, neprijatelj je sporo povećavao svoje posadne snage. To je bila posljedica razvučenosti njegovih snaga na čitavoj teritoriji Slavonije i oskudice u živoj sili. Htio je da brani sve: naseljena mjesta, gdje je štitio okupacijski i ustaški sistem vlasti, željezničke i drumske komunikacije, saobraćajne čvorove, javne i privredne objekte i slavonsku žitnicu.

[1] Arhiv VII, f. NOP-a, k. 891, reg. br. 4-2.

[2] u svim neprijateljevim uporištima, crkveni toranj je redovno korišćen kao mitraljesko gnijezdo, a njegova likvidacija od partizana tumačena je kao napad na katoličku crkvu i vjeru.

¹⁸⁵> Arhiv VII, f. NOP-a, k. 891, reg. br. 5-1.

[3] u NOVJ od 1941. Član KPJ od prve polovine 1941. Poginuo herojskom smrću na bunkeru, dajući primjer borcima svoje čete.

[4] u NOVJ od 1942. Imao je svega 16 godina kada je došao u 1. slavonsku brigadu. U napadu na Orahovicu teško je ranjen. Poslije ozdravljenja otišao je u 17. brigadu.

[5] u NOVJ od 1942. Skojevac. Rodom iz Slavonskog Broda. Imao je svega 16 godina. Pred napad na Orahovicu dobrovoljno se javio za bombaša.

[6] u NOVJ od 1942. Bio je borac, politički delegat voda i zamjenik političkog komesara čete, zamjenik političkog komesara bataljona i obavještajni oficir u štabu brigade. Poginuo 7. aprila 1944. na Motajici u centralnoj Bosni.

Prema sjećanju Nikole Jakovljevića iz Vučjaka, borca 2. čete 3. bataljona.

^[8]) U NOVJ od 1942. Bio je hrabar i požrtvovan borac.

Prema sjećanju Nikole Jakovljevića, iz Vučjaka, borca 2. čete 3. bataljona, i Stjepana Svilara, iz Dežanovca, takođe borca 2. čete 3. bataljona.

^[10]) U NOVJ od 1942. Bio je borac, puškomitraljezac, desetar, komandir voda, komandir čete. Isticao se hrabrošću i u rukovođenju svojom četom.

^[11]) Kao borac i komandant isticao se hrabrošću i bio popularan i omiljen među borcima.

\j NOVJ od 1941. Bio je među prvim borcima na Bilogori 1941. U Brigadi je bio komandir čete i zamjenik komandanta 1. bataljona. Teško je ranjen za vrijeme trećeg napada na Voćin.

^[13]) Zbornik ..., tom V, knj. 10, dok. 80.