Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

III DIO

LJETNE OPERACIJE

Vojnopolitička situacija

Na hercegovačkom operativnom prostoru kraj proljeća i ljeto 1944. godine protekli su u znaku daljeg i sve većeg jačanja oslobodilačkih snaga i njihovog nastojanja da odbrane i prošire oslobođenu teritoriju i sačuvaju stečene pozicije. Ovi napori praćeni su, istovremeno, iscrplju-jućim borbama s ciljem da se suzbiju ogorčeni nasrtaji okupatora i kolaboracionista. U tom periodu neprijatelj je preduzeo tri operacije ofanzivnog karaktera na oslobođenu teritoriju istočne Hercegovine, po već ustaljenoj praksi — s ciljem da iznuri jedinice 29. divizije. Zbog zauzetosti glavnine 5. SS korpusa na obali (desanta 26. divizije) i u drvarskoj operaciji, prvu od njih (»Majsku operaciju«) uglavnom su izveli četnici. U ostale dvije (»Sonnenstich« i »Rübezahl«) njemački 5. SS korpus se neposredno i odlučujuće angažovao — iako su u operacije bili uključeni i kolaboracionisti. Sve tri napadne operacije neprijatelja, pojedinačno, imale su za cilj da se unište — ili bar izbace — jedinice 29. divizije iz Hercegovine. Međutim, iako su vođene ogorčeno i naprezanjem svih neprijateljevih snaga, doživjele su neuspjeh. Divizija je, štaviše, u jednom od dva predaha pokušala da ponovno preuzme operativnu inicijativu u svoje ruke.

Ove, u istoriji Divizije najkrupnije odbrambene operacije, odvijale su se u periodu koji je na jugoslovenskom ratištu nagovještavao velike promjene, ali — i u periodu intenzivnih napora za međunarodno priznanje Demokratske Federativne Jugoslavije.

Upravo u ovo vrijeme njemačka 2. oklopna armija užurbano je dovršavala uređenje odbrane jadranskog fronta. Na težištu obrane ovoga fronta njen 5. SS brdski armijski korpuus ostvario je gust raspored trupa, posebno na dubrovačko-neretvljanskom odsjeku.

Najveću slabost u odbrani njemačkog jadranskog fronta, međutim, uzrokovao je neuspjeh 2. oklopne armije, ona je, u toku prethodnih šest mjeseci bezuspješno pokušavala da iz njegove pozadine odstrani jedinice i organizacije NOP-a. Zato su ešeloni ove neprijateljske armije, raspoređeni na neretvljanskom pravcu, još uvijek grčevito nastojali da bar neutrališu akcije jedinica 29. divizije, ali — ni to im nije polazilo za rukom. Zbog svega toga neprijatelj je izuzetnu pažnju pridavao održavanju saobraćajnog pravca Sarajevo — Mostar — Ploče, kao i njegovih priključaka za Trebinje i Dubrovnik. Kad već nije mogao ovladati zaleđem jadranske obale, nastojao je da se održi na komunikacijama i u naseljenim mjestima koje one povezuju.

Nemoćan da sam osigura stabilnost svojih pozicija i sistema vlasti, okupator je, u ovo vrijeme, još intenzivnije radio na stvaranju, razvoju i jačanju ustaških, četničkih, domobranskih i milicijskih formacija. U istočnoj Hercegovini veći značaj pridavao je četničkoj vojnoj organizaciji. On je, drugim riječima, težio da jedinicama »raznobojnih« domaćih izdajnika posjedne sva naselja, putna čvorišta i sve druge važnije objekte i položaje osposobljavajući ih na taj način za odbranu od napada jedinica NOVJ-a. Svoje garnizone po gradovima i druge posade okružio je predstražarskim rasporedom kolaboracionista. U ofanzivnim dejstvima u saradnji sa domaćim izdajnicima osiguravao je svoje napadne poretke. Okrutnim represivnim mjerama, sam ili preko domaćih saradnika — i raznovrsnim oblicima psihološkog pritiska — zastraživao je stanovništvo; na taj način želio je da spriječi njegovo aktivno učešće na strani oslobodilačkog pokreta.

Takav, vrlo gust raspored neprijateljskih jedenica po naseljenim mjestima duž komunikacija, kao i okrutni teror okupatora, privremeno su samo usporili pristizanje novih boraca iz tih mjesta u jedinice NOV i POJ.

Postepeno, međutim, narastanje snaga NOP-a omogućavalo je i krupnije uspjehe. Ali, oštrina sa kojom se borba za međunarodno priznanje nove Jugoslavije prelamala i na Hercegovinu, još je zapravo otežavala da se postignuti politički uspjesi u masama odraze i na vojne rezultate. Zapadni saveznici nisu se još bili odrekli nastojanja da u Jugoslaviji — na bilo koji način — restauriraju monarhiju... U izboru načina kako da to ostvare i obezbijede prevlast svojih interesa, ipak nisu bili jedinstveni. Boreći se da očuva svoju dominaciju, inače bolje obavještena vlada Velike Britanije, vodila je dvoličnu politiku. Prihvatajući činjenicu da je NOV i POJ jedina antiokupatorska oružana snaga u Jugoslaviji, Britanija je u prvoj polovini 1944. godine prekinula materijalnu podršku D. Mihailoviću i, do 31. maja, povukla iz njegovih komandi sve osoblje svojih misija. Shvativši da će NOP Jugoslavije ovladati sasvim situacijom u zemlji, ona je, istovremeno sa povećanjem moralne i materijalne podrške NOVJ, na Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije vršila intenzivan pritisak s ciljem da se on sporazumije sa izbjegličkom vladom. U sprezi sa kraljem i reakcionarnim krugovima u emigraciji, britanska vlada planira da, akcijama svojih agentura u zemlji, privremeno »ukloni« one koji su se najviše kompromitovali, i da uz pomoć novih vođa preobrazi kolaboraciju prevodeći je na kolosjek svojih interesa. Zbog toga se težilo da se njihovim oružanim snagama pribavi antifašistički status. Za britansku politiku to je bio najsigurniji put da se i ona umiješa u posljeratno uređenje Jugoslavije. Kako je Hercegovina bila predodređena da bude glavni mostobran četničke kontrarevolucije, to je i uslovilo svu oštrinu sukoba sa kolaboracionistima i složenost situacije. A njih je trebalo da razrješavaju snage NOP-a.

U istom pravcu, samo drugim metodama, američka vlada nastoji da osigura svoje pozicije u Jugoslaviji i preuzme pod svoje okrilje Dražu Mihailovića, pa mu 10. aprila 1944. godine i upućuje vojnu pomoć.

Ovakva manifestacija smjene u podršci četnicima od strane zapadnih sila u taboru Antihitlerovske koalicije otežala je u Hercegovini masovnije okupljanje narodnih masa oko NOP-a, naročito neopredijeljenih snaga.

Premda su dobro obavješteniji krugovi u redovima kolaboracije počeli već napuštati brod koji tone, ovakva politika SAD pružala im je šansu da se održe na površini. Oni su, naime, vidjeli mogućnost da nacističkog okupatora, koji se nalazio pred slomom, zamijene drugim, čija je skora pobjeda bila očigledna.

Nosioci takvih tendencija u Hercegovini bili su Franjo Šimić, domobranski general, komandant oružanih formacija NDH u Hercegovini i južnoj Dalmaciji, u redovima ustaške kolaboracije, i potpukovnik Petar Baćović, komandant operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine — u redovima četničke.

Otkrivanje Vokić-Lorkovićevog puča i ubistvo generala Šimića paralisalo je akcije njegovih pristaša — a u NDH pa i Hercegovini — ojačalo agresivnost i pozicije ekstremnih ustaša kod okupatora. Četnici su se, opet, inspirisali Ruzveltovom odlukom, kao i Baćevićevim boravkom u Kairu i Lukačevićevom prisustvu vjenčanju kralja Petra. Po povratku (4. VI 1944) zajednički su se odlučno angažovali — u sadejstvu sa okupatorom — da unište, izbace ili bar neutrališu 29. diviziju. Za to su, pored ostalog, bili obezbjedeni i znatnim financijskim sredstvima. Željeli su da u Hercegovini stvore »placdarm« za planiranu akciju i da pripreme savezničku intervenciju, jer i saveznicima izgleda ništa nije smetalo što je to usmjereno protiv u Teheranu zvanično priznatog saveznika i člana Antifašističke koalicije ...

U takvoj situaciji u Hercegovini dolazi do znatnih pomjeranja u rasporedu brojnih okupacionih i kolaboracionističkih jedinica. Njemački 5. SS brdski armijski korpus prvo je, reagujući na desant 26. divizije 8. udarnog korpusa NOVJ na Korčulu i Mljet (20. i 22. aprila 1944) — pomjeranjem rezervi prema obali — ojačao svoj prvi ešelon, da bi, krajem maja, jednu svoju diviziju angažovao u drvarskoj operaciji. Neposredno poslije toga, zbog proboja njemačke odbrane u srednjoj Italiji i oslobođenja Rima (4. juna), ponovo je ojačao obalske i priobalske garnizone a Hercegovini. Zbog toga i prodor 29. divizije (ususret snagama 8. udarnog korpusa) — započet krajem juna nije mogao dati značajnije rezultate, Dslobođenjem Korčule i Mljeta od strane jedinica 8. korpusa načeta je -jemačka obalska odbrana, a, time, narasle su i mogućnosti za nove desante jedinica 8. korpusa i Mornarice NOV. Ova dejstva 8. korpusa : 29. divizije onemogućila su 2. oklopnu armiju — da se još jačim snagama u julu i avgustu angažuje u sprečavanju prodora divizija NOVJ u Srbiju. U ovom periodu ipak je osiguran kvalitetan razvoj jedinica NOV i POJ u Hercegovini, ne samo u okviru 29. divizije (obrazovanje 13. brigade i pretvaranja partizanskih bataljona u udarne), nego i van nje. Tako je, 14. maja, u Hadž-Milinom gaju kod Prozora u sastavu 10. bosanske udarne divizije obrazovana 17. krajiška (Ramska) NOU brigada. Njeno formiranje je potpomoglo petnaestak rukovodilaca iz Mostarskog NOP odreda, što je ojačalo njen kadrovski sastav. Štab brigade su sačinjavali: major Šefik Talić, komandant, major Remzija Duranović, politički komesar, Stipe Bilan, zamjenik komandanta i kapetan Šemso Tabaković -.pomoćnik političkog komesara i partijski rukovodilac Brigade. Sedmog jula Ljubuška četa Neretvljanskog NOP odreda prerasla je u samostalni Ljubuški NOP bataljon, potčinjen štabu Južnodalmatinske grupe NOP odreda. Štab bataljona sačinjavali su: Aziz Kudra, komandant, Marijan Primorac, politički komesar, Dušan Mandrapa, zamjenik komandanta i Tonko Vrankić, pomoćnik političkog komesara. Šest dana kasnije, 13. jula, Zavelimska partizanska grupa prerasla je u Zavelimsku partizansku četu Imotskog NOP odreda. Njen rejon dejstva bio je područje Posušja i djelimično Gruda, a Komandu čete sačinjavali su: Božo Milas, komandir, Andrija Milas, politički komesar, Jozo Lovrić, zamjenik komandira i Dane Rimac, pomoćnik političkog komesara.

Odmah po odlasku 13. hercegovačke brigade iz konjičkog kraja, Sreski komitet KPJ organizovao je okupljanje boraca Konjičkog bataljona, koji se u jakom neprijateljskom naletu na Mostarski NOP odred krajem aprila bio osuo. U toku juna okupljeno je jezgro bataljona, koji je, u početku, dejstvovao kao Grupa. Povratak ranijih i priliv novih boraca omogućio je Sreskom komitetu da 11. jula obnovi bataljon. Komandant Hamid Mušinović, politički komesar Arif Saletović.

Iz Mostara su i dalje izlazile nove grupe dobrovoljaca, koje su, prije svega, upućivane u 13. hercegovačku udarnu brigadu. Dodamo li tome da je formiran Dubrovački NOP bataljon, koji je takođe obrazovan na inicijativu i zalaganje terenskih organizacija NOP-a, postaje očigledno da je Hercegovina već bila prekrivena jedinicama NOV i POJ. One su izvodile česte akcije na neprijateljeve manje i veće posade, a naročito na njegov saobraćaj. I u Dubrovačkom primorju, koje je bilo dio operativnog područja Divizije u sastavu Južnodalmatinske grupe otočkih odreda, obrazovani su Dubrovački i Konavljanski NOP odred, pa je željeznička pruga Sarajevo — Mostar — Dubrovnik (Trebinje, Herceg Novi) bila sada pod neprekidnim udarima. Danju je to ostvarivala avijacija, a noću partizanske jedinice.

Od jednog bataljona 11. brigade, i od Mostarskog NOP odreda u maju 1944. u sjevernoj Hercegovini obrazovano je jezgro nove 13. hercegovačke brigade.

Sredinom maja u rejonu planine Somine počela je da pristiže avionima prva neposredna saveznička pomoć Diviziji u naoružanju i opremi. U junu je već otpočela razmjena zarobljenika između 29. divizije i njemačkog 5. SS korpusa, a u avgustu su se nad Hercegovinom prvi put pojavu avioni sa oznakama NOV i POJ, da bi u avgustu i prva grupa od 100 teških ranjenika bila evakuisana u savezničke bolnice u Italiji i Africi. Iako je i dalje osnovni izvor snabdijevanja oružjem i municijom ostao plijen, makar i simbolične savezničke isporuke bile su od velikog moralnog značaja. Razmjena zarobljenika i pojava 1. vazduhoplovne eskadrile NOVJ svjedočile su, takođe, o jako izmijenjenom odnosu snaga. Najstvarniji i uz to izvanredan operativni značaj imala je evakuacija ranjenika, za čije obezbjeđenje je do tada redovno trebalo angažovati najmanje po jednu brigadu.

Konstituisanje ZAVNOBiH-a (2. VII) u Sanskom Mostu u najviše zakonodavno i izvršno tijelo federalne Bosne i Hercegovine i usvajanje Deklaracije o pravima građana Bosne i Hercegovine, te stvaranje Narodnooslobodilačkog fronta Bosne i Hercegovine, dalo je impuls širenju i jačanju svih antifašističkih organizacija u Hercegovini. Ono je, pored ostalog, omogućilo njihovo objedinjavanje i daleko efikasnije angažovanje najširih narodnih masa kako na oslobođenoj tako i na neoslobođenoj teritoriji. Drugi kongres USAOJ-a u Drvaru (2. V 1944) na sličan način je označio prekretnicu u radu SKOJ-a i USAOBiH-a. Prevazilaženjem duboko ukorjenjenog sektaštva i orijentacija na stvarnu masovnost omogućilo je da se, na Kongresu preuzeta obaveza o formiranju hercegovačke omladinske brigade, izvrši i brže nego što se u početku mislilo.

Direktiva Vrhovnog komandanta, koja je u štab Divizije stigla krajem aprila, snažno je osvijetlila perspektive oružane borbe i put organizacionog razvoja Divizije. Direktivnom Vrhovnog komandanta naloženo je uspostavljanje Vojne oblasti i obrazovanje novih i usavršavanje postojećih brigada, uz, istovremeno, razvijanje rodova i službi — kako bi se u najskorije vrijeme u Hercegovini mogao »formirati jedan laki korpus«. U tom cilju je usmjeren i rad političkog rukovodstva NOP-a hercegovačke oblasti.

A Divizija se, u toku čitavog ovog perioda, borila u — gotovo potpunom neprijateljevom okruženju. To je njene jedinice razvlačilo duž preširokog kružnog fronta. Obrazovanjem novih komandi mjesta i formiranjem dva vojna područja, organizaciono uobličena Vojna oblast 29. udarne divizije, osposobljena je da vrši složene zadatke koje joj pripadaju. To je omogućilo da se štab 29. divizije više okrene operativnim zadacima. Na stabilizovanoj centralnoj slobodnoj teritoriji jedan dio partizanskih bataljona pretvoren je u udarne, pa je omogućilo da se, pored formiranja 13. hercegovačke brigade, ovim bataljonima popune i formacijske praznine u 10. i 11. udarnoj brigadi. Kako se ovo dogodilo istovremeno sa oslobađanjem 12. brigade od zadataka na teritoriji Crne Gore i povratkom (neplaniranim) novoobrazovane 13. brigade iz rejona Neretvice, manevarske mogućnosti Divizije bile su sredinom juna znatno ojačane — jer je na središnjem dijelu istočne Hercegovine u 4 udarne brigade bila već okupila svojih 16 udarnih bataljona.

Tako su se bitna kretanja u svijetu, uslovljena očigledno predstojećim slomom Rajha i fašizma, jasno odražavala i u Hercegovini. Čitavo ljeto 1944. godine je, međutim, proteklo u žestokim borbama, prevashodno zbog najznačajnijeg tekućeg poduhvata Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije — s krajnjim ciljem da se težište operacija prenese u istočnu polovinu zemlje. Nasuprot nastojanju njemačke komande jugoistoka da, krajnje odlučnim otporom, to spriječi.

Na ovom zadatku neposredno je bila angažovana jedna četvrtina ukupnog broja divizija NOVJ. Pored Trećeg, i Drugi udarni korpus, u čijem sastavu se nalazila i 29. divizija, imali su zadatak da ovoj grupaciji divizija obezbijede operacijsku osnovicu za prodor u Srbiju, koja je bila uglavnom obilježena Drinom i Limom, a dubina joj se prostirala do rijeka Bosne i Neretve. Prema tome, osnovni zadatak 29. divizije, od maja do avgusta 1944. godine, bio je: proširenje i obezbjeđenje južnog i pozadnjeg dijela te operativne osnovice. Kako je time direktno stajala na putu ostvarenja neprijateljeve namjere za sprečavanje prodora divizija NOVJ u Srbiju i sukobu dva suprotna htijenja, razvile su se tri krupnije odbrambene operacije u kojima je i Divizija učestvovala.

IX Glava

RAZBIJANJE NEPRIJATELJEVE »MAJSKE OFANZIVE«¹

Iako snage 2. udarnog korpusa u prvom dijelu proljeća 1944. godine nisu uspjele, zbog žilavog otpora jakih snaga njemačkog 5. SS korpusa i kolaboracionista, da šire i trajnije ovladaju sa dubrovačkim i crnogorskim primorjem, ipak su one održavale stalan pritisak iz njegovog neposrednog kopnenog zaleđa. Držale su komunikacije između nikšićke i mostarske kotline i prisilile neprijatelja da komunicira samo duž jadranske obale, saobraćajnicom malog kapaciteta koja je, usto, bila izložena svakodnevno udarima savezničke avijacije. Time je bio sputan neprijatelj ev, kako rokadni tako i dubinski manevar snaga, na južnoj adranskom. frontu koji je tako bio ugrožen i s mora i iz pozadine.

U takvom položaju njemačko komandovanje je strahovalo da li će moći obezbijediti povezanost odbrambenog fronta svojih divizija duž jadranske i jonske obale. Odlučno je reagovalo u svakom daljem pokušaju snaga NOV i POJ da se s kopna ili ostrva probiju u priobalni pojas. Ovi interesi su bili osnovni razlog krajnje odlučne borbe na operativnom području 2. udarnog korpusa u toku proljeća i ljeta 1944. godine. Trajnost i oštrina ovih sudara naročito su dolazili do izražaja na istočno-hercegovačkom prostoru, tamo gdje je bilo ozbiljno ugroženo održavanje neretvljanskih komunikacija i pomorskih luka na dubrovačkoj i bokokotorskoj obali.

Posle nezadovoljavajućih rezultata u seriji napada na snage 29. udarne divizije u prvom, uslijedili su novi udari u drugom dijelu proljeća, sa najvećim naprezanjem u mjesecu maju. U suštini, te akcije su bile sračunate s ciljem da se što više iznure jedinice 29. divizije. Usledili su uzastopni napadi i u njih su, u prvom redu, ubacivani kolaboracionisti, posebno nasrtljivi četnici Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa — koordinirano sa onim sa susjedne teritorije Crne Gore.

U svojim planovima za iznuravanje Divizije neprijatelj je uzastopno usmjeravao koncentrične napade iz Nevesinja, Gacka, Bileće i Grahova prema prostoru planine Somine — kako bi Diviziji tamo osujetio padobranski dotur savezničke vojne pomoći u kritičnim borbenim sredstvima. Neprijatelju je bilo poznato da Divizija jako oskudijeva u municiji, eksplozivu, sredstvima veze, lijekovima, kao i u hrani i odjeći. Paralelno s tim, razvijao je psihološki pritisak praćen zvjerskim terorom nad stanovništvom. Neprijatelj je širio glasine o skorom i neizbježnom uništenju Divizije, a u njene redove je prisilno upućivao srodnike pojedinih boraca ili njihova pisma — kako bi se pripadnici Divizije moralno pokolebali i dezertirali.

U cilju efikasnijeg korišćenja ustaške i domobranske milicije neprijatelj je, sredinom aprila 1944. godine, izvršio reorganizaciju ostataka domobranske 6. pješadijske divizije. Ti ostaci su 14. aprila preimenovani u 9. posadni zdrug, koji je, potom, imao ovakav borbeni sastav i raspored:²

- Dubrovnik: Zapovjedništvo 9. posadnog zdruga sa pratećim dijelovima, nastalo od ranijeg Zapovjedništva 6. pješadijske divizije. Deveti posadni zdrug je, pored komande Zdruga, imao pet bataljona (bojni) i artiljerijsku bateriju sa ukupno oko 4100 starješina, domobrana i milicionara u većini naoružanih građana i seljaka svrstanih u teritorijalne milicijske jedinice;

- Prvi bataljon, jačine oko 540 domobrana — kadrovaca (nastao od ranijeg 1. bataljona domobranskog 14. puka 6. pješadijske divizije) nastavio je svoju raniju ulogu posadne jedinice na dionici željezničke pruge Hum — Poljice;

- Drugi bataljon, sa sjedištem u Mostaru, okupljao je oko 1200 milicionara u četiri čete: 1. četa domobrana — kadrovaca u Dubrovniku, 2. četa od 476 milicionara u Nevesinju, 3. četa sa 429 pripadnika na prostoru sela Crnici — Domanovići i 4. četa u s. Rotimlji;

- Treći bataljon, ranije poznat pod nazivom »Domobranska dobrovoljačka (DOMDO) bojna Gacko«, imao je sedam četa sa oko 530 ljudi i posjedao je rejon Gacko — Kula Fazlagić;

- Četvrti bataljon (DOMDO) bojna Dubrovnik — Metković, jačine oko 730 milicionara, svrstanih u tri čete: 1. četa u Mliništa, 2. četa u s. Topolo, a 3. četa u Slanom;

- Peti bataljon (DOMDO bojna Konavle) s popunom oko 1060 milicionara sa četiri čete: 1. četa u s. Komolac, 2. četa u s. Mlini, 3. četa u Čilipima i 4. četom u s. Ljuta.

Prva artiljerijska baterija 9. posadnog zdruga garnizonirala je u Sinju, a imala je 50 domobrana sa četiri oruđa od 100 mm, te se nije nalazila na operativnom području 29. udarne divizije. Oko 230 milicionara iz Trebinja i okoline i ustaška formacija od 150 milicionara sa prostora Ravno-Hutovo nisu ušli u sastav 9. posadnog zdruga, već su uključeni u postojeće njemačke ili ustaške jedinice stacionirane duž željezničke pruge od Trebinja do Gabele.

Pored 9. posadnog zdruga, na području 29. divizije bili su i dijelovi istovremeno obrazovanog 8. posadnog zdruga, čija se komanda nalazila u Sarajevu. Peta (310 ljudi) i 6. četa 3. bataljona ovog zdruga (zapovjedništvo bataljona u Ustikolini) organizovane su u rejonu Bjelimića, odnosno Glavatičeva. Slična 2. četa 4. bataljona 8. zdruga (komanda bataljona u Ilidži) obuhvatala je milicionare — stanovnike Umoljana.³⁾

Pored milicijskih jedinica 8. i 9. posadnog, na operativnom području 29. udarne divizije postojala je — i borbeno se ispoljavala — i glavnina kadrovskog domobranskog 2. brdskog zdruga, čija je jačina dostizala oko 2000 vojnika sa zadatkom: osigurati saobraćaj duž pruge i puta između Mostara i Sarajeva. Početkom maja 1944. godine glavnina 2. brdskog zdruga garnizonirala je u Hercegovini, u sledećem rasporedu.⁴)

a) Konjic: Komanda 2. brdskog zdruga sa inžinjerijskom četom, četom za vezu, automobilskom četom, ratnim sudom, vojnom muzikom, žandarmerijskim vodom, te oklopnim vozom »R i s«. Ovaj zdrug je imao 2. i 9. pješadijski puk i 9. artiljerijski divizion. Posadu Konjica još su dopunjavali: 1. bataljon 2. pješadijskog puka bez 2. i 3. čete, ojačan sa 5. četom 9. pješadijskog puka i 2. baterija 9. artiljerijskog diviziona. U Podorašcu i Ostrošcu nalazila se 2, odnosno 3. četa 1. bataljona;

b) Jablanica: Zapovjedništvo 2. pješadijskog puka sa svojom 8, 13, 14. i 15. četom;

c) Rama: 2. bataljon bez 7. i 8. čete koje su se nalazile u Jelačićima, odnosno u Jablanici;

d) Drežnica: 3. bataljon, bez 10. i 11. čete — osiguravale su Grabovicu, odnosno Aleksin Han.

Glavnina 9. pješadijskog puka posjedala je rejon Tarčin — Hadžići. Njegov 2. bataljon, bez 5. i 7. čete, držao je Bradinu a, odvojeno, čete ovog bataljona bile su, u Konjicu, odnosno na Lukač-mostu.

Sredinom proljeća 1944. godine zabilježena je aktivnost četničkih komandi u Hercegovini u stvaranju »jurišnih« (»letećih«) jedinica — u težnji da prevaziđu labavo organizovane i za širi manevar nepodesne teritorijalne formacije. Podsticanje na ovo je vršio lično Draža Mihailović i — putem radio-veza. Krajem aprila u četničkom Nevesinjskom korpusu obrazovan je »Jurišni odred«,⁵⁾ koji je bio sastavljen od dva bataljona od po 100 odabranih četnika. Istovremeno je četnička Komanda za istočnu Bosnu i Hercegovinu naredila, 22. aprila, obrazovanje Nacionalnog komiteta za Hercegovinu, Boku Kotorsku i Dubrovnik,⁶ kao najstarijeg organa četničke civilne vlasti na toj teritoriji. Dalji razvoj događaja potvrdio je da stanovništvo nije prihvatilo četničku kontrarevolucionarnu vlast, pa se i taj, naredbom proglašeni komitet, bez neke uloge izgubio u mraku kolaboracionizma; ostavio je samo slab trag o svom postojanju — u četničkim dokumentima.

Krajem aprila 1944. godine garnizoni legionarske 369. divizije na području Divizije, u očekivanju savezničke invazije na Obalu, nisu ispoljavali veću želju da se šire borbeno aktiviraju. Umjesto toga, oni su okupljali i sprezali četničku, milicijsku i ustaško-domobransku kolaboraciju i gurali je u napade bez predaha na teritoriju i raspored snaga 29. divizije. Njemačke komande su davale municiju, osiguravale minobacačku i artiljerijsku podršku kolaboracionistima i kontrolisali njihove borbene radnje prateći ih pojedinim svojim četama i vodovodima. Okupatorske komande su štedile svoje trupe za ljetne operacije jer su očekivale invaziju Saveznika na jadranskoj obali. O takvoj psihozi izvještava i Vojnoupravni komandant Jugoistoka, general Hans Felber, kada njemačkoj Vrhovnoj komandi, 23. aprila, saopštava: »... situacija na čitavom Jugoistoku je pod jakim utjecajem savezničke vazdušne nadmoći i očekivanja u skorom vremenu predstojeće invazije u Francuskoj i djelomičnog iskrcavanja na Balkan...«⁷⁾ Okupator je u takvom položaju grčevito utvrđivao odbranu jadranske obale, a njenu pozadinu štitio, u prvom redu, svojim garnizonima i napadnim dejstvima šarolikih kola-boracionističkih formacija.

Kada je 26. divizija NOVJ, sprovodeći plan Vrhovnog štaba NOV i POJ, izvršila, 20. odnosno 22. aprila, desant sa Visa na ostrva Mljet i Korčulu, uz podršku manjih savezničkih jedinica — komandosa i flote, njemačke komande su već 25. aprila pojačale odbranu Stona. U tu svrhu su i privukle 1. bataljon legionarskog 370. pješadijskog puka, dovodeći ga iz s. Grabovca (rejon Imotski).⁸ U ovo vrijeme njemačka komanda 2. oklopne armije, maksimalno koristeći aktivnost kolaboracionističkih jedinica, priprema snage i stabilnu osnovicu za operaciju »Reselšprung« (Rösselsprung — Skok konjića), sračunatu s ciljem da se uništi vrhovno političko i vojno rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije u Drvaru. Ova operacija je kod nas poznata kao Drvarska operacija.⁹ Iskrcavanje 26. udarne divizije na Mljet i Korčulu s tendencijom da se zahvati kopnena obala, uz sadejstvo sa 29. divizijom, izazvalo je najoštriju reakciju okupatora; on je u tim događajima mogao vidjeti i pripreme za očekivanu savezničku invaziju. U svjetlu takve situacije otkrivamo uzroke i ovih majskih uzastopnih neprijatelj evih napada na 29. diviziju i neprijateljeva nastojanja da se ona odstrani sa dubrovačkog primorja i iz njegovog neposrednog zaleđa.

Direktiva Vrhovnog komandanta maršala Tita

Štab 29. divizije sa sjedištem u Divinu primio je 26. aprila opširnu pismenu direktivu Vrhovnog komandanta NOV i POJ, maršala Tita, izdanu 30. marta u Drvaru.¹⁰ Po svom uticaju i doprinosu za dalji razvoj i rad 29. divizije ova direktiva Maršala Jugoslavije imala je najveći značaj u rasvjetljavanju daljih puteva oružane oslobodilačke borbe u Hercegovini. Vidovita i stvaralačka misao Vrhovnog komandanta toplo je zvučala kada pohvaljuje ili kritikuje. Time su postavljeni trajni i jasni zadaci koji su podsticajno uticali na rad i akcije 29. divizije sve do kraja njenog ratnog puta:

»Imajući u vidu sve poteškoće koje ste imali proći, zadovoljan sam vašim radom. Vi ste za vrijeme VI ofanzive razvili žestoke borbe u oblasti Hercegovine, što je olakšalo rad i imalo uticaja na opšti položaj naših snaga na drugim operativnim područjima...«

Pošto je odao tako priznanje, Vrhovni komandant je ukazao na osnovne propuste i zadatke. Podvukao je potrebu da se organizaciono čvršće obuhvati čitava Hercegovina — uspostavljanjem divizijske vojne oblasti, koja treba da bude samostalna i razvijena po višoj, korpusnoj formaciji. Naredio je da se u Hercegovini, u daljem, obrazuje laki udarni korpus na bazi 29. divizije kao jezgra. Ukazao je na veliku korist koje bi imali snažni udari Divizije po neprijateljevim komunikacijama između Sarajeva i Mostara. Podsticao je odlučniji prodor Divizije prema jadranskoj obali i upozoravao na mogućnost otvaranja snabdjevačkog kanala sa pozadinskom bazom NOVJ na ostrvu Visu. Kritikovao je slab rad divizijske obavještajne službe u praćenju rada neprijatelja i nedovoljnog informisanja Vrhovnog štaba. Posebno je naglasio potrebu najšire aktivnosti na obrazovanju i pripremanju starješinskog kadra i specijalista za preuzimanje i vođenje jedinica sa pritičućom najsavremenijom ratnom tehnikom, bilo iz plijena ili savezničke pomoći. Vrhovni komandant je ovog puta naredio da se na prostoru Konjic — Mostar — Nevesinje — Planina razvije nova hercegovačka udarna brigada, a za njeno jezgro predvidio je tamošnji Mostarski NOP odred.

Komandant 29. divizije, Vlado Šegrt, otišao je, 30. aprila, u štab 2. udarnog korpusa (s. Đorđevina u Morači) — da bi prvopretpostavljeni štab upoznao i zatražio njegovu podršku u vezi sa zadacima koje je postavio Vrhovni komandant.¹¹⁾ U vezi s tim, štab Korpusa je oslobodio 12. hercegovačku brigadu od daljih obaveza u Crnoj Gori (Viluse — Grahovo),¹² pa je ova vraćena u Hercegovinu, 12. maja. Istovremeno, odlučeno je da se prema Gacku orijentiše i 16. muslimanska brigada 27. (istočnobosanske) udarne divizije, koja se u svom manevru zatekla u dolini rijeke Pive. Već 2. maja ova brigada je izbila u rejon Gacka i — u pravi čas — uzela učešća u razbijanju već započetog napada neprijatelja na snage 29. divizije.¹³ Štab Korpusa je takođe odobrio da se oko 70 najtežih ranjenika Divizije premjesti iz s. Dubočaka u Pivski manastir,¹⁴ što je učinjeno 6. maja i time olakšao borbeni manevar Divizije, koji je inače do tada bio sputavan mjerama osiguranja njene nepokretne bolnice. Pošto rukovodstvo Korpusa nije moglo da obezbjedi znatnije količine municije komandant 29. divizije se 5. maja, radiogramom iz štaba Korpusa, obratio za pomoć Vrhovnom štabu NOV i POJ.^15>Već nekoliko dana kasnije, noću 17/18. maja, šest savezničkih aviona padobranima je doturilo pod pl. Sominu, prvu neposrednu materijalnu pomoć 29. diviziji.¹⁶ To je u stvari bio transport skromnih količina municije, lijekova, hrane i odjeće. Ova — i kasnije češća pomoć — nije mogla da otkloni trajnu oskudicu borbenih potreba Divizije ali — dobro je došla: zbog korisnog moralno-političkog efekta. Očito prisustvo savezničke pomoći najpovoljnije je doživljeno u redovima boraca i među stanovništvom i istovremeno je demoralisalo kolaboracioniste.

Razbijanje neprijateljevih napada iz Gacka, Nevesinja, Bileće i Stoca, borbe od 1. do 3. maja

Poslije neuspjelih pokušaja, tokom aprila, neprijatelj je, početkom maja, nastavio novu seriju napada; želio je da uništi ili odstrani 29. diviziju od svojih vitalnih komunikacija u dolini Neretve i duž dubrovačkog primorja.

Štab 29. divizije je očekivao ovakav napad,¹⁷ ali, sem manjih prilagođavanja sračunatih na brz manevar rezervom po unutrašnjim pravcima, nije bitno mijenjao zatečeni raspored niti zadatke svojim jedinicama. Nije bilo obavještenja da je neprijatelj pojačavao svoje garnizone, a sa postojećim, iako višestruko nadmoćnim, Divizija se već duže vremena sa uspjehom nosila.

U ranim jutarnjim satima 1. maja prešli su u napad, iz Gatačkog i Nevesinjskog polja, urduženi dijelovi legionarskog 370. pješadijskog puka, četničkog Nevesinjskog korpusa i domobranskog 9. posadnog zdruga. Jačina ovog neprijatelja dostizala je preko 2000 vojnika, uz obilatu podršku vatre desetine artiljerijskih i minobacačkih oruđa. Od Gacka prema Bileći nastupale su tri kolone: ljevokrilna, četnička Gatačka brigada (1, 2, 3, 5. i Jurišni bataljon), sa oko 300 četnika, od Avtovca preko Dulića u pravcu Poljica i Trnovice; srednja, glavnina 2. bataljona 370. puka sa oko 300 legionara kretala se öd Avtövca prema Stepenu i Planoj, dok je njen desni bok štitila kolona 3. bataljona 9. posadnog zdruga, koja je iz Kule Fazlagić usmjerena prema Bresticama i Kobiljoj glavi, takođe brojna — oko 300 domobranskih milicionara.¹⁸

Iz Nevesinjskog polja istovremeno je u pravcu Plane pokrenuta u napad neprijateljeva grupacija od tri kolone. Od Podgorja, u pravcu Slata i Rioca, napadala je 1. nevesinjska brigada — sa oko 300 neborbenih četnika. Srednju kolonu, na pravcu Nevesinje — Zovi Do — Davidovići, sačinjavala je jedna ojačana četa 3. bataljona 370. puka (u jačini oko 120 legionara) uz pratnju baterije haubica i minobacača. Na desnom krilu, pravcem Trusina — Bezđeđe — Divin, napadala je 2. nevesinjska brigada — snagom oko 550 četnika.¹⁹

Odbranu na gatačkom pravcu prihvatili su 2. bataljon 10. brigade, u rejonu Gat — Danici, i 3. bataljon 11. brigade — kod Kobilje glave i Brestica. U toku 1. maja vodila se neravna borba sa — više nego trostruko nadmoćnijim napadačima! Branioci su usporavali njegovo nastupanje uzastopnom odbranom položaja. Štab 10. brigade, rukovodeći borbom na gatačkom pravcu, uveo je, po podne 1. maja, svoju rezervu, 1. bataljon. On je od Lađevića suzbio neprijatelja kod Korita, pa su angažovane jedinice održale, krajem istog dana, položaje Poljice — Voljice — D. Meka Gruda. Posebno težak i dramatičan borbeni dan imao je 2. bataljon 10. brigade. On je prethodne noći, u rejonu Danica, bio obuhvaćen od četnika i legionara pa se, zatim, uz osjetne gubitke izvukao u masiv pl. Somine i nastavio odbranu na svome pravcu.²⁰⁾

U toku 1. maja, istovremeno kao i na gatačkom, neprijatelj je preduzeo napad i na nevesinjskom pravcu. Ovaj pravac su kontrolisali bataljoni »Nevesinjska puška« i »Miro Popara« Sjevernohercegovačkog NOP odreda. Obuhvaćene desetostruko nadmoćnim neprijateljem, kod Slata i Lukavca, partizanske jedinice su potisnute prema Davidovićima. Na taj način neposredno je ugrožen u Divinu i štab 29. divizije, pa je na nevesinjski pravac ubacio i svoju posljednju rezervu — Zaštitni vod i 3. četu 1. bataljona 12. brigade postavivši zadatak štabu Sjevernohercegovačkog odreda da što upornije zadržava nadiranje neprijatelja do pristizanja pojačanja, odnosno intervencije glavnine 11. brigade od Ljubinja i Žegulje u pravcu Nevesinja.²¹

Narednog dana, da bi olakšao nastupanje od Gacka i Nevesinja, neprijatelj je proširio napad — ispadima svojih garnizona iz Stoca i Bileće. Oko 200 četnika Stolačke brigade napali su na položaje 11. brigade u rejonu Žegulje. Kod s. Pocrnja dijelovi 11. brigade brzo su razbili inapad ovih četnika i odbacili ih prema Poplatu.²² Oko 14 sati 2. maja ispoljila se i četnička Bilećka brigada: 600 njenih pripadnika udarilo je na položaje 4. bataljona 10. brigade u rejonu Podgorja i uspjelo da bataljon odbaci prema s. Njeganovićima.²³⁾

Pošto je 2. maja sagledao snage i prve posljedice neprijateljevih koncentričnih napada — a pošto još nije znao da je 16. muslimanska brigada 27. istočnobosanske divizije već stigla iz Pive u rejon Gacka — štab 29. divizije se u s. Divin odlučio na pregrupaciju svojih jedinica. Desetoj brigadi je, zato, naređeno da napusti odbranu puta Gacko — Bileća i da prikupi svoje snage istočno od ove komunikacije osiguravajući, zajedno sa 12. brigadom, u rejonu Vilusa bolnicu u Dubočkama. Ovim snagama neposredno će rukovoditi štab Divizije, koji će se, noću 2/3. maja, premjestiti iz Divina u Dubočke, zajedno sa grupom ranjenika iz s. Kuti. Štab je, zatim, od 11. brigade i dva partizanska odreda obrazovao odvojenu grupaciju snaga pod neposrednim rukovostvom štaba 11. brigade i postavio mu zadatak da razbije napad neprijatelja na nevesinjskom pravcu.²⁴⁾

Do suzbijanja neprijatelja na nevesinjskom pravcu došlo je već 2. maja. Toga dana, u odbranu ovog pravca, pored spomenutih jedinica, uključili su se, pristižući od Žegulje i Hrguda, 4. bataljon 11. brigade i bataljon »Savo Belović« Južnohercegovačkog odreda. Sve jedinice Divizije na nevesinjskom sektoru (4. bataljon 11. brigade, partizanski bataljoni »Nevesinjska puška«, »Miro Popara«, »Savo Belović«, 3. četa 1. bataljona 12. brigade, te Zaštitni vod štaba Divizije), objedinjenje Operativnim štabom (komandant Srećko Reić i politički komesar Mirko Mastilović) preduzele su energičan protivnapad 2. maja poslije podne i uspjele da, do kraja narednog dana, odbace neprijatelja na njegove polazne položaje Zalom — Odžak — Biograd. Jedinice Operativnog štaba preduzele su proti vnapad sa linije Javič — Stevanovića Torine — D. Lukavac i uspješno ga završile ponovnim zauzimanjem položaja Drežanj — Glog — Studenci.²⁵

U toku 2, maja izdato je naređenje štabu 11. brigade da i svoja dva preostala bataljona iz Uboska i od Žegulje rokira što prije u prostor Trusine i da, sa svim potčinjenim snagama, neutralise neprijatelja u nevesinjskom prostoru.²⁶

Kada je 2. maja 16. muslimanska brigada izbila iz Župe pivske i kod Berušice, Platica i Dramešine, neočekivano napala 4. bataljon četničke Gatačke brigade i odbacila ga prema Gacku, odmah je oslabljen napad prema Bileći — jer je neprijatelj izvukao dio snaga za zaštitu svojih ugroženih leđa.²⁷ Inicijativa koja je preduzeta na nevesinjskom pravcu, kao i pojava 16. udarne brigade kod Gacka, izazvali su preokret; i neprijateljev koncentričan napadni poredak počeo se nezadrživo raspadati.

Noću 2/3. maja 10. brigada je grupisala svoje jedinice u rejon: Crkvice (1. i 6. — talijanski bataljon) — Ubla (štab Brigade sa 2. bataljonom) — Vrbica (5. bataljon) — Pogledao (4. bataljon). Iste noći kada se štab Divizije premjestio u Dubočke, 3. bataljon 11. brigade je rokiran od Meke Grude u rejon s. Goslića, gdje je zatvorio mogući neprijateljev prodor od Gatačkog polja i Krsca prema Bolničkoj bazi u Dubočkama.²⁸

Neprijateljevi dijelovi gatačkog i bilećkog garnizona spojili su se 3. maja kod Plane da bi se odmah povukli prema svojim uporištima, svakako u neizvjesnosti. Dalji razvoj situacije i ciljevi koje će odabrati snage Divizije koje nastupaju na nevesinjskom sektoru bili su za neprijatelja nepoznati; gotovo preko noći iščezla je 10 brigada sa prostora Korita — Plana.

Time je neprijateljev prvomajski napad okončan, inače, zapamćen po brutalnom teroru nad nevinim stanovništvom. Ovakav napad inspirisao je komandant četničkog Nevesinjskog korpusa Milorad Popović, koji je u svojoj zapovijesti od 30. aprila naredio i ovo: »Sve uhvaćene, odnosno zarobljene partizane u borbi likvidirati na licu mjesta...«.²⁹⁾ Tako je svaki četnik stekao pravo da sudi, ubija, spaljuje domove i pljačka imovinu lica odanih narodnooslobodilačkoj borbi.

U borbama od 1. do 3. maja, u kojima je razbijen neprijateljev koncentričan napad iz Gacka, Nevesinja, Stoca i Bileće, ubijeno je 33 neprijateljeva vojnika, a broj ranjenih je nepoznat. Jedinice 29. divizije, u isto vrijeme, su imale 4 poginula* i 6 ranjenih i do deset nestalih boraca.³⁰ Teže gubitke pretrpio je 2. bataljon 10. brigade u borbi kod s. Danica, gdje je 1. maja odlučno savladao teškoće u koje je zapao zbog neprijateljevog obuhvata.

* Poginuli su borci: Krsto Milović iz Zagradaca, Mirko Nenadić i Aleksa Nenadić oba iz Dulića.

Borbe 12. brigade u rejonu Vilusa 5. i 6. maja

Neprijatelj se nije mirio sa ovim neuspjehom pa je, 5. maja, pripremio i u novi napad uveo Trebinjsku i Vučedolsku brigadu četničkog Trebinjskog, odnosno Nikšićkog korpusa s ciljem da potuče i odbaci 12. hercegovačku brigadu³¹ iz međuprostora Bileća — Lastva — Grahovo. Brigada se inače, zatekla na položajima: Pilatovci — Klobuk — Orao, dok je 4. bataljon (bez čete) bio u brigadnoj rezervi u Broćancu. Brigada je, držeći raskrsnice puteva Viluse i Osječenicu, onemogućavala neprijatelju svaki saobraćaj između njegovih jakih garnizona u Nikšiću, Grahovu, Trebinju i Bileći. Svojim desnim krilom naslanjala se na dijelove 10. brigade kad Vučijeg Dola, a lijevo — vezivala se za 4. bataljon 6. crnogorske brigade kod s. Pištete i Lapova Dola.

Štab 12. brigade u Vilusima je 4. maja otkrio koncentraciju i pripreme četnika za napad na liniji Korjenići — Zaslap — Bojanje brdo. Očekujući koncentrični udar od Grahova, Lastve i Bileće, organizovao je vlastiti napad sa ciljem da se neprijatelj preduhitri. Noću 4/5. maja, 3. bataljon 12. brigade napao je 200 — 300 četnika Vučedolske brigade i odbacio ih sa polaznih položaja Zaslap — Nudo. U toku iste noći na masiv Klobuka privučen je iz rezerve 4. bataljon, te je sa 2. bataljonom, na položaju Mrkajići — G. Klobuk, pripremljena zasjeda u koju je trebala da upadne četnička glavnina koja se usmjerila duž puta Lastva — Viluse. U jutru 5. maja oko 600 četnika Trebinjske brigade, uz podršku žestoke vatre desetak topova i monobacača od Lastve, nasrnuli su na položaje branioca Klobuka. Međutim, jednovremenim bočnim protivnapadom 2. i 4. bataljona četnici su rastrojeni i nagnani u bjegstvo prema Lastvi. U jednosatnoj borbi na Klobuku i u gonjenju ubijeno je 8 četnika dok je 15 ranjeno. Dva četnika su zarobljena sa plijenom od 1 puškomitraljeza, 1 automata, 500 metaka i raznih drugih sredstava i opreme koje je neprijatelj u bjegstvu pobacao.³²⁾ Neprijatelj se, inače, izvukao iz teškog položaja samo zahvaljujući velikoj oskudici u municiji jedinica 12. brigade.

Najveće poteškoće i u ovom periodu borbe koje je Divizija imala pričinjavao je neprijateljev četnički garnizon u Bileći. On se održavao u središtu oslobođene teritorije, pa je, svojom jačinom i svakodnevnim ispadima, sputavao borbeni manevar i za sebe stalno vezivao nekoliko udarnih bataljona. Kolaboracionisti iz ovog garnizona i u majskom neprijateljevom napadu skoro svakodnevno su provaljivali u okolna naselja — da bi podržali prodore iz drugih neprijateljevih garnizona. Poslije napada oko 600 četnika iz Bileće 2. maja u pravcu Plane radi prihvatanja neprijateljevih kolona koje su nastupale od Gacka i Nevesinja, uslijedili su ispadi bilećkih četnika 3. i 6. maja na položaje 4. bataljona 10. brigade kod Bogdasića i na raspored 1. bataljona 12. brigade kod Pilatovaca. U oba sukoba, protivnapadima ove jedinice su četnike protjerale u Bileću.³³ U borbi kod Pilatovaca izbačeno je iz stroja 6 četnika, a iz 1. bataljona je poginuo jedan borac.*) Ovog puta, 6. maja, bilećki garnizon je intervenisao — da bi olakšao položaj trebinjskih četnika koji su, dan ranije, poraženi na Klobuku.

*) Poginuo je borac Ibro Razić iz Opličića, kod Stoca.

Štab 29. divizije je 5. maja prema Gacku uputio 3. bataljon 11. brigade, koji je, od Krstača preko Vratkovića, izbio kod Stepena na put Gacko — Bileća očistivši ovaj prostor od četničkih posada. Na taj način je ukazana pomoć 16. muslimanskoj brigadi u prostoru sjeveroistočno od Gacka. Brigada je, inače, bila napadnuta od jačih snaga legionara i četnika dok je održavala položaje Čemerno — Vrba.³⁴⁾ Ponovni prodor u Gatačko polje koristio je i jedinicama 11. brigade i Sjevernohercegovačkog NOP odreda, koji su i dalje razvijali snažan pritisak prema Nevesinju.

Protivnapad 11. brigade od Žegulje prema Trusini i Nevesinju

Protivnapadni manevar 11. brigade (bez 3. bataljona), izvršen od Uboska i Žegulje prema Trusini, imao je odlučujući uticaj u razbijanju i daljem paralisanju neprijateljskih napada. Po planu štaba Divizije njen 4. bataljon je 2. maja pristigao od Žegulje u pomoć jedinicama Sjevernohercegovačkog odreda, da bi, zajedno sa bataljonom »Savo Belović«, kod Bezđeđa i Lukavačkog polja, pritiskom na desni bok i pozadinu, znatno doprinio razbijanju neprijatelj evih napadnih kolona usmjerenih od Nevesinjskog polja prema Divinu i Planoj. Dva dana kasnije, kada je od Uboska u pl. Trusinu izbila i glavnina 11. brigade (1. i 2. bataljon), štab 11. brigade je objedinio borbene napore svih snaga na nevesinjskom sektoru i, odmah, preduzeo efikasne mjere za dalje odbijanje napada glavnine četničkog Nevesinjskog korpusa i dijelova legionarskog 370. puka.

Petog maja, 2. i 4. bataljon 11. brigade krenuli su od D. Lukavca i Bezđeđa u napad na prikupljene četnike u Trusinskom polju. Tamo je, dan ranije, iz Stoca bila pristigla četnička Stolačka brigada. Ujutru 6. maja, kada su otkrili prisustvo bataljona 11. brigade, oko 150 stolačkih četnika naglo se dalo u bjekstvo prema Hrgudu, a prisutni dijelovi četničke 2. nevesinjske brigade odstupili su bez borbe prema Džinovoj Mahali i s. Biogradu.³⁵ Stolačka brigada je zatim, poslije borbe sa dijelom bataljona »Savo Belović« i terenskim radnicima na Hrgudu, odbačena u Stolac.

Po završenom čišćenju Trusinskog polja, istog dana dva bataljona 11. brigade su nastavili gonjenje nevesinjskih četnika i, slomivši njihov otpor kod Mučibabića, protjerali ih na desnu obalu Koleške rijeke. Popodne 6. maja oko 500 četnika 2. nevesinjske brigade preduzelo je protivnapad na položaje jedinica 11. brigade, pa se, na liniji Džinova Mahala — Selakovići — Mišin kuk, razvila oštra borba. U dvosatnom sudaru neprijatelj je zaustavljen i ponovo odbačen preko rijeke u prostor Biograda. U borbi je ubijeno 8 četnika, među kojima je bio i komandant četničke 2. nevesinjske brigade Veljko Šipovac, jedan od najistaknutijih četničkih komandanata i zlikovaca u nevesinjskom kraju. Pored dva zarobljena četnika, jedinice 11. brigade su zaplijenile 4 puške, jedan dvogled, nešto municije i dokumente četničkog komandanta koji su pružali podatke o daljim namjerama neprijatelja. U ovoj borbi izgubili su život 2 rukovodioca 11. brigade, dok su 3 borca bila ranjena. Poginuo je politički komesar čete Neđo Lakić, rodom iz s. Veličana (Popovo polje) i vodnik Gavrilo Bokić, iz trebinjskog Domaševa.³⁶

Posle završene borbe, jedinice 11. brigade zanoćile su na položajima: Lastavica — Džinova Mahala — Studenci.

Istovremeno sa 2. nevesinjskom brigadom napad je, 6. maja, izvršila i 1. nevesinjska brigada, ojačana Jurišnim bataljonom četničke Gatačke brigade. Nekoliko stotina udruženih nevesinjskih i gatačkih četnika napali su na položaje Slato i Glog koje su držali bataljoni Sjevernohercegovačkog NOP odreda »Nevesinjska puška« i »Miro Popara«. Obuhvatajući ove jedinice od Šipačna i Grabovice, četnici su potisli partizane prema G. Lukavcu. U toku popodneva intervenisao je štab 11. brigade sa svojom rezervom (1. bataljonom i bataljonom »Savo Belović«) iz rejona Bezđeđa. Ove snage i partizanske jedinice koje su bile potisnute preduzele su protivnapad i odbacile neprijatelja, pa su, do kraja dana, povratile ranije položaje. Tom prilikom ubijeno je 5 četnika. Tako je 6. maja na nevesinjskom frontu osujećen još jedan pokušaj četnika da se probiju od Nevesinja prema Bileći. Slijedećeg dana štab 11. brigade je iz nevesinjskog sektora vratio prema Hrgudu i Stocu bataljon »Savo Belović«, a bataljon »Miro Popara« je povučen sa fronta u Davidoviće — da obezbjeđuje pozadinu i motri na neprijatelja u Gatačkom polju.³⁷⁾

Radi održavanja borbene inicijative, glavnina 11. brigade je noću 7/8. maja napala četničke posade u Sipačnu i Podgrađu i protjerala ih ka Gacku i Zalomu. Nastavljajući svoj manevar, 11. brigada je, po dobijenom zadatku, čisteći četničke grupice, preko Zajasena 8. maja pristigla u rejon Davidovići — Rioca — Kačanj povjeravajući obezbeđenje prema Nevesinju jedinicama Sjevernohercegovačkog NOP odreda.³⁸ Poslije trodnevnog odmora u ulozi divizijske rezerve, 11. brigada će — u novoj pregrupaciji Divizije — preuzeti izvršenje narednog zadatka.

Aktivnost Južnohercegovačkog odreda u međuprostoru Trebinje — Stolac — Dubrovnik

Naporedo sa svim snagama Divizije, u razbijanju neprijateljevog prvomajskog napada uspješno je učestvovao i Južnohercegovački NOP odred. Drugog maja kod Begović Kule njegov bataljon »Rade Pravica« iz zasjede je napao i odbacio prema Trebinju oko 150 legionara 1. bataljona 369. puka. Na mjestu borbe ostalo je 6 ubijenih neprijatelja a partizani su zaplijenili jednu radio-stanicu, 1 minobacač i 3000 metaka U ovoj borbi je poginuo politički komesar partizanske čete Jovo Vuletić, rodom iz D. Mijonića. Poslije gonjenja i protjerivanja legionara u Trebinje. borci bataljona »Rade Pravica« u Aleksinoj Međi napali su slijedeće noći četničku posadu i protjerali je prema Trebinju izbacivši iz stroja više neprijateljskih vojnika bez sopstvenih gubitaka.³⁹

Bataljon »Marko Mihić« je 5. maja prodro od G. Hrasna u dubravsko selo Prenj i tamo rastjerao milicijsku posadu zarobivši dvojicu milicionara. Istog dana bataljon »Mihailo Ćuzulan«* u Popovu polju odbio je ispad ustaša iz Ravnog, koji su pokušali da zaplijene prinudno spušteni saveznički avion i zarobe njegovog pilota.⁴⁰⁾ Takođe, 5. maja dijelovi bataljona »Savo Belović« zaplijenili su u Dabarskom polju prinudno spušteni njemački lovački avion Meseršmit 109.⁴¹⁾ Udruženi dijelovi bataljona »Rade Pravica« i »Mihajlo Ćuzulan« napali su i 8. maja — iz s. Krajkovića prema Humu — odbacili legionarsku kaznenu jedinicu. (U povratku prema Humu oklopni voz sa ovim legionarima sudario se sa drugim vojnim vozom, pa je oštećeno više vagona obiju kompozicija, poginuo je jedan a ranjeno 7 neprijateljevih vojnika).⁴² Dva dana kasnije, 10. maja kod Huma ove jedinice su razorile kolosjek i izazvale prevrtanje vojnog voza. Pretureni voz je »stavljen« pod vatru i, tom prilikom, ubijeno je 3 a ranjeno 8 njemačkih vojnika.⁴³

*) Početkom maja kod stanice Diklići neprijatelj je teško ranio političkog komesara ovog bataljona, Vasilja Šarenca iz Davidovića; on je kasnije, početkom jula, podlegao ranama u bolnici — Crni Kuk.

Još više ističe se uspjehom partizanski bataljon »Rade Pravica«. Taj uspjeh je postignut 11. maja kod Zaplanika, 8 km udaljenog od Dubrovnika. Ovdje je oko pola noći prevrnut transportni voz. Po savladavanju pratnje voza, zarobljeno je ili paljenjem uništeno oko 80.000 obroka hrane. Istog dana, partizani bataljona »Mihajlo Ćuzulan« su na putu Orašac — Šćenica, nekoliko kilometara od jadranske obale, u zasjedi uništili legionarsku kolonu. U kratkoj borbi ubijeno je 13 legionara, dok je 6 preostalih ranjeno. Partizani su tada zaplijenili 1 puškomitraljez, 13 pušaka i drugu opremu.⁴⁴

Dok su bataljoni »Rade Pravica« i »Mihajlo Cuzulan« nizali uspješne akcije na željezničkoj pruzi i u dubrovačkom primorju, bataljon »Marko Mihić« vršio je pritisak prema stolačkom garnirzonu. On je 8. maja (uz jednog poginulog) razbio napad oko 200 četnika Stolačke i Metkovićke brigade u s. Bjelojevićima i, na taj način, spriječio dalje paljenje kuća i teror u naseljima Hairlići i Nadaždini, koji su vršili četnici zbog učešća stanovnika ovih sela u oslobodilačkoj borbi.

Plan štaba 29. divizije za pregrupisavanje brigada i odbranu slobodne teritorije

Stab 29. divizije je 10. maja u G. Dubočkama donio odluku i izdao borbenu zapovijest za novi raspored i zadatke jedinica.⁴⁵ Pošto se, u tek proteklom neprijateljevom napadu, pokazalo da je za odbranu komunikacije između Gacka i Bileće nedovoljna jedna brigada, u ovaj prostor su sada postavljene dvije, a trećoj je povjeren manevarski zadatak — intervencije prema Stocu, Nevesinju ili, pak, tamo gdje se ukaže potreba. Takvo grupisanje za pouzdaniji borbeni manevar Divizije omogućio je povratak 12. brigade od Grahova i Vilusa na hercegovačko područje. Pristizanjem 2. dalmatinske brigade Primorske operativne grupe na položaje kod Vilusa, uspostavljen je stabilan borbeni oslonac sa lijevim susjedom, a već je bila ostvarena saradnja sa 16. muslimanskom brigadom, koja je pritiskala gatački garnizon od Čemerna i Ravnog.

Po zapovijesti od 10. maja 12. brigada je rokirana od Vilusa, da bi od 10. brigade preuzela položaje oko opkoljenog neprijatelja u Bileći i zauzela raspored: Trnovica — Baljci — Vučji Do — Ristopolje. U dolasku od Vilusa, noću 10/11. maja 2. bataljon je iz Bijele Rudine protjerao četničku posadu prema Bileći; tom prilikom ubijena su 3 četnika, a u Bataljonu jedan borac je poginuo.

Deseta brigada krenula je od Bileće 12. maja na zadatak čišćenja četničkih dijelova na prostoru pl. Sitnice i Ljubinja i pomoći Južnohercegovačkom NOP odredu. Brigada je imala orijentaciju da se 14. maja od Ljubinja rokira u prostor pl. Trusine, da se aktivira u nevesinjskom prostoru i da, zajedno sa jedinicama Sjevernohercegovačkog NOP odreda, spriječi svaki prodor neprijatelja od Nevesinja prema Planoj i Dabarskom polju. Dobila je u zadatak da, poslije čišćenja pl. Sitnice, zadrži jedan svoj bataljon kod Krstača — za pritisak prema Bileći, taj zadatak je povjeren 5. bataljonu, koji je 15. maja potčinjen štabu 12. brigade.

Jedanaesta brigada u rejonu Davidovići — Rioca — Kačanj dobila je zadatak da uputi još jedan bataljon u Gatačko polje, za pomoć svom 3. bataljonu, a da se, sa dva preostala bataljona, vrati prema Slatu i Glogu — u pomoć partizanskim jedinicama koje su vršile pritisak na nevesinjski garnizon. Zatim je prikriveno imala da se vrati u Gatačko polje i da, sa svim svojim snagama, zatvori pravac Gacko — Bileća i štiti Divizijsku bolnicu u Crnom Kuku.

Štabovima partizanskih odreda saopštena je ideja manevra i sadejstva svih divizijskih jedinica, a njima je prepušteno slobodnije djelovanje prema stvarnoj situaciji u interesu opšteg zadatka.

Po izvršenoj pregrupaciji brigada, štab 29. divizije se, 13. maja. premjestio iz Dubočaka u s. Poljice (podnožje pl. Somine) — radi neposrednijeg praćenja rada potčinjenih jedinica.

*

Poslije uključivanja Hercegovine u teritoriju »Borbene zone Neretva« i proglašavanja vanrednog stanja od strane ustaške vlade, od četnika je zahtijevano da se potčine vlastima ustaške države. U toku maja po hercegovačkim garnizonima krstarili su ustaški ministri Frković i Vokić, s ciljem da privole okupatora i četnike na takvu, ustašku nadležnost. Time se bavio i general Vilko Begić, zapovjednik »Borbene zone Neretva« i ustaški predstavnik u njemačkoj komandi 5. SS korpusa. On je 12. maja bio u Gacku i tamo, u pratnji njemačkih oficira i mjesnog ustaškog vodstva, na banketu pregovarao sa komandantom četničkog Nevesinjskog korpusa. Na kraju, u ovom sporu svojih slugu odlučile su okupatorske vlasti: One su zadržale četnike pod svojom neposrednom komandom, jer su njihove usluge više u to vrijeme cijenili u istočnoj Hercegovini od usluga drugih kolaboracionista.⁴⁶¹

Takvu naklonost njemačkih komandi hercegovački četnici su podržali još većom agresivnošću na snage 29. divizije, redajući napad za napadom s ciljem da jedinice Divizije unište, ali su se svi pokušaji završavali neuspjehom. Pored okupatora, na to ih je podsticao, skoro svakodnevnim radiogramskim naređenjima, i Draža Mihailović, lično; on je, time pokazao izuzetan interes za održavanje četnika na dubrovačkom mostobranu i u njegovoj zaleđini. »Produžite sa najenergičnijim radom Nastojte da što više ojačate borbeni i napadni duh naših jedinica, a naročito pokretljivost van svojih teritorija. Ovo je najvažnije jer, samo stalnim a neumornim gonjenjem uništićemo komuniste. Došlo je vrijeme da se konačno obračunamo s njima. Sad ili nikad moramo s njima dokrajčiti...«⁴⁷ Ovo je dio radiograma Draže Mihailovića koji je dostavljen četničkoj Komandi operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine 14. maja. Ovako ili slično, skoro iz dana u dan, četnički vrh podstiče hercegovačko četništvo na izdaju i zločin — u skladu sa planovima okupatora s kojima je očito, bio dobro upoznat.

Kasnije, 18. maja, nezadovoljan radom svoje bosanskohercegovačke komande, Draža Mihailović, opet savjetuje: »Produžite sa najenergičnijom akcijom. Nastojte da se što pre očisti teritorija između Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa i da se ovlada čvrsto terenom. Gledajte da 11. brigadu uništite. Pošto je 11. brigada pošla Nevesinjcima, biće olakšana akcija Trebinjskoj i Vučedolskoj brigadi. Gledajte da muslimane što jače zakrvite sa komunistima...«⁴⁸⁾ Zapažamo da u ovim dokumentima Draža Mihailović, radi obmane, izbjegava da pominje njemačke trupe, s kojima, inače, njegovi četnici zajedno napadaju i koje ih snabdijevaju, svjestan istorijske odgovornosti za takvu saradnju.

Razbijanje ponovnih neprijateljevih majskih napada borbe kod Nevesinja, Gacka, Stoca i Bileće

Udružene kolone legionara, četnika i domobranskih milicionara, 12. maja preduzimaju novu seriju napada.⁴⁹ Kao i ranije, otpočeli su ga gatački i nevesinjski garnizoni; u napad su se postepeno uvodile posade iz Bileće, Stoca i Trebinja. Ovog dana je 2. dalmatinska udarna brigada, nastupajući od Vilusa preko Lastve, izbila u rejon Korjenića i Zubaca, gdje je odbacila trebinjske četnike i neposredno ugrozila neprijateljev garnizon u Trebinju.⁵⁰ Ovaj uspjeh susjeda olakšao je položaj jedinica 29. divizije, jer je sputao i vremenski odgodio neprijateljeve ispade iz Bileće prema Gacku i Nevesinju.

Jedanaesta brigada je po izmijenjenom zadatku odmah krenula od Davidovića prema Kobiljoj glavi i Gatačkom polju — zbog pritiska na gatački garnizon. U toku marša tri bataljona ove brigade stupila su u susretnu borbu i — kod Kobilje glave — brzo odbacili neprijateljeve prednje dijelove prema Kuli Fazlagić. Nakon toga 11. brigada je posjela položaje: Dobrelji — Danici — Dulići — Pržine, uključujući u raspored i svoj, tamo ranije upućen 3. bataljon iz Vratkovića.⁵¹⁾

Istovremeno, 12. maja ujutru oko 600 neprijateljevih vojnika, sastavljenih od dijela legionarskog 3. bataljona 370. puka i četnika 1. i 2. nevesinjske brigade prešli su u napad od Drežnja i Džinove Mahale u pravcu Lukavca i Davidovića. Oko stotinu partizana neprijateljem, odstupili su u i »Miro Popara«, obuhvaćeni nadmoćnim neprijateljem, odstupili su u zadržavajućoj odbrani, pa je neprijatelj 15. maja izbio u rejon Davidovića.⁵²

U pokretu od Bileće prema Ljubinju, 10. brigada je 12. maja izbila u prostor pl. Sitnica i — kod Simijova — raspršila oko 50 bilećkih četnika. Narednog dana ova Brigada je čistila četničke grupice duž ljubinjskih sela, 14. maja je oslobodila Ljubinje i — kod Bančića — rastjerala oko 300 četnika Stolačke i Ljubinjske brigade, koji su se bili grupisali za napad na štab Južnohercegovačkog NOP odreda u G. Hrasnu. Time je pravovremeno ukazana pomoć Ljubinjskoj partizanskoj četi, koja je u neravnoj borbi već nekoliko dana odolijevala ovim četnicima. U naređenom pokretu prema Nevesinju, 10. brigada je 14. maja izbila na prostor Ubosko — Vlahovići, gdje je obavještena o neprijatelje vom napadu od Nevesinja i Gacka u pravcu Bileće.⁵³

Ohrabren prodorom nevesinjske kolone u Davidoviće, krenuuo je 13. maja u napad i neprijatelj iz Gacka — s ciljem da se probije prema Planoj. Njegove tri kolone, lijeva Gatačka brigada (do 400 četnika), srednja glavnina 2. bataljona 370. puka (do 250 legionara) i desna 3. bataljon domobranskog 9. posadnog zdruga (jačine 350 milicionara), napale su na frontu Kapić — Ferhatova bara — Kobilja glava na položaje 11. udarne brigade. Podržavala ih je gusta vatra legionarskih haubica i minobacača iz rejona Avtovca. Cijeli dan vodila se oštra borba ispunjena obostranim manevrima na krilima linije sudara. Krajem dana, udarom svoje rezerve, 3. bataljona od Danica preko Oblog brda i otporom 2. bataljona kod Kobilje glave, 11. brigada je skršila neprijateljeva krila, pa je on u sumrak dana odstupio na desnu obalu Mušnice.

U ovom boju u Gatačkom polju ubijeno je 10, a ranjeno 27 neprijateljskih vojnika. Iz 11. brigade je poginulo 6, a ranjeno je 14 boraca. Tom prilikom poginule su starješine:*) vodnik Risto Marković iz Nadinića, pao kod Gata, a politički delegat voda Miloš Milidragović iz Vranjskih i vodnik Mihajlo Vilić iz Fatnice smrtno su pogođeni kod Dobrelja.⁵⁴

*) Ovog dana su poginuli borci: Drago Vuković iz Nadinića, Aleksa Damjanac iz Slivalja i Slavko Mihić iz Čemerna. Svi su pripadali 1. bataljonu i poginuli su u rejonu Gata.

Podržavajući napadne kolone od Gacka i Nevesinja, 13. maja krenuo je u napad i stolački garnizon. Oko ponoći borbena grupa »Funke«, sastavljena od pripadnika 369. protivtenkovskog diviziona, 369. čete poljske žandarmerije i 2. diviziona 369. artiljerijskog puka legionarske 369. divizije i četnika Stolačke brigade (ukupno oko 350 ljudi), pošla je iz Stoca na partizanski Hrgud. Podržavale su ih vatrom oko dvije baterije legionarskih haubica sa položaja iz grada. Sredinom dana, 13. maja, neprijatelj se ispeo na vrhove planine. Tada je u borbu stupio dio bataljona »Savo Belović«, zajedno sa naoružanim Hrguđanima. Branioci su u odlučnom protivnapadu potisli desno krilo napadača pod komandom nadporučnika Hercnera i natjerali ga da se u panici survava niz okomite hridine. To je bio povod da i cijela Grupa oko 22 sata počne bježati. Neprijatelj je priznao da je u ovoj borbi grupa »Funke« dobježala u Stolac u neredu izgubivši 15 legionara, dok je 6 ranjeno. Partizani su pobijedili bez sopstvenih gubitaka i stekli plijen: 1 puškomitraljez, 10 pušaka, 3000 metaka, 10 ručnih bombi 6 tovarnih grla iz komore i drugu opremu.⁵⁵⁾

Poslije izuzetnog uspjeha na Hrgudu uslijedila je, 13. maja, i akcija bataljona »Rade Pravica«. Rastavljanjem šina kod stanice Gojšina, izazvano je survavanje neprijateljevog voza, dok, dva dana ksnije, 15. maja, kod Huma isti partizani su obasuli ubitačnom vatrom drugi vojni voz.⁵⁶⁾

Po pristizanju u s. Poljice, štab 29. divizije je 13. maja pojačao odbranu na nevesinjskom sektoru, upućivanjem 2. bataljona 12. brigade od Trnovice prema Davidovićima.

U 4 sata ujutru 14. maja uključio se u napad i četnički garnizon iz Bileće, gdje su se, pored Bilećke, nalazili i dijelovi Vučedolske, Trebinjske i Ljubinjske brigade, pa je neprijatelj u ovom uporištu imao oko 1000 četnika. Ove snage napale su 2. bataljon 12. brigade na položaju Nakvan gradina — Curjen i potisle ga prema Bijeloj Rudini. U toku čitavog dana glavnina 2. bataljona vodila je žestoke borbe oko položaja, dva puta ih gubila i protivnapadima preotimala da bi se, pred noć, po naređenju, Bataljon prikupio u Trnovici. Kod Bijele Rudine pao je hrabri zamjenik političkog komesara čete, Jovo Jalovica iz Huma, a ranjena su još 3 borca 2. bataljona.⁵⁷

Petnaestog maja rasplamsala se nepoštedna borba na svim pravcima Divizije. Najdramatičnije je tekla u Gatačkom polju, gdje će neprijatelj nastaviti sa nasrtajima, bez obzira na ranije neuspjehe i gubitke. Njegova upornost je podstaknuta težnjom da ovlada masivom pl. Somine i time spriječi padobranski dotur savezničke pomoći 29. diviziji a takve pripreme je neprijatelj mogao otkriti prisluškivanjem radiosaobraćaja njenog štaba.

U ranu zoru 15. maja neprijateljeva gatačka grupacija obnovila je napad sa sličnim rasporedom i jačinom. Neprijatelj je, nailazeći iz Kule Fazlagić, iznenadno obuhvatio lijevo krilo 11. brigade i zauzeo Kobilju glavu, kao i položaje Vršac (k. 1193) kod Pržina i u svitanje, s boka i iz pozadine, napao 2. bataljon. Iz rejona Pržina ovaj bataljon se pod teškim okolnostima probijao prema Milatovici (k. 1104), a oko podne prema Stepen-vrhu, pod paklenom vatrom artiljerije. Obilazeći i desno krilo Brigade, četnici su prodrli u Kazance, pa je štab Brigade naredio izvlačenje i 1. bataljona sa Gata prema St. Dulićima i Stepen-gradu. Krajem dana 11. brigada je uspjela da sredi poremećene redove i da pieđe u opšti protivnapad. Neprijatelj je prisiljen na povlačenje, ali je zadržao položaje Dobrelji — Gat — Stepen. Jedanaesta brigada se zatekla na položaju Kazanci — St. Dulići — Pržine, postavljajući 4. bataljon u dubini, u rejon Njivice.

U ovoj borbi, 11. brigada je imala 8 poginulih boraca i rukovodilaca, dvojica su zarobljena, dok je 12 boraca ranjeno. Pružajući primjer junaštva, kod Pržina je poginuo zamjenik komandanta 2. bataljona, Savo Obradović, rodom iz popovopoljskih Sedlara. Dok je na Gatu junački branio svoje poginule drugove, neprijatelj je zarobio zamjenika političkog komesara 2. čete 1. bataljona, Miletu Okiljevića iz s. Platica, koga je 18. maja javno objesio u Avtovcu, poslije trodnevnog svirepog mučenja, u kome se Mileta herojski držao. (Mileta Okiljević je kasnije proglašen za narodnog heroja). Istog dana na Gatu su poginuli Miletini drugovi, politički komesar i zamjenik komandira 2. čete, Spasoje Marković i Milan Mandić, oba iz Nadinića, a na Stepen-vrhu komandir čete 3. bataljona, Milovac Luburić*) iz Brestica.⁵⁸⁾

*) Poginuli su još: vodnik Božo Derikučka i borac Krsto Oro, oba iz Veličana; borac Risto Bogdanović iz popovpoljskog Dola i Risto Delić iz Grmljana. Četnici su kod s. Pržina zarobili borca Spasu Delića i, narednog dana, strijeljali ga u Gacku. Zabilježeno je da je kod Stepena u ovom boju poginula i drugarica Borika Kašiković iz Milavića, ali se navodi da je bila referent saniteta 5. bataljona 10. brigade, koji nije ovdje učestvovao.

Pristizanjem od Vlahovića 2. bataljon 10. brigade je do 15 sati, 15. maja, na Trusini razbio odbranu oko 150 nevesinjskih četnika i protjerao ih prema Biogradu, pa je iz pozadine ugrozio neprijateljeve kolone u nastupanju prema Davidovićima. Ovog dana je u borbi na Trusini poginuo komandir čete 2. bataljona Mirko Lojović iz gatačkog Lipnika. Obilaznom udaru preko Trusine priključio se noću 15/16. maja, uspješan protivnapad 2. bataljona 12. brigade i dijelova Sjevernohercegovačkog NOP odreda, izveden od Meke Grude u pravcu Rioca i Davidovića na prednje dijelove nevesinjskog garnizona. Poslije snažnog protivnapadnog pritiska na Suhom vrhu (tt 1103) s čela, neprijatelj je odabrao povlačenje preko Malinova vrha, ispod Babe planine u pravcu Šipačna i Slata.⁵⁹⁾ Svakako da je pristizanje glavnine 10. brigade u prostor pl. Trusine, u toku 15. maja, unijelo pometnju među nevesinjske legionare i četničke jedinice kod Davidovića i Rioca, što potvrđuje i izabrani pravac njihovog odstupanja na sjever ispod Babe planine.

Poslije uspjeha kod Suhog vrha i Ćatovine, partizanski bataljoni »Nevesinjska puška« i »Miro Popara« su nastavili gonjenje, a 2. bataljon 12. brigade je 16. maja vraćen u Trnovicu, u rezervu na bilećkom sektoru. U borbi 15. maja kod Davidovića i Rioca partizani su imali jednog poginulog i 6 ranjenih boraca, ali su u isto vrijeme izbacili iz stroja 15 neprijateljskih vojnika i preoteli njegovu pljačku — 300 ovaca i 80 goveda; stoku su vratili vlasnicima. Noću 15/16. maja, prema Baljcima izvršili su jači ispad bilećki četnici, svakako radi pružanja pomoći pri povlačenju na gatačkom i nevesinjskom pravcu. Budno prateći neprijatelja, 1. bataljon 12. brigade je protivnapadom odbacio neprijatelja na polazne položaje.

Protivnapad 10. brigade na nevesinjskom sektoru

Najsnažniju aktivnost razvila je 10. brigada na nevesinjskom sektoru, uz sadejstvo dijelova Sjevernohercegovačkog odreda. Po pristizanju u Studence, 15/16. maja, štab 10. brigade je organizovao gonjenje odstupa-jućeg neprijatelja. Od Studenaca prema Glogu kretao se 4. bataljon, a 5. bataljon prema Lipniku i Ostravici. Pred samu zoru kod Slata 4. bataljon je napao odstupajuću kolonu legionara i četnika usmjerenu prema Nekudini i Grabovici izbacujući iz stroja 9 neprijateljskih vojnika. Ovog dana 10. brigada je zadržala rejon Lukavac — Studenci — Hatelji (Štab i 5. bataljon).⁶⁰

Neprijatelj je, s namjerom da omete pritisak Desete brigade prema Nevesinju, izvršio ispad iz Stoca u njenu pozadinu. Oko 200 četnika Stolačke i Ljubinjske brigade provaljuju 17. maja od Žegulje, preko Bitunje u Vlahoviće — s namjerom da izbiju u Dabarsko polje. Štab 10. brigade je prema njima uputio svoju rezervu — 5. bataljon iz Hatelja; Bataljon je istog dana iz pokreta napao četnike i protjerao ih iz Vlahovica prema Stocu i Zegulji. Zarobivši dva četnika, 5. bataljon se vratio u prostor Trusine, radi daljeg učešća u borbama na nevesinjskom sektoru.⁶¹⁾

Drugi bataljon 10. brigade i bataljon »Nevesinjska puška« suzbili su, 18. maja, kod Rogače i Ostravice napad oko 350 legionara i četnika, koji su od Nekudine i Šipačna, pokušali da prodru prema Lukavcu podržavani vatrom artiljerijske baterije postavljene kod Odžaka. Narednog dana ove jedinice nastavile su borbu kod Slata i Nekudine, gdje se neprijatelj utvrdio s namjerom da onemogući dalji prodor dijelovima Divizije u Nevesinjsko polje. Ovog dana kod Nekudine poginuo je, kao i još jedan borac i komandir čete 2. bataljona, Aleksa — Aco Babić, rodom iz bilećke Trnovice. Tokom ove dnevne borbe ocijenjeno je da je u redovima neprijatelja 10 ljudi izbačeno iz stroja.

Štab 10. brigade je uputio iz Džinova Dola prema Nekudini i svoj 4. bataljon — radi snažnijeg napada na neprijatelja u rejonu Nekudine. Napad 4, 2. bataljona i bataljona »Nevesinjska puška« otpočeo je 20. maja oko 23 sata. Glavnina 3. bataljona legionarskog 370. puka, ojačana nevesinjskim četnicima, pružila je žilav otpor iz utvrđenih položaja na Nekudini, koje jedinice 10. brigade nisu uspjele da savladaju. U zoru 21. maja napad je obustavljen. U ovom napadu ubijeno je 6 a ranjeno do 30 neprijateljskih vojnika. Četvrti bataljon 10. brigade, primjerno se zalažući u napadu, imao je dva poginula borca* i 4 teže ranjena. Vodeći juriš svoje jedinice, pao je smrtno ranjen zamjenik komandira čete Maksim Buha, rodom iz Domrke, kod Gacka.⁶²⁾

*) U ovoj borbi je poginuo i puškomitraljezac Risto Vrtikapa.

Od 21. do 28. maja na nevesinjskom sektoru nije došlo do značajnijih borbi. Po planu štaba 10, brigade, bataljon »Nevesinjska puška« i jedna četa 2. bataljona prodrli su 26. maja na put Nevesinje — Mostar i, kod Bukorića, postavile zasjedu; u toj zasjedi uništen je jedan njemački kamion natovaren grizom. Odmah je od Nevesinja intervenisala četnička Mostarska brigada, koja je u kraćoj borbi odbačena prema Nevesinju.⁶³Kada se 10. brigada, 28. maja, pripremala da, u duhu direktive štaba 29. divizije, prodre od Trusine u pozadinu nevesinjskog garnizona, u Bišinu i prema Grebku, uslijedio je novi napad nevesinjskog garnizona. Glavnina legionarskog 3. bataljona sa četnicima Jurišne brigade Nevesinjskog korpusa, pored dijelova 1. brigade ovog korpusa, sa ukupnom jačinom oko 400 ljudi, napala je desno krilo položaja 10. brigade. Na Ostravici i Glogu 5. bataljon i četa 4. bataljona prihvatili su borbu koja se vodila cio dan. Obuhvatnim napadom jedne čete 4. bataljona preko Šipačna odbačeni su četnici iz Slata prema Nekudini i preko Zalomske rijeke. Ugroženi s leđa, legionari sa Gloga su takođe, pod pritiskom 5. bataljona, odstupili prema Odžaku. Četnici su ostavili pet poginulih, a legionarski gubici nisu utvrđeni.⁶⁴

Na dan 29. maja neprijatelj je preduzeo novi napad na raspored jedinica 10. brigade, ali sada na njeno lijevo krilo. Oko 700 legionara i četnika iz Nevesinja, uz podršku dvije baterije haubica i minobacača, napali su u osvit zore na položaje 2. bataljona 10. brigade na grebenu Trusine. Glavni udar neprijatelj je nanosio od Biograda, preko Džinove Mahale prema Studencima. Skoro čitav dan 2. bataljon je uspio da održi položaj Džinov Do — Studenac. Stab 10. brigade (Bezđeđe) je naredio svom 5. bataljonu, koji se nalazio u Drežnju, da udari na neprijatelj evo lijevo krilo kod Zovog Dola; tim napadom neprijatelj je odbačen sjevernije od Džinove Mahale.⁶⁵

Slijedećeg dana neprijatelj je obnovio napad na istom pravcu. Jedinice 10. brigade su pustile neprijateljeve snage u svoj raspored kod Studenaca, a zatim su uslijedili jednovremeni udari 5. i 2. bataljona od Gloga i Vranjkuka u otvorene bokove neprijateljevog poretka. Brzo je nastupio slom neprijatelj evog napada, čije snage su gonjene u stopu i protjerane u prostor Biograda.⁶⁶

Nisu nađeni arhivski podaci o neprijatelje vim gubicima u borbama 29. i 30. maja u rejonu Trusine, ali su svakako bili osjetni. Jedinice 10. brigade imale su jednog poginulog* i dva teže rarnjena borca. Kod Studenaca je, 30. maja, teško ranjen politički komesar čete 5. bataljona,, istaknuti politički rukovodilac, srednjoškolac, Šućrija Čimić, rodom iz gatačkih Hodinića, koji je, 12. juna, podlegao u Divizijskoj bolnici u Crnom Kuku.

*) Borac 2. batajona Čedo Milićević iz Hrguda kod Stoca poginuo kod Lukavca.

Posljednji dan maja protekao je na nevesinjskom frontu u borbenom zatišju. Jedinice 10. brigade držale su položaje Glog — Džinova Mahala, lijevu obalu Zalomske rijeke, tamo gdje je početkom mjeseca prihvaćena odbrana oslobođene teritorije. Krajem dana, 31. maja, štab 10. brigade uputio je iz s. Mucalovića prema Vlahovićima svoj 5. bataljon, da bi tamo, narednog dana, suzbio ispad legionara i četnika iz Stoca; legionari su, opet, pokušali da prodru prema Dabarskom polju, iza leđa 10. brigade.

U drugoj polovini maja na gatačkom sektoru položaja Divizije nije došlo do većih sukoba. Neprijatelj se održavao na položajima Dobrelji — Gat — Stepen ne upuštajući se više u pokušaje da prodre prema Planoj, svakako paralisan neuspjesima napada od Nevesinja.

Štab 29. divizije je savjetovao da se u Gatačkom polju ovlada položajem Gat kao ključnim u neprijatelj evo j odbrani i da se, na taj način, stabilnije osigura prostor planine Somine, gdje se nalazio štab Divizije i njegove ustanove u rejonu Poljice — Crni Kuk. U ovom rejonu se očekivalo najavljeno dalje doturanje padobranima savezničke vojne pomoći jedinicama 29. divizije. Istovremeno je, 16. maja, naređeno da 11. brigada odvoji svoj 4. bataljon, koji je narednog dana krenuo u sastav 13. hercegovačke NOU brigade u formiranju. Ovaj bataljon je, pod rukovodstvom naimenovanog štaba 13. brigade, krenuo na put od Gatačkog polja u pravcu Prozora do Mostarskog NOP odreda i, istovremeno, osiguravao oko 30 hercegovačkih vijećnika na njihovom putu na Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a, u Sanskom Mostu.

Sa svoja tri preostala bataljona 11. brigada je držala položaje Kazanci (3. bataljon) — St. Dulići (1. bataljon) — Pržine (2. bataljon). Na neposredno prisutnog i neaktivnog neprijatelja vršila je manje vatrene prepade i bila izložena svakodnevnoj artiljerijskoj i minobacačkoj vatri, bez većeg efekta.

Noću 17/18. maja, dok je 6 savezničkih transportnih aviona nadletalo položaje i padobranima iskrcavalo prve tovare toliko iščekivane municije i drugih sredstava u bliskom Poljicu, 1. i 3. bataljon 11. brigade (sa po dvije čete), u 22 sata, krenuli su na juriš na neprijateljev položaj i utvrđenje Gat. Branilo ga je oko 200 gatačkih četnika i legionara 370. puka. I pored punog zalaganja u borbi bombama, jedinice Brigade nisu uspjele da savladaju otpor neprijatelja iz ovog austrougarskog utvrđenja, izgrađenog na kupastom uzvišenju Gat u Gatačkom polju. U napadu je izbačeno iz stroja više neprijateljevih vojnika; četnici su imali dva poginula i 4 ranjena. Gubici jedinica 11. brigade bili su: jedan poginuli* i jedan ranjeni borac.⁶⁷⁾

*) Na Gatu je poginuo politički delegat voda 3. bataljona Milosav Inić iz s. Deleuše.

Dijelovi 1. i 2. bataljona 11. brigade preduzeli su, noću 23/24. maja, napad na četničku odbranu u Stepenu. Oko 100 četnika protjerano je prema Kuli Fazlagić i Zbornoj gomili. Ubijena su dva neprijateljska vojnika, a zaplijenjen jedan mitraljez »breda« sa 5000 metaka i 3 tovarna grla. Sopstvenih gubitaka nije bilo.

Poslije jednomjesečnog boravka i borbi sa neprijateljem kod Gacka, 16. muslimanska brigada je krajem maja povučena u dubinu oslobođene teritorije u Crnoj Gori i priključila se 17. istočnobosanskoj diviziji koja se tu nalazila. Brigada će se uskoro vratiti u istočnu Bosnu i ući u sastav svoje 27. divizije. Time se završila i njena neposredna borbena saradnja sa snagama 29. udarne divizije, u kojoj je pružila veliku pomoć baš u majskom, kritičnom periodu oslobodilačke borbe u Hercegovini. Njen doprinos je bio posebno značajan u iskivanju i jačanju oružanog bratstva i jedinstva naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine u oslobodilačkoj borbi.

Dvanaesta brigada, ojačana 1. bataljonom 10. brigade takođe je uspjela da parališe i ukroti, inače redovno napadački raspoložen, četnički garnizon u Bileći. U tome joj je ukazivala značajnu posrednu podršku 2. dalmatinska brigada Primorske operativne grupe — pritiskom na neprijatelja u rejonu Trebinje — Zupci. Za vezivanje bilećkog garnizona 12. brigada je, po sugestijama štaba 29. divizije, održavala stalnu inicijativu. Naročito su u takvom cilju najbolje koristili prodori njenih dijelova u međuprostor Bileća — Trebinje i presijecanje tamošnje komunikacije kod Moska.

Zatvarajući pravac od Bileće prema planini Sitnici, 1. bataljon 10. brigade je 17. maja protjerao četničke dijelove iz Krstače, a 18. maja i iz Todorića i Zvijerine. Dvadesetog maja kod Podgorja suzbio je njihov ispad i odbacio ih uz gubitke u Bileću. U ovim borbama Bataljon je imao 2 poginula; 17. maja kod Njeganovića pao je i Veljko Mulina iz Dubočana, zamjenik političkog komesara čete.*) Naporedo sa borbom u Sitnici, 3. bataljon 12. brigade je od 17. do 21. maja tukao i razgonio četničke posade na prostoru Zavoda i Ljubomira. U ovom odsjecanju bilećkog od trebinjskog garnizona ubijena su 4 legionara.

*) Na Modropcu je istog dana poginuo vodnik Mihajlo Janković, takođe iz Dubočana.

Održavajući borbenu inicijativu, 12. brigada, sa 1. bataljonom 10. brigade, noću 20/21. maja izvršila je snažan prepad na četničko uporište u Bileći. Tačno u ponoć njena četiri bataljona jednovremeno su napala na spoljnu odbranu uporišta. U prvom naletu bombaši 1. bataljona 10. brigade protjerali su neprijatelja sa Ilijine glave (k. 916). Prvi bataljon 12. brigade, ojačan četom 2. bataljona, zauzeo je Hadžibegovo brdo, a 4. bataljon je savladao odbranu na Vlahinji i nastavio prodor k željezničkoj stanici. Pred zoru jedinice su se vratile na polazne položaje s jednim poginulim**^} i 2 ranjena borca. Četnici su imali do desetinu izbačenih iz stroja.⁶⁸⁾

*) Na Hadžibegovu brdu poginuo je bombaš 4. bataljona 12. brigade, Aleksa Samardžić iz Meke Grude.

Od 21. do 30. maja na bilećkom sektoru nije bilo značajnijih borbi. Jedna četnička ubačena grupa je 22. maja kod Plane, u pozadini rasporeda 12. brigade iz zasjede ubila 3 nenaoružana borca 12. brigade i jednog kurira Komande mjesta Bileća.***) Ovi borci, rekovalescenti, bili su poslije ranjavanja i liječenja upućeni iz bolnice svojim kućama na oporavak. Brzom intervencijom dijelova 12. brigade četnički diverzanti su protjerani, a trojica su ubijena.

*) Od ove četvorice žrtava četničkih diverzanata identifikovani su borci: kurir 10. brigade Dušan Vujović iz Zasade i kurir 12. brigade Gojko Piljević iz Vranj-skih. Prvi je poginuo kod Njeganovića, a drugi kod Plane.

Dok je glavnina Divizije u drugoj polovini maja održavala borbenu inicijativu i čvrsto držala međuprostor Nevesinje — Gacko — Bileća, Južnohercegovački NOP odred (oko 300 partizana) obezbjeđivao je svoje teritorije i stalnim akcijama, naročito na pruzi Dubrovnik — Ravno i putu Stolac — Čapljina vezujući neprijateljeve garnizone u Trebinju i Stocu i brojne posade duž navedenih komunikacija. Njegove akcije je (od 18. maja) proširio bataljon »Miro Popara« Sjevernohercegovačkog NOP odreda; pridat mu je po odluci štaba 29. divizije.

Dobrom primjenom disperzije i snage manevra, a podržavan od stanovništva, Južnohercegovački odred je po svojoj borbenoj žilavosti i uspjesima bio trajan i nerješiv problem za neprijatelja. Poslije niza ranijih, neuspjelih pokušaja, neprijatelj je pripremio novi plan za razbijanje južnohercegovačkih partizana. Oko 200 četnika Stolačke, Ljubinjske i Metkovićke brigade, te 300 četnika Bilećke brigade, provalili su 29. maja od Stoca, Ljubinja i Čapljine u središte Odreda, odnosno u rejon G. Hrasna, gdje se nalazio štab Odreda i sva okružna rukovodstva društveno-političkih organizacija NOP-a za južnu Hercegovinu. Istovremeno je iz Stoca prema Vlahovićima izvršen ispad oko 500 legionara iz 1. diviziona 369. artiljerijskog puka i 369. protivtenkovskog diviziona 369. divizije, prema kojima se već, od Trusine, kretao 5. bataljon 10. brigade.

Preduzeti napad, 31. maja, na četnike u Bileći, ostvaren snagama 12. hercegovačke i 2. dalmatinske brigade, ukazao je neposrednu pomoć ugroženom južnohercegovačkom partizanskom središtu. Čim je počeo borbeni tutanj kod Bileće, dijelovi četničke Bilećke brigade odmah su se od Ljubinja užurbano vratili da spašavaju svoje uporište. Povlačenje bilećkih četnika olakšalo je odbranu partizana, u kojoj su bataljoni »Marko Mihić« i »Miro Popara« sa Ljubinjskom partizanskom četom i Pratećim vodom štaba Odreda, razbili napad preostalih četnika koje je podržavala legionarska artiljerija iz Stoca. U naseljima Bjelojevića i Burmaza četnici su pljačkali imovinu stanovnika i spaljivali njihove domove zbog njihovog učešća u narodnooslobodilačkom pokretu.⁶⁹

U maju 1944. godine 29. divizija postiže, pored borbenih rezultata, i veoma značajan organizaciono-formacijski razvoj. U selu Poljicu (Somina) 8. maja, oformljeno je Pozorište narodnog oslobođenja Hercegovine (PNOH) koje je obuhvatalo: predavačku grupu, dramsku sekciju, orkestar i hor. Od štaba 2. udarnog korpusa, 3. maja, naređeno je formiranje Vojne oblasti 29. divizije kao cjelovitog sistema za rukovođenje vojno-pozadinskim poslovima u Hercegovini, kao što su: osiguranje teritorije, mobilizacija, snabdjevanje, saobraćaj, sanitetsko zbrinjavanje i dr. Skladno direktivi Vrhovnog komandanta NOV i POJ, hercegovačka vojno-pozadinska organizacija je dobila viši, korpusni rang sa zamišlju da se na ovoj teritoriji razvije u daljem jedan laki udarni korpus NOVJ. Na čelu Komande oblasti nalazio se od početka juna zamjenik komandanta divizije i član štaba Divizije Petar Komnenić, pa je tako bilo osigurano jedinstvo operativnog i pozadinskog sektora.⁷⁰¹ U stvari, ovo je bio samo nastavak usavršavanja organizacije nastale ranijim obrazovanjem pet komandi mjesta (srezova). U narednom mjesecu obrazovano je 1. i 2. vojno područje sa komandama u Davidovićima i G. Hrasnu, dok je Treće nastalo krajem oktobra, poslije oslobođenja Ljubuškog.

U s. Poljicu je 29. maja održana 4. sjednica Divizijskog komiteta Komunistačke partije, na kojoj su, poslije rasprave, donesene odluke za dalji rad organizacije. Za novog sekretara Divizijskog komiteta izabran je zamjenik političkog komesara 10. brigade Slobodan Šakota, a među ostalim — posebno je naglašen zadatak komunista za još uspješniju aktivnost u prikupljanju novih boraca.

Borbene rezultate 29. udarne divizije u toku mjeseca maja sumirao je njen štab i o tome je narednog mjeseca izvjestio:

»Ubijeno, ranjeno i zarobljeno 858 neprijateljevih vojnika. Zaplijenjeno: 1 teški bacač sa nešto mina, 1 radio-stanica, 1 teški mitraljez, 5 puškomitraljeza, oružja, opreme i municije. Uništeno: 1 kamion, 3 voza i, u njima, 80.000 obroka vojničke hrane i mnogo druge opreme. Mi smo imali 51 mrtvog i 73 ranjena. Uništena su 4 puškomitraljeza«.⁷¹¹

U »Majskoj ofanzivi« na 29. udarnu diviziju NOVJ učestvovalo je je oko 4500 dobro opremljenih i združenih pripadnika legionarsko-njemačke 369. pješadijske divizije, četničkog Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa, te domobranskog 9. posadnog zdruga. Napadi su vršeni uzastopnim i koncentričnim udarima iz kružno raspoređenih garnizona u Nevesinju, Gacku, Bileći, Trebinju i Stocu, koordinirano usmjerenim prema Planoj i planini Somini. Okupator je najviše forsirao četnike, očekujući od njih i najveću pomoć u ostvarenju postavljenog cilja, najviše mogućeg i stalnog borbenog iznuravanja jedinica 29. divizije. U tom smislu trebalo je spriječiti i njeno snabdijevanje savezničkim padobranskim doturom u prostoru planine Somine. Iza »Majske ofanzive« krila se zamisao okupatora za naredne, ljetne operacije protiv snaga 2. udarnog korpusa — radi čišćenja pozadine njegovog jadranskog fronta, u kojoj je ova majska aktivnost bila samo priprema za to, odnosno uobičajeno prethodno iznuravanje jedinica NOV i POJ. Pri tome je pretežno koristio kolaboracioniste.

Dvadeset deveta divizija je, uz pomoć stanovništva sela i gradova, suzbila sve majske napade dvostruko brojnijih neprijatelja, očuvala je svoju oslobođenu teritoriju i njen sistem oslobodilačke, revolacionarne vlasti. U jako prenapregnutoj jednomjesečnoj borbi Divizija je ispoljila visok borbeni moral i taktičku vještinu, zasnovanu na manevru rezervi po unutrašnjim pravcima i stalnim protivnapadima. Pripremljenim manevrom i udarom, prvo Jedanaeste a zatim 10. brigade u otvoreni bok i pozadinu nevesinjskih napadnih kolona, razaran je neprijateljev poredak postupno, od Nevesinja prema Gacku do Bileće.

Jedinice Divizije su pretrpjele osjetne gubitke, svakako uvećane oskudicom municije i frontalnom odbranom prostora planine Somine, gdje su stacionirale, pored Bolnice, i druge ustanove, te oblasna rukovodstva društveno-političkih organizacija Hercegovine. Time je bio sputan, u velikoj mjeri, slobodniji i izgledniji borbeni manevar glavnine Divizije.

Slom »Majske ofanzive« u Hercegovini je potkopao vojnički i moralni položaj tamošnjeg četništva, pa je tako otpočeo i proces njihovog daljeg raspadanja i dotucanja u nekoliko narednih mjeseci.

Treba navesti da su, 16. muslimanska brigada, koja je stigla na gataćki sektor i 2. dalmatinska brigada, koja je stigla u rejon Viluse — Korjenići po odluci štaba 2. udarnog korpusa, kao i njihova borbena saradnja, imale znatan doprinos za uspjeh 29. divizije u slamanju neprijateljeve »Majske ofanzive«.

NAPOMENE (IX glava):

1) Serija neprijateljevih napada u toku mjeseca maja 1944. godine na 29. udarnu diviziju NOVJ dobili su narodni naziv »Majska ofanziva«.

2) Relacija zapovjedništva 9. posadnog zdruga za maj 1944. godine. Zbornik IV knj. 25, dok 221; AVII, ANDH, k. 110, reg.br. 40/1.

3) Relacija zapovjedništva 8. posadnog zdruga za maj 1944. godine, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 220.

4) Relacija zapovjedništva, 2. gorskog zdruga od 6. VI 1944. godine, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 129.

5) Dnevnik četničke komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5 (BH-V-9336). Kasnije ovaj odred nosi naziv Jurišna brigada.

6) Naređenje četničke komande istočne Bosne i Hercegovine od 22. IV 1944. god-AVII, ČA, BH-V-147. U jezgro četničkog Nacionalnog komiteta određeni su: Lazar Trklja, Jovan Bratić i Boško Pindović.

7) Izvještaj njemačkog generala H.Felbera, AVII, Nj A, Mtk, T-501, R-256/548-480.

8) Relacija zapovjedništva 9. posadnog zdruga za april 1944. god. Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 192. Zapovjest štaba 26. udarne divizije od 16. i 20. IV 1944. Zbornik, tom V, knj. 26, dok. 64 i 88. Franc Šraml: »Hrvatsko ratište« njemačko-hrvatske legionarske divizije 369, 373 i 392, izdanje Kurt Vowinkel, Nekargemind, 1962, strana 80 — 83.

9) Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, knjiga 2, strana 96 — 99.

10) Direktiva Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 30. III 1944. god. AVII, ANOP, k. 1144 I, reg. br. 25-2. Direktivu je donio Vojo Kovačević, rukovodiac Politodjela 29. divizije u povratku iz Drvara, gdje je referisao Centralnom komitetu KPJ.

11) Radiogram Štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa, AVII, ANOP, k. 1146 I. reg. br. 1/2.

12) Operacijski dnevnik 2. udarnog korpusa, AVII, ANOP, k. 395, reg. br. 2 — 1.

13) Šesnaesta muslimanska brigada je dobila zadatak da zatvara pravac Gacko — Pivski manastir, AVII, ANOP, k. 1111 I, reg. br. 1/1.

14) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

15) Knjiga depeša štaba 2. udarnog korpusa, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 36 — 7.

16) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

17) Direktiva Pov. br. 46 četničke komande istočne Bosne i Hercegovine od 22. IV 1944. g. AVII, ČA, BH-V-9151. U dokumentu četnički komandanti, prikrivajući saradnju sa njemačkim okukatorom, ne pominju učestvujuće jedinice legionarske 369. divizije i 9. posadnog zdruga NDH.

18) Snage neprijatelja su izvedene iz obostranih izvora. Relacija zapovjedništva 9. posadnog zdruga za maj 1944, Zbornik, IV, knj. 25, dok. 221; Dnevnik četničke komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5; Zapovijesti komandanta Nevesinjskog korpusa i Gatačke brigade od 30. IV 1944, AVII, ČA, BH-V-9151 i BH-V-9153; posljeratna izjava komandanta četničke 1. nevesinjske brigade, AVII, k. 271, reg. br. 37/3; Izvještaj Štaba 10. brigade od 4. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 18; izvještaj Operativnog štaba za nevesinjski pravac od 4. V 1944; Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 19; relacija štaba 29. u. divizije za maj 1944, Zbornik, IV, knj. 26, dok 90; Operacijski dnevnik štaba 29. u. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

19) Isto.

20) Izvještaj štaba 10. brigade od 4. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 18.

21) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

22) Izvještaj žandarmerije NDH od 3. V 1944, AVII, ANDH, k. 114, reg. br. 27 i k. 149-e, reg. br. 11/2.

23) Izvještaj Štaba 10. brigade od 4. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 18.

24) Relacija štaba 29. divizije za maj 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 90; Operacijski dnevnik, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

25) Izvještaj Operativnog štaba od 4. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 19; Operacijski dnevnik četničke komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5.

26) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

27) Operacijski dnevnik 16. muslimanske brigade, AVII, ANOP, k. 1111 I, reg. br. 1/1.

28) Izvještaj štaba 10. brigade od 4. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 18, EP 29. divizije, AVII, ANOP, k. 40, reg. br. 5-1 i 6-1.

29) Zapovijest komandanta četničkog Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, BH-V-9151.

30) Izvještaji štaba 10. brigade i Operativnog štaba (nevesinjski sektor) od 4. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 18 i 19.

31) Izvještaj štaba 12. brigade od 5. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 23.

32) Isto.

33) Izvještaj štaba 12. brigade od 7. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 37.

34) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8 i operacijski dnevnik 16. muslimanske brigade, AVII, ANOP, k. 1111 I, reg. br. 1/1.

35) Izvještaj štaba 11. brigade od 7. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 36.

36) Relacija štaba 11. brigade za maj 1944. AVII, ANOP, k. 1150 I, reg. br. 13-2. Dnevnik čet. komande Nevesinjskog korpusa AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5.

37) Isto.

38) Isto.

39) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/3.

40) Izvještaj komande 6. žandarmerijskog puka od 10. V 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 11/2-1.

41) Izvještaj štaba 11. brigade od 7. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25. dok. 36.

42) Izvještaj komande 6. žand. puka NDH od 10. V 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 11/2-1.

43) Isto.

44) Isto i Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

45) Zapovijest štaba 29. divizije od 10. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 47.

46) Naredbom ustaškog poglavnika Ante Pavelica, od 17. V 1944. na teritoriji Velikih župa Hum i Dubrava uspostavljeno je vanredno stanje i uvedena je vojna uprava u tom prostoru pod nazivom Zapovjedništvo borbene zone Neretva, AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-200/7, 461, 508-511. Izvještaji zapovjedništva 6.. žand. puka NDH, AVII, ANDH, k. 110, reg. br. 2/6, 22/4 i 28/5.

47) Direktiva Draže Mihailovića M »Monti« (kapetanu Danilu Salatiću). AVII, ČA, k. 276, reg. br. 5/1-20.

48) AVII, ČA, k. 200, reg. br. 21/5.

49) Relacija štaba 29. divizije za maj 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 90.

50) Zbornik, tom III, knj. 7, dok. 324.

51) Relacija štaba 11. brigade za maj 1944. AVII, ANOP, k. 1150 I, reg. br. 13-2.

52) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8. Operacijski dnevnik čet. komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5.

53) Relacija štaba 10. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1148 II, reg. br. 6-1..

54) Relacija štaba 11. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1150 I, reg. br. 13-2. Relacije zapovjedništva 9. posadnog zdruga i 6. žand. puka za maj 1944, AVII, ANDH, k. 110, reg. br. 2/6, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 221.

55) Franc Šraml, Hrvatsko ratište, izdanje K. Fovinkela, Nekagemind 1962, str. 85; Relacija zapovjedništva 6. žand. puka od 25. V 1944, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 18/2-1; Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

56) Relacija zapovjedništva 6. žand. puka NDH, AVII, ANDH, k. 149-e, reg. br. 18/2-1.

57) Relacija štaba 12. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1151 I, reg. br. 6-6.

58) Relacija i Operacijski dnevnik štaba 11. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1150 I, reg. br. 13-2 i 42-2.

59) Relacija štaba 10. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1148 II, reg. br. 6-1. Dnevnik čet. komande Nevesinjskog korpusa AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5.

60) Relacija štaba 10. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1148 II, reg. br. 6-1. Neprijateljski izvori u AVII; ČA, BH-V-9036 i ANDH, k. 149-e, reg. br. 18/2-1.

61) Isto.

62) Isto.

63) Isto.

64) Isto.

65) Isto.

66) Isto.

67) Relacija štaba 11. brigade za maj 1944, ANOP, k. 1150 I, reg. br. 13-2.

68) Relacija štaba 12. brigade za maj 1944, AVII, ANOP, k. 1151 I, reg. br. 6-6.

69) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8. Relacija zapovjedništva 6. žand. puka od 12. VI 1944, AVII, ANDH, reg. br. 22/2-1.

70) Naredba štaba 29. divizije od 14. maja 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 64.

71) Relacija štaba 29. divizije za maj 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 90.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument