Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

II DIO

BORBE DIVIZIJE ZA JAČANJE NOP-a U HERCEGOVINI

(novembar 1943 — april 1944)

VIII Glava

ZAOŠTRAVANJE BORBI ZA KOMUNIKACIJE NA DIVIZIJSKOM PODRUČJU

Rasporedom i borbom 29. divizije bile su posjednute ili češće presijecane putne veze između istočnohercegovačkih gradova, koje su u sistemu odbrane neretvljansko-dubrovačkog odsjeka jadranskog fronta za njemačkog okupatora predstavljale teškoću od prvorazrednog vojnog značaja. Neprijateljska odbrana na ovom frontu bila je sračunata na manevarsku upotrebu rezervi iz dubine ratišta i rokadno, duž jadranskog odbrambenog pojasa. Zbog toga je u proljeće 1944. na ovom području borba oko komunikacija poprimala sve veću žestinu i time isticala sve veći interes okupatora za održavanje saobraćaja kao osnove u stabilnosti okupacionog sistema.

Ovog proljeća njemačke komande uporno nastoje da održe slobodu komuniciranja između neretvljanske i zetske kotline u rasporedu snaga 5. SS korpusa, zapravo na njegovom jedinom rokadnom komunikacijskom pravcu u dubini jadranske priobalne zone. Sličan interes ispoljavale su za komunikacijske veze između nevesinjsko-gatačkih posada i garnizona u Bileći i Trebinju. Kada su jače snage 2. udarnog korpusa, početkom aprila 1944, prodrle u dolinu Zete, neprijatelj je uzvratio žestokim protivnapadima, u kojima su dijelovi njemačke 181. i pješadijske 369. divizije koordinirano pokrenuti radi ponovnog uspostavljanja presječenih komunikacijskih pravaca.

Radi obezbjeđenja svoje operacije u dolini Zete štab 2. udarnog korpusa je 30. marta naredio 29. diviziji da odmah zatvori i putni pravac Grahovo — Nikšić.¹) Time je Divizija proširila posjedanje i odbranu mreže komunikacija na svom oslobođenom području, koje je zahvatilo oko 310 kilometara puteva. Preostali dio putnih veza između garnizona povremeno je presijecan rušenjem ili napadom na saobraćaj. Tome treba dodati skoro svakodnevno ugrožavanje saobraćaja na pruzi Dubrovnik — Trebinje — Čapljina, koju je neprijatelj štitio jakim snagama. Pored velike osjetljivosti u odbrani željezničkog transporta okupator se posebno zalagao za održavanje putnog komuniciranja između Dubrovnika — Trebinja i Nikšića, ispoljavajući isto tako stalnu upornost za otvaranje puta od Gacka prema Bileći i Trebinju.

U tim aprilskim danima u svim rukovodstvima jedinica 29. divizije isticao se problem nestašice municije svih vrsta. Najveći dio automatskog oružja stavljen je zbog toga u komore, vatrena snaga jedinica naglo je opala, što je potkopavalo borbenu spremnost jedinica. U ovo vrijeme su bili česti slučajevi kada su borci, štedeći posljednje metke, kamenjem gađali napadne strojeve neprijatelj a.²) Trajne zimske, pretežno odbrambene borbe iscrpijavale su zalihe municije, koja se inače jedino mogla nabavljati otimanjem od neprijatelja. Takođe je vladala velika oskudica u lijekovima i drugim sanitetskim potrebama za liječenje prosječno oko 200 ranjenih i bolesnih boraca.³⁾ Teškoće materijalne prirode naročito su bile izrazite oko pribavljanja intendantskih sredstava ishrane i odijevanja. Stanovništvo je i samo bilo iscrpljeno od gladi i nemaštine, pa su tu sudbinu s njim dijelile i njegove jedinice. Prehrana vojske još se nekako održavala skoro isključivo korišćenjem preostalog stočnog fonda, koji se takođe zatirao. Zbog toga je političko rukovodstvo NOP-a u Hercegovini preduzelo niz mjera oko snabdijevanja; sve jedinice Divizije bile su zadužene da ukazuju pomoć stanovništvu u maksimalnoj obradi i zasijavanju zemljišta.⁴

Složenu situaciju života i borbe razmatralo je partijsko savjetovanje, održano od 2 do 4. aprila pri štabu Divizije u Divinu. Uz prisustvo članova Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu Olge Marasović i Ferida Čengića i predstavnika partijskih rukovodstava iz dva okruga, Divizijiski komitet Partije donio je odluke za svestrano intenziviranje organizacije za otklanjanje uočenih nedostataka i grešaka i ukazao na druge zadatke za idejno-političko i vojno jačanje Divizije. Iz tog perioda datira i opširan izvještaj političkog komesara Divizije Dragiše Ivanovića političkom rukovodstvu 2. udarnog korpusa u kome je izložio stanje u Diviziji. Pored ostalog ukazao je i na potrebu da se ova jedinica više osamostali u Hercegovini, te da se od Korpusa ne sputava stalnim odbrambenim zadacima u pograničnoj crnogorskoj zoni. Štab Korpusa je prihvatio prijedlog, pa je 13. aprila izvijestio Vrhovnog komandanta NOV i POJ da će 29. diviziji prepustiti slobodniju borbenu inicijativu u Hercegovini.⁵)

Sa odlaskom Primorske operativne grupe od Grahova prema dolini Zete, ranije pridata Grupi 12. brigada je krajem marta vraćena u sastav Divizije da bi, ojačana 2. bataljonom 10. brigade, nastavila odbranu u prostoru između Bileće, Trebinja, Grahova i Nikšića. Tako će ona sa jedinicama 11. brigade i Južnohercegovačkog NOP odreda u prostoru Ljubinja, Popova polja i Šume trebinjske preuzeti zajednički zadatak odbrane komunikacije Stolac — Ljubinje — Trebinje — Nikšić.⁶⁾

Sem manjih korekcija zadataka štab 29. divizije zadržao je početkom aprila i ostale jedinice u rasporedu i na zadacima koje su imale krajem marta. U naslonu na Dvanaestu 10. brigada (bez 2. bataljona), ojačana 3. bataljonom 11. brigade i Sitničkim partizanskim bataljonom, sa položaja Granica — Bijela Rudina — Vrbica vezivala je neprijatelja u Bileći i zajedno sa jedinicama Sjevernohercegovačkog NOP odreda kontrolisala komunikaciju Gacko — Bileća i povremeno intervenisala svojim dijelovima prema Nevesinju, Trebinju i Vilusima.⁷) Jedanaesta brigada (bez 3. bataljona), ojačana sa dva talijanska bataljona (iz 10. i 12. brigade), u saradnji sa Južnohercegovačkim odredom zatvarala je pravce od Stoca prema Trebinju i Dabarskom polju.⁸⁾ Talijanskim jedinicama povjeren je zadatak kontrolisanja teritorije i zaprečavanja puteva u širem zahvatu Dabarskog polja. Komunikaciju između Trebinja i Ljubinja kontrolisali su bataljoni »Rade Pravica« i »Mihajlo Čuzulan«. Stacionirana po dijelovima u Dubočkama i Davidovićima, divizijska bolnica je i ovog puta predstavljala posebnu brigu u pogledu vojničkog osiguranja i snabdijevanja.

Bez neposrednijeg naslona na jedinice svoje divizije, Mostarski NOP odred je nastavio borbu na prostoru Bjelimići — Ribari — Grušča — Biaca.

Borbe 12. brigade na pravcu Trebinje — Nikšić

Dok je neprijatelj početkom aprila na operativnom području 29. divizije ostao u dotadašnjim garnizonima, posjednutim jedinicama legionarske 369. divizije i raznobojnih kolaboracionista, dijelovi Divizije su vršili naređenu pregrupaciju. Drugi bataljon 10. pridat je 12. brigadi kod Vilusa a kod Bileće ga je nadomjestio 3. bataljon 11. brigade dolaskom sa stolačkog sektora. Prateća četa štaba Divizije iz Divina ojačala je odbranu dijela Sjevernohercegovačkog NOP odreda prema Nevesinjskom polju, posjedajući prostor Bežđeđa, a bataljon ovog odreda »Vule Skoko« u istočnom dijelu Gatačkog polja zatvarao je komunikaciju od Gacka prema Bileći.

Aprilski borbeni period na komunikaciji Stolac — Ljubinje — Trebinje — Nikšić počeo je napadom 3. i 4. bataljona 12. brigade na grupisane trebinjske četnike (600 ljudi) u rejonu Lastve. Štab 12. brigade je organizovao noću 3/4 aprila odbacivanje ovih četnika, koji su najavljivali napad prema Vilusima u vrijeme kada se istovremeno pojačavao okupatorov garnizon u Grahovu, pristizanjem dijelova 363. puka njemačke 181. divizije iz Boke Kotorske. Iznenadnim napadom bataljona sa položaja Dobri Dub — Klobuk četnici su protjerani iz Lastve prema Zupcima i Trebinju. Pošto su ponovo porušili mostove kod Lastve, bataljoni 12. brigade su se povratili na svoje polazne položaje.⁹ Time je postignut željeni cilj da se poremete pripreme neprijatelja za napad na pravcu Lastva — Vilusi i, što su mnogi u četnike prisilno mobilisani ljudi po rasturanju u Lastvi umakli svojim kućama.

U podršci neprijateljevog napada od Lastve i Grahova prema Vilusima ispoljio se 5. aprila i stolački garnizon. Na položaje 11. brigade na Žegulji napala je borbena grupe »Timel« u jačini od oko 400 legionara i 120 četnika Stolačke brigade, s namjerom da se probije duž puta prema Ljubinju Oko 6 sati izjutra četiri naporedne kolone, predvođene vodom samohotki i vatrom do dvije baterije haubica, krenule su iz Stoca i Poplata i do 9 sati izbile na liniju G. Bitunja — Zegulja — Dulaći, pred položaje 4. i 1. bataljona 11. brigade i partizanskog bataljona »Marko Mihić«. U sedmočasovnoj oštroj borbi neprijatelj je potisnut u polazni garnizon, na što je prisiljen obuhvatnim protivnapadom.

U borbi kod Žegulje izgubili su život tri rukovodioca 11. brigade: politički komesar čete 4. bataljona Milan Čubrilo iz Fatnice, zamjenik komandira čete 1. bataljona Miloš Andrijašević iz s. Stepena i jedan desetar istog bataljona.* Na strani okupatora ubijena su dva legionarska podoficira, jedan oficir (komandir baterije poručnik Štashelm) i 7 vojnika je ranjeno; gubici četnika nisu zabilježeni.¹⁰

*) Slijedećeg dana podlegao je zadobijenim ranama desetar Mitar Dragumilo iz s. Berušice.

Šestog aprila oko 4 sata ujutru otpočeo je očekivani napad neprijatelja na položaje 12. brigade u rejonu Vilusa istovremenim udarom od Trebinja i Grahova. Od Lastve je nadirala legionarsko-četnička borbena grupa »Fišer« u sastavu: ojačani 1. bataljon legionarskog 369. puka i četnička Trebinjska brigada (ukupno oko 1500 vojnika) uz vatrenu podršku oko dvije artiljerijske baterije. Od Grahova je istovremeno preduzela napad borbena grupa »Herendorf«: ojačane četiri čete iz 363. i 334. grenadirskog puka 181. divizije i oko 1000 četnika Vučedolske brigade, uz podršku oko deset topova i minobacača.¹¹)

Branioci su bili izloženi neprestanim gustim koncentracijama artiljerijske vatre. Treći i 4. bataljon su na položajima Zastrm (k. 706) ispred Klobuka suzbili borbenu grupu »Fišer« i krajem dana je odbacili prema s. Jazini. U borbenom zalaganju ovi bataljoni su uzastopnim protivnapadima slomili napad četverostruko nadmoćnog neprijatelja. Prisutni komandant 29. divizije sa položaja 12. brigade, obavještavajući svoj štab u Divinu, okarakterisao je postupak ljubomirskog 3. bataljona ovako: »Herojskim naletom našeg 3. bataljona Nijemci su opet odbačeni na polazne položaje u Lastvu.«¹²) Ocijenjeno je da je u ovom boju ispod Klobuka iz stroja izbačeno oko 30 neprijateljevih vojnika, a na bojištu su nađena dva ubijena legionarska oficira. Nepotpuni neprijateljski izvor ove gubitke svodi na jednog poginulog i 15 ranjenih, ne uzimajući u obzir prisutne četnike. Sopstveni gubici su bili 3 poginula*) i 3 ranjena. Među njima je bio i zamjenik komandira čete 3. bataljona Milan Vučinić iz Panika,¹³⁵ koji je narednog dana u Vilusima podlegao ranama.

Kod Zastrma je poginuo i komandir voda 3. bataljona Risto Dursun iz s. Ugaraca.

Na grahovskom pravcu 1. i 2. bataljon prihvatili su takođe neravnu borbu a ona je bila izuzetno dramatična kod 2. bataljona, koji se našao na glavnom udaru neprijatelja, na položajima Orao (k. 1056) u odbrani duž puta prema Osječenici. Upotrebom svoje rezerve (2. bataljon 10. brigade) štab 12. brigade je preduzeo protivnapad na grupaciju »Herendorf«, koji se imao postići obuhvatnim udarom na neprijateljevo desno krilo pravcem Bobjer — Kaloper. Protivnapad nije uspio, jer ga je preduhitrila jaka neprijateljska kolona, koja je prodrla od Grahova u rejon Zagore. Za razliku od 2. bataljona što je krajem dana u protivnapadu primjerno se zalažući povratio ranije napuštene položaje Orao, ostala dva bataljona nisu došla do većeg borbenog izražaja zbog neusklađenosti njihovog rada i neprohodnosti snijegom zavijanih kamenjara. Predvodeći juriše svojih jedinica junački su poginuli komandir i politički komesar 1. čete 2. bataljona Petar Kapor iz Mirilovića i Risto Bašić iz trebinjskog Cerovca, kao i politički delegat voda Panto Sredanović iz Korjenića, uz još tri poginula, jednog zarobljenog i ranjenog borca. O tome se u izvještaju štaba 12. brigade između ostalog kaže: »Herojskom smrću poginuli su toga dana borci Gašo Milidragović, Miladin Nikolić i Todor Šuković hrvući se sa Švabama prsa u prsa da bi izvukli svoje ranjene drugove« te »drug Radovan Miladinović, koji je kao mitraljezac bio teže ranjen, istakao se hrabrošću kakva se rijetko susreće«.¹⁴) U ovoj borbi teško ranjenu Darinku Krunić iz s. Jesena, referenta saniteta 2. bataljona, zarobili su četnici da bi je sadistički mučili i 18. avgusta ubili u s. Zgonjevu.

Odupirući se višestruko nadmoćnoj sili kod Grahova i Klobuka 12. brigadi je poginulo 10 boraca, a po ocjeni njenog štaba iz stroja je izbačeno do 60 neprijatelja; od toga iz četničke Vučedolske brigade 15 mrtvih i 30 ranjenih.¹⁵⁾ Velika oskudica u municiji onemogućila je odbacivanje neprijatelja i na grahovskom pravcu, što je istovremeno bio i osnovni uzrok teških gubiitaka. U takvim okolnostima komandant 29. divizije je naredio da se Brigada izvuče ispod nadmoćnog udara, što je krajem dana ostvareno. Po napuštanju Vilusa, 7. aprila, Brigada je posjela sjevernije položaje Drpe — Tupan — Štrebac — Riječani, zatvarajući i dalje komunikaciju od Osječenice prema Nikšiću.¹⁶)

Nastupajući oprezno borbene grupe »Fišer« i »Herendorf« zauzele su Osječenicu i Viluse u toku 6/7. aprila. Već 8. aprila grupacija »Fišer« napustila je Viluse i vratila se u Trebinje, koje je u međuvremenu ugrozila Udarna grupa 10. brigade.¹⁷) Napad Grupe (1. udarni i Sitnički partizanski bataljon) izvršen je 8. aprila po odluci štaba 29. divizije prodorom od Bileće u rejon Mosko — Jasen — Vrbno, gdje su rastjerane četničke posade i time zapriječeno garnizonu Trebinje.¹⁸) Ova intervencija je koristila 12. brigadi kod Vilusa iako je kasnila najmanje za dva dana. Borbena grupa »Herendorf« zadržala se na dostignutim položajima u rejonu Vilusa sve do 17. aprila, kada su se njemačke jedinice povukle preko Grahova u Boku.¹⁹)

Pošto je 8. aprila uputila pridati 2. bataljon Desete od Velimlja prema Gatačkom polju, 12. brigada je od 12. aprila na pogodnijim položajima Jabuka — Božurovo brdo — Riječani nastavila odbranu komunikacije od Osječenice prema Nikšiću. Po odluci štaba 29. divizije ovog dana 12. brigada je bila ojačana 5. bataljonom 10. brigade, pristiglim od Bileće. Sve do 17. aprila 12. brigada je održavala borbeni dodir sa neprijateljskom borbenom grupom »Herendorf«. U nizu svakodnevnih izviđačkih sukoba odbila je 12. aprila ispad oko 200 njemačkih vojnika i vučedolskih četnika i od Crnog Osoja odbacila ih u Viluse. Noću 12/13. aprila njen 4. bataljon je izvršio noćni prepad na neprijatelja u Vilusima, a 2. bataljon 14/15. aprila na posadu u Osječenici.²⁰)

Kada je, 18. aprila, utvrdio izvlačenje njemačkih dijelova od Vilusa i Osječenice prema Grahovu i Boki, koje je štitila četnička Vučedolska brigada, štab 12. brigade je odmah preduzeo napad. U 2,30 sati 19. aprila svi njeni bataljoni napali su četnike sa linije Broćanac — Kaloper, brzo ih potisli i izbili na položaje Dobri Dub (4. bataljon) — Klobuk (2. bataljon) — Omutić (3. bataljon) — Orao (1. bataljon). Demoralisani četnici nisu pružili značajniji otpor; odstupili su neorganizovano po dijelovima prema Bileći, Lastvi i Grahovu. Time je 12. brigada ponovo posjela položaje koje je napustila 6. aprila.²¹)

Po oslobođenju Vilusa 12. brigada je kontrolisala neprijateljev garnizon u Grahovu, gdje se dobro utvrđena posada (dvije čete njemačkih vojnika i brojnijih četnika) držala pasivno. Noću 24/25. njen 4. bataljon, ojačan dijelovima 2. bataljona, napao je u rejonu Lastve i rastjerao ponovo grupisane dijelove četničke Trebinjske i Vučedolske brigade koji su odstupili prema Zupcima i Trebinju. Tom prilikom je poginuo jedan borac Brigade. Istog dana je kod Pilatovaca 1. bataljon ove brigade odbio napad oko 300 četnika iz Bileće i prisilio ih na povlačenje u garnizon.²²)

U periodu do 28. aprila štab 12. brigade je utvrdio nove pripreme neprijatelja u rejonima Lastve i Grahova za napad prema Vilusima. Očekivani napad iz Lastve narednog jutra sačekan je pripremljenom dvostranom zasjedom na Klobuku. Zasjeda je organizovana noću 28/29. aprila snagama 4. i 2. bataljona sa planom da se neprijatelj duž grebena Klobuka upusti u njihov raspored. Borbeno osiguranje, jačine jedne desetine, imalo je pri nailasku napadača da fingira panično bjekstvo radi navlačenja neprijatelja u zasjedu.

U svitanje 29. aprila legionarsko-domobranske baterije iz Lastve zasule su koncentričnim plotunima greben Klobuka. Odmah je uslijedio napad oko 700 četnika Trebinjske i Vučedolske brigade, koji su duž grebena Klobuka ulazili u zasjedu. Oba bataljona prešli su u jednovremeni juriš na bokove četničkog napadnog poretka duž grebena. Iznenadni udar na bokove unio je među četnike veliki metež, koji se pretvorio u bezglavo bjekstvo prema Lastvi. Gonjeni su do Jazine; tako je zauzeta Župa korjenićka. Gubici četnika: 5 ubijenih, 9 ranjenih, 2 zarobljena. Iz 2. bataljona 12. brigade je u borbi na Klobuku poginuo jedan komandir* voda.^23;Neprijatelj je izbjegao teže gubitke zahvaljujući tome što je zasjeda 12. brigade prešla u juriš nešto ranije pa je zahvaćen samo najistureniji četnički dio; zatim slaba vidljivost u magli praskozorja umanjila je efikasnost vatre a 4. bataljon se nije mogao potpunije ispoljiti zbog istovremene pojave četnika iza njegovih leđa, od Pareškog dola. Dok je slaman neprijateljev napad na Klobuku, glavnina četničke Vučedolske brigade od Grahova nije ništa značajnije preduzela. Samo je sa položaja Bojanje brdo — Petkovići pripucavala prema 3. bataljonu 12. brigade na Omutiću i Orlu.

* Vuko Pikić iz Prosjeka — Bobani.

Aktivnost Južnohercegovačkog odreda oko komunikacija

U odbrani komunikacije Stolac — Trebinje značajan doprinos su pružali dijelovi Južnohercegovačkog NOP odreda svojom aktivnošću na prostoru Popovo polje — Šuma trebinjska. U čestim partizanskim akcijama suzbijali su aktivnost četnika i ustaša po naseljima i vršili udare na neprijateljeve posade i saobraćaj duž željezničke pruge. Popovopoljski bataljon »Mihajlo Ćuzulan« je 7. aprila kod s. Krajkovića napao i protjerao domobransku patrolu. Bataljon »Rade Pravica« je bio aktivan u Sumi i Brdima i time pritiskao neprijateljev garnizon u Trebinju. On je 9. aprila kod Begović Kule napao i u Trebinje prognao oko 250 legionara i četnika. Na sličan način je uspješno suzbijao neprijateljeve ispade iz Trebinja u ljubomirska naselja, od kojih su bili najuspješniji 13, 14. i 15. aprila. Bataljon »Mihajlo Ćuzulan« je kod bobanskog s. Šćenice 11. aprila uništio u zasjedi legionarsku patrolu od 15 vojnika, kada je bez sopstvenih gubitaka zaplijenio 1 puškomitraljez, 15 pušaka i druga sredstva i : premu.²⁴

Bataljon »Rade Pravica« isto tako uspješno je napao željezničku rrugu i ometao neprijateljev saobraćaj u Sumi trebinjskoj. Njegovi dijelovi su noću 13/14. aprila zapalili stanicu Duži dok su drugi istovremeno vršili prepad na posadu stanice Hum.²⁵ Kod s. Gojšine 22. aprila napao je i protjerao grupu legionara, domobrana i četnika i time spriječio pljačku sela. Tom prilikom ubijena su 2 domobrana i podoficir legionar. Razaranjem pruge 23. aprila kod Gojšine izazvao je iskliznuće njemačkog vojnog voza, koji je zatim stavljen pod vatru partizana. Neprijatelj je u tom događaju zabilježio gubitke: 2 nestala i 2 ranjena njemačka vojnika; ranjen je jedan domobranski oficir a jedan domobran je nestao. U vozu je ranjeno i 5 četnika.²⁶ Slijedeće noći Bataljon je između Duži i Taleže razorio prugu u dužini od oko 200 metara, zbog čega je prekinut saobraćaj za 48 sati. Neumorno se boreći, bataljon »Rade Pravica« je 25. aprila kod Dražindola razorio dubrovački put, gdje je iz zasjede uništio njemački kamion sa posadom od 6 legionara i 3 četnika uz plijen njihovog naoružanja. Istog dana ovaj bataljon je kod Uskoplja (6 km sjeveroistočno od Dubrovnika) i kod Začule razbio legionarske dijelove i protjerao ih u Hum. Izbili su 28. aprila u Volujac i napadom ranili 2 četnika.²⁷ Vješto vođen od svog štaba i komandanta Gavrila Gaše Čečura bataljon »Rade Pravica« je postizao najzapaženije borbene rezultate duž prostora gusto posjednutog neprijateljevim posadama uz neznatne sopstvene gubitke.

Od mnogih istovremenih akcija bataljona »Mihajlo Ćuzulan« zabilježena je njegova borba 22. aprila u s. Gorogašama. Tamo je napao oko 60 četnika Trebinjske brigade koji su prodrli u selo i prisilno mobilisali ljude. Partizani su ih snažno potukli, ubili 13 a ranili 20 četnika a ostale prognali prema domobranskoj posadi u stanici Diklići.²⁸ Pri povratku vozom za Trebinje, koji je 23. aprila kod Gojšine napao bataljon »Rade Pravica«, ranjeno je još 5 ovih četnika.

Odbranu komunikacije Stolac — Trebinje podržavale su i akcije dijelova Odreda na prostoru Dubrava i u dolini Neretve. Bataljon »Savo Belović« je 7. aprila prodro od Hrguda na put Mostar — Domanovići da bi kod s. Pijesaka uništio legionarski kamion sa posadom od 7 vojnika.²⁹Zatim je poslije petodnevnog krstarenja i razbijanja milicionarskih posada u Dubravama, pri povratku 12. aprila, kod s. Ošanjića napao i protjerao u Stolac vod legionara, od kojih je dvojicu izbacio iz stroja.³⁰Bataljon se ponovo 19. aprila vratio od Hrguda u Dubrave da bi iz s. Trijebnja protjerao milicijsku posadu, od koje je četvoricu zarobio.³¹

Uspjeh Grupe bataljona u selu Pribilovcima kod Čapljine

Borbeni uspjeh udarne grupe, (1. bataljon 11. brigade i bataljon »Marko Mihić« Južnohercegovačkog NOP odreda) u rejonu Čapljine imao je još veći značaj.³²) Grupa se noću 8/9. aprila po planu štaba 11. brigade probila od Žegulje u s. Pribilovce pošto je savladala oko 25 kilometara besputnog kamenjara. U 5 sati ujutro Grupa je u ovom selu, uz pomoć Pribilovačke partizanske čete, priključene kod s. Košćele, okružila i prisilila na predaju oko 50 iznenađenih četnika Metkovićke brigade, odnosno pripadnike »Hrvatske borbene zajednice«,³³ kako se i drukčije nazivala. Ovu pojavu sprezanja u zajedničku formaciju srpskih i hrvatskih kolaboracionista prvi put susrećemo ovdje u Hercegovini kao pokušaj okupatora da ih i formalno objedini. Izviješten o tome, Draža Mihailović je sa oduševljenjem podsticao takav rad Metkovićke brigade i naložio da se takvo udruživanje četnika u »Hrvatske borbene zajednice« uz svestranu podršku nastavi.³⁴

Okruženi četnici su bez otpora predali naoružanje: 2 puškomitraljeza, 48 pušaka, 3 pištolja, 1 radio-prijemnik i 7000 metaka uz druga sredstva i opremu. Nekoliko njih uspjelo je da u mraku umakne u bliski okupatorov garnizon Čapljinu, kome su ovi četnici bili na predstraži. Istog dana prema Pribilovcima je intervenisao neprijatelj četom njemačke 118. divizije iz Čapljine, desetinom četnika i četom (120 ustaša) 5. ustaškog saobraćajnog bataljona iz Gabele. Uz podršku snažne artiljerijske vatre sa Modriča, neprijatelj je napao položaje Udarne grupe u rejonu Crnog brda. U oštroj borbi od 10 do 19 sati neprijatelj je odbačen prema Čapljini, pretrpjevši osjetne gubitke: 8 ubijenih, 7 ranjenih njemačkih vojnika i dva zarobljena (jedan oficir i jedan podoficir). Gubici ustaša i četnika nisu utvrđeni. Grupa je u borbi zaplijenila: 2 puškomitraljeza, 2 automata, 15 pušaka, 1 pištolj i druga razna sredstva. Njeni gubici: 1 poginuo iz partizanskog i 2 ranjena borca 1. bataljona.

Brojnija za 40 dobrovoljaca, Udarna grupa se poslije borbe kod Pribilovaca vratila na prostor Kučinari — Žegulja uz pratnju Pribilovačke partizanske čete. Pod rukovodstvom članova štaba 11. brigade, političkog komesara Špira Srzentića i načelnika Draga Đukanovića Udarna grupa je postigla krupan rezultat, što je bio dalji dokaz preimućstva i snage borbenog manevra nad statičnom odbranom.

Uz zatvaranje komunikacije Stolac — Trebinje dijelovi 11. brigade i Južnohercegovačkog NOP odreda istrajno su pretresom terena progonili prikrivene kolaboracionističke elemente — »škripare«. U tome su se naročito isticali 4. bataljon ove brigade i Ljubinjska partizanska četa. Njihova akcija je izvedena u periodu od 15. do 18. i od 27. do 30. aprila na prostoru Žrvanj — Ivica — Vođeni — Kapavica, u kojoj je 4. bataljonu jedan borac poginuo i tri ranjena.³^ Ova akcija je tekla naporedo sa pripremama i održavanjem narodnog zbora 16. aprila u Ljubinju i prvomajskim manifestacijama u istom gradu.

Zajedničkim snagama dijelova 11. brigade i Južnohercegovačkog odreda izveden je i napad na neprijateljeve posade u s. Cerovici i Svi-tavi kod D. Hrasna sa istovremenim rušenjem željezničke pruge između D. Hrasna i Hutova. Desna kolona (4. udarni bataljon bez jedne čete, ojačan četom bataljona »Marko Mihić«), protjerala je noću 21/22. aprila ustašku miliciju iz s. Svitave. Istovremeno je lijeva kolona (bataljon Marko Mihić« bez jedne čete, jedna četa 4. bataljona sa Ljubinjskom : Pribilovačkom partizanskom četom) napala na utvrđenu 21. četu 2. ustaškog saobraćajnog bataljona u Cerovici i na željezničku prugu Mostar — Dubrovnik. Dobro utvrđeni neprijatelj u Cerovici nije savladan i pored više pokušaja. U ovoj borbi je poginuo bombaš 4. bataljona Obren Piljević iz Njegonovića u hrabrom pokušaju da uništi ustaški bunker. Pošto su u prepodnevu 22. aprila odbile neprijateljev protivnapad od Hutova i D. Hrasna, jedinice obje kolone vratile su se u polazne rejone i okončale ovu akciju.³⁶

Odbrana komunikacije Gacko — Bileća

Aprilskim borbama za uspješnu odbranu komunikacije Stolac — Trebinje — Nikšić najtješnje su povezane česte borbe jedinica 29. divizije u međuprostoru Nevesinje — Gacko — Bileća. Sve neprijateljeve napade iz ovih garnizona okupator je koordinirao po vremenu i koncentrično ih usmjeravao sa ciljem da za sebe otvori putnu vezu Gacko — Bileća i da otkloni dugovremenu izolovanost svojih garnizona u sjevernoj, od onih a južnoj Hercegovini i na jadranskoj obali.

Seriju ovih pokušaja tokom aprila otvorila je Bilećka brigada, čijih je oko 250 četnika 2. aprila napalo na borbena osiguranja 1. bataljona 10. brigade na Hadžibegovu brdu i Modropcu. Pošto je prihvatio svoje potisnute dijelove, Bataljon je protivnapadom iz Barjaka protjerao neprijatelja u bilećko uporište uz sopstvene gubitke od dvojice* poginulih.³⁷

* U ovoj borbi pao je i politički delegat voda Branko Inić iz Deleuše.

Radi vezivanja agresivnih četnika iz Bileće 1. bataljon 10. brigade i njoj pridati 3. bataljon 11. brigade izvršili su prepad na utvrđenog neprijatelja u Bileći i u 22 sata 4. aprila zasuli ga minobacačkom i pješadijskom vatrom, od koje su 3 četnika poginula.³⁸

U noći 6/7. aprila oko 150 četnika iz Bileće izvršilo je ispad prema Dubovcu i Sobadinama da bi u toku dana protivnapadom 3. bataljona 11. brigade bili vraćeni³⁹

Radi rasterećenja pritiska na 12. brigadu kod Vilusa štab 29. divizije je noću 7/8. aprila intervenisao snagama od Bileće prema Trebinju. Prvi bataljon 10. brigade i Sitnički bataljon Sjevernohercegovačkog odreda pojavili su se 8. aprila, razgoneći četničke grupice kod Moska i Jasena, nadomak Trebinja.⁴⁰ Istog dana borbena grupa »Fišer« užurbano se od Vilusa vratila u Trebinje, kako je već spomenuto, što se može povezati sa pritiskom izvršenim prema ovom oslabljenom garnizonu.

Obostrani prepadi kod Bileće nisu prestajali, svakodnevno su se ponavljali na uobičajen način. Četnički dijelovi iz Bileće, u kojoj je bila i četa legionara, napali su prema s. Ljubišićima i 11. aprila. Protivnapadom 3. bataljona 11. brigade ovih 150 četnika opet je odbačeno u Bileću, pri čemu je jedan četnik poginuo i 3 ranjena. Noću 15/16. aprila 5. bataljon Desete i 3. bataljon 11. brigade izvršili su prepad na bilećki garnizon. Istovremeno je 1. bataljon 10. brigade prodro prema Trebinju i u petodnevnoj aktivnosti progonio četničke dijelove po Ljubomiru, Mosku i Jasenu i vezivao neprijatelja u Trebinju.⁴¹

U prvoj polovini aprila neprijateljski garnizoni u Gacku i Nevesinju nisu ispoljavali veću aktivnost prema snagama Divizije. Više su se orijentisali prema istočnobosanskoj 27. udarnoj diviziji, koja se nalazila na prostoru Kalinovik — Trnovo — Glavatičevo, prema kojoj je najviše korišćena 1. nevesinjska brigada četničkog Nevesinjskog korpusa. Kada se, krajem aprila, pomjeranjem na Jahorinu udaljila 27. divizija, odmah su neprijateljeve snage iz Gacka i Nevesinja razvile široku aktivnost prema jedinicama 29. divizije.⁴² Još u početku mjeseca zapaženo je od strane štaba 29. divizije da neprijatelj pojačava svoje snage u Gacku, gdje je 7. aprila od Nevesinja pristigla jedna legionarska haubička baterija, pored tamo jedne već postojeće. To je ocijenjeno kao grupisanje i priprema za prodor prema Bileći. Komanda legionarskog 370. pješadijskog puka napustila je Nevesinje 10. aprila u odlasku za Imotski, gdje je fingirala lažnu komandu 21. SS divizije, što tada nije bilo zapaženo. U isto vrijeme bilo je poznato da se gatačke i nevesinjske četničke vođe grčevito zalažu za totalnu mobilizaciju, uz najavljivanje opšteg napada za uništenje 29. divizije. Ovu aktivnost i planove inicirao je lično Draža Mihailović čestim telegramima svojim potčinjenim komandama u Hercegovini.⁴³

U prvoj polovini aprila kontrolu neprijatelja u Gacku i Nevesinju održavale su jedinice Sjevernohercegovačkog NOP odreda uz pomoć dijelova 10. brigade. Bataljon »Vule Skoko« (oko 110 partizana) manevrišući po gatačkim naseljima otežavao je neprijateljeve ispade iz Gacka prema Bileći. Kada je, 9. aprila, pojačan neprijateljski garnizon u Gacku, štab Divizije je iz Banjana prema Gatačkom polju uputio 2. bataljon 10. brigade, koji je na položajima Dulići — Stepen pojačao odbranu komunikacije prema Bileći. Ovaj bataljon je noću 16/17. aprila prepadom na grupisane četnike Gatačke brigade u Avtovcu ometao njihove pripreme za napad. Narednog dana bataljon »Vule Skoko« protjerao je iz Lipnika i Jasenika stotinjak vojnika 2. bataljona legionarskog 370. puka prema Gacku. Tom prilikom su 2 legionara⁴⁴ ranjena i 1 nestao, a zaplijenjena su dva tovarna grla i nešto minobacačke municije.

Sa oživljavanjem gatačkog garnizona pokrenut je i neprijatelj iz Nevesinja. Oko 200 četnika 2. nevesinjske brigade preduzeli su napad od Odžaka u pravcu Slata i Lukavca pa su 13. aprila sa Nekudine potisli bataljon »Miro Popara«, kada su poginula dva partizana.⁴⁵ To se desilo u odsustvu bataljona »Nevesinjska puška«, odnosno za vrijeme njegovog prodora u Mostarsku kotlinu. Ovaj bataljon je krenuo 11. aprila od Dži-nove Mahale da bi u s. Zaklopcu rastjerao četničku posadu, od koje su jednog ubili a četvoricu zarobili. Bataljon »Nevesinjska puška« je 12. aprila prodro u dolinu Neretve, u s. Hodbinu, gdje je, u zaseoku Parila, uništio četnički obavještajni i propagandni centar. Tamo je zarobljeno i razoružano 7 četnika, a njihov komandir poručnik Pero Knežić je ubijen pri pokušaju bjekstva.⁴⁶ Akcija je izvedena u neposrednoj blizini legionarske komande njemačke 369. divizije u Blagaju i tri dana poslije poraza neprijatelja u Pribilovcima kod Čapljine.

Oko 350 legionara, četnika i domobranskih milicionara napali su 2. bataljon 10. brigade i partizanski bataljon »Vule Skoko«, pa se 19. aprila kod Danica, Gata i Pržina vodila višečasovna borba. Završena je povlačenjem udruženih neprijatelja u Avtovac i Kulu Fazlagić⁴⁷ Ovaj ispad kod Gacka poklapa se sa danom napada 12. brigade u rejonu Vilusa, te je logično da je izvršen s ciljem podržavanja odbrane četnika Vučedolske brigade u međuprostoru Bileća — Grahovo. I narednog dana, 20. aprila, nastavljene su borbe u istočnom dijelu Gatačkog polja bez veće promjene rasporeda sukobljenih strana.

Podržavajući borbu jedinica kod Gacka, štab 29. divizije je podstakao napadnu aktivnost svojih dijelova na nevesinjskom sektoru. Bataljon »Nevesinjska puška«, ojačan četom 3. bataljona 11. brigade, noću 20/21. aprila u s. Crnče napao je Zalomsku četu 1. nevesinjske brigade (oko 100 četnika). Neprijatelj je razbijen u kratkoj borbi, u kojoj su ubijena 3 a zarobljeno 10 četnika, kada je poginuo i komandir četničke čete Milorad Popović. Partizani su zaplijenili 2 puškomitraljeza, 10 pušaka i oko 5000 metaka koje su četnici tek bili primili od okupatora.⁴⁸U toj borbi ranjen je jedan partizan.

Brzo manevrišući svojim jedinicama po unutrašnjim pravcima štab 29. divizije je na nevesinjski sektor doveo i 3. bataljon 11. brigade da bi ga 25. aprila vratio prema Bileći. Takođe je 22. aprila od Stoca prema Nevesinju privukao bataljon »Savo Belović« Južnohercegovačkog odreda, koji je čistio teren Trusine od četnika i njihove grupice protjerao na desnu obalu Zalomske rijeke. Do kraja aprila nastavili su se svakodnevni sukobi sa četnicima iz Nevesinja, bez značajnijih rezultata. Zapaženiji su se dogodili 25/26. aprila, kada je bataljon »Nevesinjska puška« od Rakove Noge prodro u prostor Udrežnja i tamo kod s. Sabljače rastjerao 50 — 60 četnika, kojom prilikom su dva neprijateljeva vojnika izbačena iz stroja. Istog dana je bataljon »Miro Popara« protjerao iz s. Podkule četničku četu prema Odžaku i iz stroja izbacio 4 neprijateljska vojnika.⁴⁹

Krajem aprila pojačan je neprijateljev pritisak u Gatačkom polju duž komunikacije prema Bileći. Za ojačavanje odbrane na tome pravcu štab Divizije je od Bileće privukao i 5. bataljon 10. brigade i 23. aprila obrazovao Grupu bataljona pod rukovodstvom zamjenika komandanta 11. brigade Nikole Radoševića. U Grupu su ušli pored novopristiglog i tamo prisutni 2. bataljon 10. brigade i bataljon »Vule Skoko« Sjeverno-Juorcegovačkog odreda. Tih dana bataljon »Vule Skoko« se zatekao na prostoru Čemerno — Bodežište i iz pozadine pritiskivao gatački garnizon.. Ovaj zadatak je preuzeo 19. aprila pošto je preko Čemerna i Borca propratio četu omladinaca delegata sa teritorije 2. udarnog korpusa na putu za Drvar,^30, gdje će 2. maja početi rad II kongres USAOJ-a.

Zapazivši da se i bilećki garnizon priprema za napad, štab Divizije je 22. aprila pojačao snage kod Bileće time što je 1. bataljon 12. brigade privukao od Vilusa na položaje kod Pilatovaca. Time oslobođeni 4. bataljon 10. brigade prešao je u Bijelu Rudinu da bi sa 1. bataljonom iste brigade u Baljcima ojača zatvaranje pravca Bileća — Gacko. Istog dana sa Hadžibegova brda tučen je neprijatelj u Bileći mitraljezom velikog kalibra (skinutim sa srušenog savezničkog bombardera). Vatrom ovog automatskog »topa« kal. 17 mm, ubijena su četiri a ranjena petorica četnika.⁵¹'

Najzad 24. i 25. aprila došlo je do očekivanog i snažnog napada neprijatelja iz Gacka i Bileće sa ciljem da se zagospodari komunikacijom koja ih povezuje. Prvo se ispoljila grupacija od oko 400 neprijatelja iz gatačkog rejona, sastavljena od dijelova 2. bataljona legionarskog 370. puka, četničke Gatačke brigade i milicijskog 3. bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga. U 5 sati ujutru 24. aprila sa linije Vratkovići — Stepen uz snažnu podršku artiljerijske vatre oko dve baterije neprijatelj je napao položaje 2. bataljona 10. brigade i dijela bataljona »Vule Skoko« na liniji Gat — Danići — Pržine. Vodila se oštra borba sve do 15 sati, kada je neprijatelj odstupio na polazne položaje. Gubici neprijatelja nisu tačno utvrđeni. (Jedan žandarmerijski izvještaj svodi ih na 3 ranjena četnika i jednog ranjenog legionara.) Iz redova 2. bataljona su poginula 3 borca i 4 ranjena. Braneći položaj na Gatu poginuo je komandir 2. čete 2. bataljona Obrad Pašajlić iz Zovog Dola. Teži gubici su došli zbog udara četnika s leđa, iz rejona Vratkovića.⁵²

Napad četničkog garnizona iz Bileće uslijedio je naredne noći (24/25. aprila) sa dvije kolone četničke Bilećke brigade, svaka jačine oko 300 četnika. Pošto je pod zaštitom noći uspjela da se nezapaženo probije, desna kolona je oko 4 sata napala 1. bataljon na prenoćištu u Radmilovića Dubravi, a lijeva kolona — 4. bataljon na Bijeloj Rudini. Iznenađeni bataljoni vodili su dramatičnu borbu, u kojoj su četnici imali inicijativu i dvostruku nadmoćnost. Nastavili su borbu sve do 14 sati, kada su neprijatelji odbačeni u Bileću. Gubici: 1. bataljon 8 poginulih i 14 ranjenih rukovodilaca i boraca,*⁵³ među kojima i dva narodna heroja — Miloš Bajović, zamjenik političkog komesara 1. bataljona iz s. Baljaka i Žarko Papić, komandir 1. čete iz s. Vlahinje. Kod istovremeno napadnutog 4. bataljona poginuo je politički delegat voda.**

Jedinice 10. brigade su u ovoj borbi, po četničkim podacima, izgubile 1 puškomitraljez, 24 puške, 5 pištolja i manju količinu municije i ručnih bombi.⁵⁴

*) Iz 1. bataljona još su poginuli komandir voda Stevan Radmilović iz Bogdašića; politički delegat voda Boro Dutina iz Miruša, komandir voda Savo Komar iz Baljaka, te borci Radovan Radmilović iz Baljaka i Todor Vučković iz Bogdašića.

**) Rade Papić iz Miruša.

Istovremeno su četnici zabilježili svoje gubitke od 5 ubijenih i 6 ranjenih. Četnička komanda za istočnu Bosnu i Hercegovinu izvijestila je Dražu Mihailovića o ovom napadu Bilećke brigade, pa je u radiogramu navela da je 6 zarobljenih partizana odmah strijeljano.⁵⁵

Tako težak udarac 1. bataljonu nanio je neprijatelj zbog nedovoljnog osiguranja i nepripremljene organizacije odbrane konačišta uz primjenu neophodne fortifikacije. Ovaj bataljon se dugo zadržavao u istom i neprijatelju bliskom rasporedu, zbog čega je bio i sasvim otkriven.

Pomjeranje Mostarskog NOP odreda prema Prozoru

Ovaj odred 29. divizije, oformljen sredinom marta 1944, jačine oko 230 boraca svrstanih u Konjički i Mostarski bataljon, borio se samostalno u istočnom dijelu konjičkog sreza (Blaca — Grušča — Ribari — Bjelimići).³⁶' Okružen gustim rasporedom dijelova legionarske 369. divizije, domobranskog 2. brdskog i 8. posadnog zdruga, kao i četničkog Nevesinjskog korpusa, bez neposrednije podrške glavnine Divizije, Mostarski odred se borio pod izuzetno teškim uslovima. Njegov raspored duž neprijatelj evog saobraćajnog pravca Sarajevo — Konjic i udari po ovoj arteriji izazivali su odlučnu reakciju njemačkog okupatora.

U prvoj polovini aprila jedinice Odreda vodile su borbenu aktivnost za odbranu svoje teritorije i vršile udare po neprijatelje vom saobraćaju. Šturi i samo neprijateljski izvori bilježe neke takve akcije. Naveden je prepad mostarskih partizana na željezničku stanicu Brđani noću 31. marta u 22,45 sati, kada je odbijen od domobranske posade, bez gubitaka.⁵⁷Noću 2. aprila u 1 sat dijelovi Odreda napali su teretni voz između Podorašca i Brđana. Pri povratku u stanicu Podorašac voz je iskliznuo na skretnicama pa su se survala 4 vagona; saobraćaj je bio prekinut 13 sati.⁵⁸

Kod s. Džepa 13. aprila dogodio se nesrećan sudar između glavnine Mostarskog bataljona i 3. čete 1. bataljona 12. hercegovačke brigade, koja se, prateći rukovodioca Politodjela 29. divizije, vraćala iz Bosanske krajine. Oko svitanja četna kolona od 32 borca, ušla je u zasjedu Mostarskog bataljona. Bataljon je, zaveden jednoobraznim uniformama — zaključio da se radi o neprijatelju. Oštar vatreni okršaj trajao je oko pola sata da bi bio prekinut poslije međusobnog raspoznavanja. Tom prilikom poginula su tri borca Mostarskog bataljona, među kojima i narodni heroj Ahmed Pintul, komandant Bataljona, radnik iz Mostara. Četa 12. brigade je imala 4 ranjena; među njima i rukovodilac Politodjela Divizije Vojo Kovačević.⁵⁹'

Od 15. do 18. aprila na teritoriji Mostarskog NOP odreda boravila je glavnina 27. udarne divizije, gdje je pristigla izbjegavajući napade nadmoćnih neprijateljskih snaga na prostoru Trnova. Dvije brigade ove' divizije (2. krajiška i 19. birčanska) prešle su kod Glavatičeva na lijevu obalu Neretve i sa mostobrana Kula — Ćesim — Kruševljani vodile borbu sa četnicima Nevesinjskog korpusa i mjesnom milicijom. Kada je utvrdio neprijateljeve pripreme za napad od Konjica, Trnova, Kalinovika i Nevesinja, štab 27. divizije je 18. aprila u krajnjoj oskudici municije izvukao svoje jedinice iz Župe konjičke preko Bjelimića i Treskavice na područje sjeveroistočno od Kalinovika.⁶⁰^

U vrijeme kada je neprijateljev napad već bio u toku, štab Mostarskog NOP odreda se odlučio 19. aprila da svoje bataljone izvuče iz doline Neretve ispod očekivanog udara, pa se Odred istog dana prikupio u katunu Stonine (podnožje Bjelašnice). Time je izbjegnut koncentričan udar neprijateljevih kolona koje su prodirale prema ranijem rasporedu Odreda. Neprijateljska napadna kolona od Konjica (borbena grupa »Corn«: četiri čete pješadije i dva artiljerijska voda 2. brdskog zdruga, pored jedne čete Dopunsko-nastavnog bataljona legionarske 369. divizije) prodrla je istog dana od Džepa u rejon Čuhovića, da bi preko sela Grušče 23. aprila izbila u Glavatičevo. Snage neprijatelja od Trnova, Kalinovika i Nevesinja privukla je na sebe 27. divizija. Istog dana neprijatelj se iz Glavatičeva vratio u Konjic. Sumirajući ovo »čišćenje« komanda 2. brdskog zdruga je zapisala da njene jedinice nisu imale gubitaka, da su ubijena 4 partizana i jedan zarobljen, zarobljeno 12 Talijana partizana, a dva legionara oslobođena.⁶¹

U kriznoj situaciji brzog napuštanja bazične teritorije u vezi sa neprijateljevim napadom jedan dio mladih boraca Odreda nije slijedio manevar svojih jedinica. Pri izvlačenju Odreda 19. aprila iz Konjičke župe na ogranke Bjelašnice nije pomjerena njegova bolnica iz s Grušče, u kojoj se liječilo oko 15 teže ranjenih i bolesnih partizana, među kojima je bio i komandant Odreda Milan Mićević. Štab Odreda je odlučio da se bolnica prikrije u rejonu istog sela uz pomoć stanovnika. Predviđao se privremeni boravak tako smještene bolnice, pa je za njeno osiguranje upućena jedna desetina pod rukovodstvom zamjenika političkog komesara Odreda Refika Šećibovića. Vjerovalo se da je neprijatelj neće otkriti u selu duboko zabitom u pl. Visočici.⁶²' I zaista, neprijateljska kolona »Corn« pri prolazu kroz Grušču (21. aprila) nije otkrila partizansku bolnicu.

U rejonu katuna Stonine štab Odreda je odlučio da se jedinica pomjeri na teritoriju susjednog Visočko-fojničkog i Ramskog NOP odreda, pa je pokret izvršen 23/24. aprila. Odred je kod Tarčina prešao put i željezničku prugu Mostar — Sarajevo i dan kasnije zatekao se u rejonu s. Deževice (7 km jugozapadno od Kreševa). Tamo je po podne 25. aprila napadnut od dijelova 7. SS divizije, ustaša i mjesnih milicionara od Hadžića, Kreševa i Kiseljaka. Odred je u neravnoj borbi izgubio 4 borca, dok su trojica bila zarobljena.⁶³ Zatim je Odred (oko 120 partizana), savladao pl. Bitovnju i stigao u rejon s. Kruščica — Solakova Kula, gdje se zadržao do kraja narednog mjeseca.

Boraveći u Glavatičevu komandant četničke Konjičke brigade je 27. aprila preko svojih doušnika otkrio partizansku bolnicu u rejonu Grušče, u kojoj se pored ranjenih i bolesnih nalazilo bolničko osoblje, te oko desetak terenskih radnika i desetina za osiguranje, ukupno oko 35 ljudi. Grupa od 42 četnika pod neposrednom komandom komandanta brigade Veljka Remetića 28. aprila je prodrla u Grušču, napala i savladala odbranu bolnice. U toku 29. i 30. aprila pretresom terena četnici su pronašli i poubijali ranjene i bolesne partizanske borce zajedno sa zarobljenim bolničkim osobljem, terenskim radnicima i dijelom boraca zaštitne desetine. Sedam boraca ove desetine probilo se u sastav Odreda pod rukovodstvom političkog delegata voda Alije Kreše. Među zvjerski usmrćenim bio je u tifusnoj agoniji zatečeni komandant Mostarskog NOP odreda Milan Mićević, čiju je odsječenu glavu četnički zlikovac Remetić poslao njemačkom komandantu u Nevesinju kao dokaz svoje vjernosti nacizmu.⁶⁴

Prema nepotpunim podacima četnički zlikovci su u Grušči gnusno masakrirali 28 boraca i rukovodilaca Mostarskog NOP odreda i političkih radnika NOP-a na terenu. Među njima su, pored spomenutog komandanta Odreda, bili i rukovodioci: Refik Šećibović iz Seonice, zamjenik političkog komesara Odreda; Osman Brkić iz Mostara, politički komesar čete; Amir Nuhić (Muhić?) iz Sarajeva, politički komesar čete; Dervo Pelić iz Konjica, obavještajni oficir bataljona; Vinko Previšić iz Stoca, pomoćnik komandanta Komande mjesta Konjic; Đorđe Šiniković iz Boraka, partijski sekretar Komande mjesta Konjic; Bećir Trbonja iz Mostara, komandir voda; Osman Šišić iz Mostara, komandir voda i Uroš Božić (Spasojević?) iz Zenice, intendant Komande mjesta Konjic.⁶⁵

Pomjeranje Mostarskog NOP odreda sa matične teritorije u prozorski kraj, izvan operativnog područja Divizije, može se razumjeti kao privremeni borbeni manevar. Međutim, izgleda da bi njegovo izvlačenje ispod neprijateljevog udara bilo lakše da je ostvareno zajedno sa jedinicama 27. divizije prema Kalinoviku, odakle je Odred mogao da uspostavi sigurniji naslon na snage svoje divizije. Procjena o samostalnom i dužem opstanku bolnice u Grušči nije bila dobra. U toku od 20. do 27. aprila Odred je nakon jednodnevnog marša mogao da joj pritekne u pomoć bez ikakvog borbenog rizika. Svemu tome je doprinijela i neučvršćena veza i nepotpuna subordinacija između štabova Odreda i Divizije, u smislu pomoći, uvida i nadzora.

Svojim borbama u aprilu 29. udarna divizija je uništila 299 neprijateljskih vojnika, 357 ranila a zarobila 56 četnika i 6 legionara. Zaplijenila je 2 mitraljeza, 7 puškomitraljeza, 3 laka minobacača, 4 mašinke i uništila jedan kamion. Sopstveni gubici su iznosili: 43 poginula i 55 ranjenih,⁶⁶ pored 28 poginulih pri bolnici Mostarskog NOP odreda.

*

Stalna borbena napregnutost, praćena osjetnim gubicima i smanjenim prilivom novih boraca, u ovom periodu onemogućila je dalji formacijski razvoj Divizije, pa je došlo i do opadanja brojnog stanja ljudstva postojećih jedinica. Štab Divizije, u težnji da organizaciono razvija Juž-nohercegovački NOP odred, 12. aprila u Bančićima je obrazovao Ljubinjsku partizansku četu od oko 20 boraca. Krajem mjeseca, 22. aprila, formirana je i Boračka partizanska četa na prostoru Borac — Obalj, u sastavu Sjevernohercegovačkog odreda.⁶⁷

Jednomjesečne, aprilske borbe 29. udarne divizije vođene su sa velikom napregnutošću i oštrinom za odbranu oko 300 km posjednutih putnih komunikacija u zahvatu gustog rasporeda višestruko nadmoćnih snaga njemačkog 5. SS brdskog korpusa i na težištu odbrane njegovog jadranskog fronta. U borbi za komunikacije i oko njih neprijatelju je bio onemogućen svaki direktni saobraćaj između dolina Neretve i Zete, rokadno duž jadranskog odbrambenog pojasa, kao i upravnim komunikacijskim pravcem između sjeverne Hercegovine i Dubrovačkog primorja. Presijecanjem saobraćajnih i snabdjevačkih pravaca neprijatelju su nametnute izvanredne teškoće vojnooperativne prirode. Međutim, to je uglavnom činjeno na najteži, frontalan način. Bilo je zapostavljeno uništavanje njegovih marševskih kolona i snabdjevačkih ešelona najširom primjenom zasjeda, što bi bio daleko korisniji i borbeno lakši postupak Divizije.

Zatvaranjem pravaca iz šest kružno raspoređenih neprijateljevih garnizona razvučene su snage Divizije, oslabila je njena udarna snaga, pa je neprijatelj posjedovao napadnu inicijativu i nametnuo iscrpljujuću odbranu. Krajnjim naprezanjem i široko primijenjenim manevrom po unutrašnjim pravcima Divizija je izvršila svoj zadatak, ali je frontalna odbrana jako trošila njene jedinice. Nekoliko preduzetih ubacivanja malih jedinica (Pribilovci, Crnče, Gorogaše, Hodbina) dali su borbene efekte veće od odbrambenih rezultata glavnine Divizije u toku mjeseca. Manevarski i iznenadni udari u dubini neprijateljevog rasporeda na njegove sitnije posade, zatim marševske i transportne ešelone redovno su rezultirali punim uspjehom.

Uporna odbrana oslobođene teritorije nametnula je Diviziji pozicionu odbranu položaja, što je dovelo do opšte i kritične nestašice municije, pa je vatrena snaga jedinica opala do zabrinjavajućeg stanja. To je okupatoru bilo poznato te je on svakodnevnim nabacivanjem kolaboracionista, prvenstveno četnika, sprovodio plan daljeg borbenog i vatrenog iscrpljivanja i iznuravanja. Ovakvo opasno potkopavanje borbene snage jedinica i morala ljudi moglo se najlakše otklanjati dobro pripremljenim udarima po neposredno prisutnoj neprijatelj evo j željezničkoj arteriji Mostar — Dubrovnik, na kojoj su svakodnevno komunicirali snabdjevački transporti. Takva mogućnost nametala se snagama 11. brigade i Južnohercegovačkog NOP odreda kada su se tokom aprila već nalazile u neposrednoj blizini ove saobraćajnice, no to nije dovoljno korišćeno.

Naviknute na manevarsko-napadnu taktiku u bojevima jedinice 29. divizije su zapostavljale unapređenje vještine utvrđivanja odbrane, pri čemu je fortifikacijsko uređenje položaja redovno zanemarivano. Još više je tog nedostajalo u pripremama odbrane jedinica razmještenih radi odmora po naseljima ili bivacima. Težak ishod noćnog i iznenadnog napada neprijatelja na konačiste 1. bataljon 10. brigade 25. aprila u s. Baljcima to najbolje potvrđuje.

NAPOMENE (VIII glava):

1) Radiogramsko naređenje štaba 2. udarnog korpusa od 30. III 1944, AVII, ANOP, k. 1146 I, reg. br. 12-2.

2) Relacija štaba 29. divizije za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 97.

3) Izvještaj političkog komesara 29. divizije od 4. IV 1944, AVII, ANOP, k. 1145 II, reg. br. 14-12. U bolnici ove divizije liječili su se u to vrijeme ranjenici i bolesnici Primorske operativne grupe.

4) Arhiv Istor. odjeljenja CK SKBiH, dok. br. 2929.

5) Izvještaj političkog komesara 29. divizije od 4. IV 1944, AVII, ANOP, k. 1145 II, reg. br. 14-12 i radiogramski izvještaj komandanta 2. udarnog korpusa, AVII, ANOP, k. 394, reg. br. 36-2.

6) Relacija štaba 29. divizije za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 97.

7) Isto.

8) Isto.

9) Izvještaj štaba 29. divizije od 7. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 38.

10) Isto. Izvještaj komande 6. žand. puka NDH, AVII, ANOP, k. 149-e, reg. br. 3/5-1. Izvještaj štaba 11. brigade od 6. IV 1944, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 25/10.

11) Izvještaj štaba 12. brigade od 8. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 44 i 194; AVII, NjA, k. 73, reg. br. 47/4a; CA, CG-X-75.

12) Obavještenje komandanta 29. divizije od 6. IV 1944, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 9/10.

13) Relacija komande 9. posadnog zdruga za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 194. Izvještaj štaba 12. brigade od 8. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 44.

14) Izvještaj štaba 12. brigade od 8. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 44, Radio-gram-izvještaj »Ine« od 6. IV 1944, AVII, CA CG-V 1453/1, Rrelacija štaba 12. brigade za april 1944, AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 5-6.

15) Isto.

16) Isto.

17) Relacija zapovjedništva 9. posadnog zdruga za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 194.

18) Izvještaj štaba 10. brigade od 9. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 47.

19) Obavještenje komandanta 29. divizije od 19. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 88.

20) Izvještaj štaba 12. brigade, AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 46-5.

21) Izvještaj četničke komande operativnih jedinica ist. Bosne i Hercegovine od 21. IV 1944, AVII, CA, k. 277 reg. br. 4/1-56. Relacija štaba 12. brigade za april 1944, AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 5-6.

22) Izvještaj štaba 12. brigade, AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 46-5.

23) Naređenje četničke komande Trebinjskog korpusa od 27. IV 1944, AVII, CA, BH-V 8511, k. 277, reg. br. 4/1-79. Relacija štaba 12. brigade za april 1944, AVII, ANOP, k. 1151 I, reg. br. 5-6. Relacija zapovjedništva 9. posadnog zdruga za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 194.

24) Izvještaj štaba JH odreda, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 14/11.

25) Relacija zapovjedništva 9. posadnog zdruga za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 194. Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

26) Isto.

27) Isto.

28) Relacija zapovjedništva 6. oružničkog puka od 25. IV 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 3/5-1. Operacijski dnevnik štaba 29. divizije AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

29) Isto.

30) Isto.

31) Isto.

32) Izvještaj štaba 11. brigade od 11. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 54. Izvještaj zapovjedništva 6. oruž. puka od 24. IV 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 4/2-1, kao i k. 110, reg. br. 30/1.

33) U izvještaju Ministarstva oružanih snaga NDH od 12. IV 1944. o tome se kaže: »9. IV jedna partizanska skupina prepadom je zarobila jednu sat. četničko- -njemačkih suboraca ...« AVII, mikrofilm MNO-Zgb. 4/357-358.

34) U svom telegramu četničkoj komandi istočne Bosne i Hercegovine (kodirano »Monta«) Draža Mihailović 9. V 1944. postavlja direktivu: »Javite Blagoju Barja- moviću, komandantu Metkovićke brigade: neobično nas je obradovao njegov uspeh u pogledu organizacije Metkovićke brigade i neka dalje okuplja Hrvate. Pošto je sada teška veza s Đujićem, neka bude u najtešnjoj vezi s vama, odnosno Stolačkom i Dubrovačkom brigadom ...« AVII, ČA, k. 276, reg. br. 5/1-11.

35) Izvještaj štaba 11. brigade od 30. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 34, dok. 161.

36) Izvještaj zapovjedništva 6. oružničkog puka od 14. i 24. IV 1944, AVII, ANDH, k. 110, reg. br. 1-8 i 18.

37) Izvještaj štaba 10. brigade od 3. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 16.

38) Relacija štaba 10. brigade za april 1944, AVII, ANOP, k. 11481, reg. br. 12-4.

39) Isto.

40) Izvještaj štaba 10. brigade od 9. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 47.

41) Zapovijest štaba 10. brigade od 15. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 72.

42) Operacijski dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5. Izvještaj štaba 3. udarnog korpusa od 15. i 25. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 69 i 116.

43) Operacijski dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5. Izjava zarobljenog generala Najtholda, AVII, NjA, k. 18-1, reg. br. 52/4a. Radiogramska naređenja Draže Mihailovića od 18, 20, 22. i 27. IV 1944, AVII, ČA, k. 277, reg. br. 1/1-47, 4/1-56, 4/1-15 i k. 276, reg. br. 4/1-20. U depeši od 27. IV naređuje »Ini« — komandantu četničkih jedinica ist. Bosne i Hercegovine, kapetanu D. Salatiću (zastupao odsutnog Petra Baćovića) — »Produžite s naj energičnijom akcijom. Sve neka se pokrene«.

44) Izvještaj Oružničkog zapovjedništva Dubrovnik od 25. IV 1944, AVII, ANDH, k. 110, reg. br. 19.

45) Izvještaj štaba SH odreda od 13. IV 1944, AVII, ANOP, k. 1629, reg. br. 15/1-4.

46) Isto, reg. br. 16/1-4. Relacija zapovjedništva 6. oruž. puka od 25. IV 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 4/2.

47) Operacijski dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5. Izvještaj štaba 29. divizije od 19. IV 1944, AVII, ANOP, k. 11461, reg. br. 13-2 i k. 1148, reg. br. 12-4.

48) Operacijski dnevnik čet. Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5. Izvještaj Oružničke postaje Nevesinje od 22. IV 1944, AVII, ANDH, k. 202, reg. br. ,-20. Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

49) Isto.

50) AVII, ANOP, k. 1146 I, reg. br. 13-2.

51) AVII, ANOP, k. 11481, reg. br. 12-4.

52) Zapovijest komandanta četničke Gatačke brigade od 23. IV 1944, AVII, ČA, k. BH-V-9265. Izvještaj Oružničke postaje Gacko od 24. IV 1944, AVII, ANDH, k. 110, reg. br. 44/3. Izvještaj štaba 10. brigade, AVII, ANOP, k. 11481, reg. br. 12-4.

53) Radiogramski izvještaj Draži Mihailoviću od 26. IV 1944, AVII, ČA, k. 277, reg. br. 4/1-72. Relacija štaba 10. brigade za april 1944, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 6/6. Obavještenje komandanta 29. divizije svom štabu od 25. IV 1944, radio-gifamom: »Mi imamo 11 mrtvih, 23 ranjena i devet nestalih«, AVII, ANOP, k. 11461, reg. br. 1/2-2. Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 118.

54) Isto.

55) Isto.

56) Izvještaj štaba Mostarskog NOP odreda od 16. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 28.

57) Relacija zapovjedništva 2. gorskog zdruga za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 129.

58) Isto.

59) Kazivanje Voje Kovačevića, rukovodioca Politodjela 29. divizije, i Envera Cema-lovića, političkog komesara Mostarskog NOP odreda, koji navodi da je u zasjedi kod Džepa bilo samo oko 15 partizana Mostarskog bataljona.

60) Operacijski dnevnik 27. divizije, AVII, ANOP, k. 11111, reg. br. 1-1-1.

61) Relacija zapovjedništva 2. gorskog zdruga za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 129.

62) Kazivanje Envera Ćemalovića, političkog komesara, Mostarskog NOP odreda.

63) Izvještaj Oružničke postaje Kiseljak od 27. IV 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 9/2-8. U ovom izvoru navodi se da je zarobljeno 9 partizana, što se po kazivanju učesnika svodi na četvoricu.

64) Kazivanje Stevana Mićovića, brata ubijenog komandanta Mostarskog NOP odreda.

65) Izvještaji komandanta četničke Konjičke brigade od 1. V 1944. i komandanta četničkog Nevesinjskog korpusa od 5. V 1944, AVII, CA, k. 203, reg. br. 13/2; k. 232, reg. br. 26/16. Naredba komandanta četničke komande ist. Bosne i Hercegovine AVII, CA, BH-V-2325. Spiskovi poginulih u NOR-u OO SUBNOR-a Konjic i Mostar. Osmog 5. 1944. Draža Mihailović je u vezi sa zločinom u Grušči uputio depešu čet. komandi ist. Bosne i Hercegovine, u kojoj stoji i ovo: »... Pohvaljujem rad i borbu poručnika Veljka Remetića i ističem za primjer drugima...« AVII, CA, k. 276, reg. br. 5/1-8.

66) Relacija štaba 29. divizije za april 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 97.

67) Simo Radić, Ljubinje i Popovo polje 1941 — 3945, Kultura, Trebinje 1969, str. 310 i dok. 2934, Arhiva istorijskog odjeljenja CK SKBiH.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument