Radoslav S. Nedovic, Pantelija Vasovic: ZATAMNJENA ISTINA
| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |
|
ŽIVOT I STRADANJE ŽENA Davidović
i Timotijević na stranicama od 240. do 261. treće knjige, u odeljku
"Druga strana rata" - "Bordeli boga Marsa". Žena pod muškom
okupacijom" i "U ime naroda - sudski progoni neistomišljenika i
protivnika", svoje pisanje posvetiše ženama i nekim njihovim doživljajima
u toku Drugog svetskog rata, kao i sudskim i drugim njihovim progonima od
komunističke vlasti posle osloboćenja zemlje. Osvetljavanje tog života žena
učinili su samo sa dva aspekta - u sferi ljubavnih i seksualnih odnosa sa
suprotnim polom i u kaznenoj politici i sudskim procesima nad odrećenim brojem
žena koje su u toku rata bile u vezi sa okupatorskim oficirima i vojnicima, ili
kao njihove ljubavnice, ili kao saradnice, ženama koje su pripadale
ravnogorskom pokretu. Svi su drugi i aspekti života zaobiđeni, kao da su manje
važni. Zaboravili su izuzetnu ulogu žena u podizanju i vaspitanju dece, u očuvanju
svojih porodica i svojih domova i njihor veliki doprinos oslobodilačkoj borbi
naših naroda; posebno njihova masovna stradanja, kada su živote davale slobodi
na stratištima i mnogim logorima, pri klanju i na drugi način ubijanjem po
potocima i jarugama od dželata koji su služili okupatoru. Ako su Davidović i
Timotijević hteli da oslikaju život žena u nesrećnom ratu, mnogo toga je
trebalo da se nađe u njihovim knjigama. U toj drugoj grupi žena, koje
oslikavaju njihov život i držanje u toku rata, nije se htelo pisati. Jer, te
su druge žene u svemu drukčije od onih o kojima su pisali. O mnogim od tih žena,
koje su umirale mučeničkom smrću, mogli su mnogo napisati, ali bi tada morali
da pišu i o njihovim mučiteljima i ubicama, što im nije odgovaralo. Tako smo
na stranicama knjige našli samo razne ljubavnice i one druge koje su bile
vezane za ravnogorski pokret. Drugih kao da nije bilo. Zluradosti autora Nije
teško uočiti i mržnju i zluradost koje su autori "Zatamnjene prošlosti"
u svojim kratkim kazivanjima posvetili ženama koje su pripadale
partizanskom pokretu, čije su pobude bile da
se priključe ovom
pokretu da bi se oslobodile stega koje su vladale izmeću polova. Zaobišli su
istinu - da je prisustvo velikog bro-ja žena i omladinki u ovom pokretu bilo je
motivisano željom da se oslobode od okupatora, ali i želji da se ostvari
sretnije i pravednije društvo. Sva ova usmeravanja za koje su se borile nije ih
odvelo u moralna posrnuća, a upravo bi to autori "Zatamnjene prošlosti"
kroz neka svoja prikrivena kazivanja hteli da prikažu. Na
drugoj strani ističe se da je ravnogorski pokret čuvao "tradicionalne
patrijarhalne vrednosti izmeću polova" i da zbog toga, u svojim redovima
nije imao žena. Nesporno je da u svojim redovima ravnogorci nisu imali žena,
ili ih je bilo malo. Ali, treba pogledati kako su te "patrijarhalne
vrednosti" "čuvane" van tih jedinica. Kako se ponašali mnogi
njihovi komandanti, i mnogi potčinjeni. Naveden je primer dragačevskog vojvode
Milutina Jankovića. Proglas, koje su krajem 1943. godine obnarodovali njegovi
dojučerašnji saradnici, najbolje govori, ali to je slika ponašanja mnogih i
drugih četničkih komandanata. Ne zna se broj žena koje su dobrovoljno
prihvatile sa njim ljubavne odnose, a koje su na to bile primorane. Za tu vrstu
svedočenja pisanih podataka nema. Manje-više, sve žene to čuvaju kao svoju
tajnu, ma koliko ona bila njima po volji, ili ne. Zna se i to da su pojedinci
koji su se bunili zbog silovanja njihovih žena likvidirani, jer su pretili
osvetom onome koje to silovanje učinio. No, i pored toga što se događaji koji
su se dešavali u ovoj sferi čuvaju kao intimne tajne, mogli su Davidović i
Timotijević, da su hteli, dati mnoge podatke o ličnom životu pojedinih četničkih
i drugih, ne samo komunističkih, komandanata, da saznaju, što je glavna tema
njihovog rada. Pogledajmo nešto od navedenog u sudskim procesima i progonima žena po oslobođenju zemlje od komunističke vlasti. Nesporno je da je posle rata jedan broj žena koje su u toku rata bili u sprezi sa nemačkim oficirima i vojnicima odgovarale pred našim sudovima. Zna se i to da je jedan broj tih "vernih" ljubavnica otišao sa nemačiim oficirima prilikom njihovog povlačenja. Neke od tih koje su ostale doživljavale su javni prezir od građana - popljuvane su na javnim mestima. One kojima je suđeno najčešće su odgovarale za to što su u vreme veza sa okupatorskim oficirima i vojnicima optuživale druge građane, koji su hapšeni, ili doživljavali druge neprilike od okupatorskih vojnika. Veći broj optuženih žena je osuđivan na mininalne kazne, na prinudni rad. Samo je jedna žena po tom osnovu osuđena na smrt i streljana. Druga,
manja, grupa žena, kojima je posle rata suđeno, one su koje su bile pripadnice
ravnogorskog pokreta, pa su posle rata zdušno podržavale taj pokret -
jatakovale su i pomagale odmetnike u šumi. Svim ovim ženama vođen je redovan
sudski proces. Imale su pravo na odbranu i pravo žalbi na presude do najviših
sudskih instanci. Iz ove grupe ni jedna žena nije osuđena na smrt. Netačna je
tvrdnja autora da su nad ovim ženama vršeni teška tortura i nasilje. Međutim,
da bi dokazali da je takvog nasilja bilo, Davidović i Timotijević na stranici
253. treće knjige, u fusnotama, citiraju izjavu Žika Ilića iz Sokolića, u
kojoj kaže kako je mučena Velika, žena Srećka Žunjića iz Sokolića: "Veliku
je islednik Vasović stavljao na induktorsku struju visokog napona, koja je samo
kidala živce i potresala telo, ali nije ubijala. Pekli su je žarom cigareta po
stomaku i genitalnim organima. U vaginu su zabijali usijano gvožće, a zatim
zalivali sonom kiselinom... Od opekotina i sone kiseline, dobi rak na materici i
celoj vagini. Posle ležanja od godinu dana u najvećim mukama umre..." Teško
je shvatiti da se zdravi, čestiti i obrazovani ljudi mogu služiti ovakvim
glupostima i ništavnim činjenicama o obračunu sa onima koje ne vole, ili koji
im nisu na neki način simpatični. Prosti,
glupi i neobrazovani mogu da pričaju ovakve gluposti. Oni koji ih slušaju mogu
se i smejati njihovim fantazijama. Otuda, i Žiko Ilić nije morao da zna da
struja visokog napona ne ubija ljude "već da im samo kida živce i potresa
telo". Nije morao ni da zna šta bi se desilo sa ženom kojoj bi u
"vaginu zabijali usijano gvožđe, a zatim zalivali sonom kiselinom".
U svojim fantazijama on je sve to video i "doživeo" i za njega to može
da bude i nekakva stvarnost. Obični ljudi bi na ovakva kazivanja mogli samo da
se nasmeju. Ali,
šta reći kad ovakva kazivanja visokoobrazovani, uz to i "čestiti
ljudi" uzimaju kao vredne činjenice u obračunu sa svojim proativnicima.
Zdrav razum mora da se zamisli i da se upita da li je i ovde u pitanju neznanje,
ili patološka ostrašćenost prema neistomišljenicima? Inače, sigurno je da
treći razlog za ovakav pristup nije mogao postojati. No, da bi potpunije
sagledali ovakve stavove autora, moramo da istaknemo još neke činjenice, koje
su im pravi "biseri" u borbi za dokazivanje zločina komunista. Na
strani 202, treće knjige pozivaju, se takođe, na istog kazivača, Ilića. On
im je bio pouzdani svedok! Svugde je bio. Sve je video i sve znao! On im, na pomenutoj stranici, svedoči o robijanju Lesa Đurovića iz Sokolića, koga je komunistička vlast po okončanju suđena uputila na izdržavanje kazne u rudnik Trepču, pa zapisaše njegove muke: "Spustiše ga na 15. horizont, odakle nije izlazio pet godina. Dole su bili napravili barake gde su teški osuđenici posle rada spavali. Pet godina on nije video svetlost dana..." I ovu priču o 15. horizontu, podzemnom logoru i petogodišnjem životu bez svetlosti, Davidović i Timotijević prihvatiše kao validnu istinu i ona se nađe na stranicama njihove knjige, koja će ostati kao poruka mladim generacijama o tome kako su se komunisti obračunavali sa svojim protivnicima. Druga strana istine Da
vas podsetimo, gospodo istoričari, na onu drugu stranu, o , kojoj vi niste
hteli pisati - kako su u tom ratu prošle žene i devojke, u velikom broju, koje
su pripadale, ili su simpatisale partizanski pokret. Njih je neuporedivo više
meću onima koje su prošle kroz ratne strahote i mučilišta, nego žena o
kojima vi pišete. Vi tu kategoriju žena samo uzgred pomenuste, i da je
"bilo klanja" i drugih mučenja. Moramo vas, koji ste zaboravili, ili
možda niste znali, da obavestimo da je u čačanskom području, o kome vi pišete,
u toku Drugog svetskog rata život izgubilo 456 žena i devojaka, meću kojima
je bilo 295 udatih i 161 neudata. Od udatih ostalo je mnogo sitne i nezbrinute
dece. 184 Među
usmrćenim ženama njih 20 je poginulo u borbi, sa puškom u ruci, kao borci u
partizanskim odredima i NOVJ, ili kao bolničarke u teškim ratnim okršajima
spasavajući i negujući ranjene borce. Čak ih je 44 streljano u zloglasnim
logorima i okupatorskim zatvorima, pretrpevši pre ubijanja najveću torturu mučenja
i poniženja; od njih je 26 streljano u zloglasnom logoru na Banjici. Ostale u
Kraljevu, Kragujevcu, Čačku... Ništa sa manjim mukama nije prošlo 98 žena i
devojaka koje su četnici usmrtili, od kojih je 61 zaklana posle sadističkih mučenja.
Napomenimo i to, da su okupatorski vojnici u racijama po našim selima ubili 165
žena. Najviše u Bresnici, Negrišorima i Donjem Dubcu. U okupatorskom
bombardovanju Čačka i nekih drugih mesta i na terenu na kome su vođene borbe
sa okupatorom, poginule su 102 žene, a neke su umrle od torture koje je nad
njima vršena i od drugih ratnih posledica.185 Pošto
vi, gospodo istoričari, niste imali potrebu da u vašoj "ratnoj
istoriji" nešto napišete o ovim ženama, jer ste smatrali da njihova
uloga i njihova stradanja nisu mnogo značajnija od uloge i stradanja žena o
kojima ste pisali, mi osećamo potrebu da nešto kažemo o ovim ženama koje
svoj život podariše slobodi. Poginule
kao borci U partizanskim odredima od prvog dana njihovih formiranja, pa i kasnije u jedinicama NOVJ do kraja rata našao se veliki broj mladih žena i devojaka. Sve su one u te jedinice dolazile dobrovoljno, a mnoge su kasnije u toku rata to učinile, pored dobrovoljnosti, da bi izbegle teror koji je nad njima vršen od strane četnika i ostalih okupatorskih saradnika. U tim jedinicama ratovale su kao borci sa puškom u ruci i kao bolničarke u spašavanju i negovanju ranjenika. Mnoge su se afirmisale kao dobri borci i ratnici. Ginule su i ranjavane u očekivanju slobode. U tim borbama dali su svoje živote: Olga Veličković (19) iz Kaone, Vidosava Radičević (22) iz Kaone, Radmila Krupež (23) iz Rakove, Milica Nedeljković (21) iz Boljkovaca, Natalija Petrović (19) iz Velereči, Verka Ćeramilac (21) iz Velereči, Dobrila Đilas (23) iz Gornjeg Milanovca, Gvozdenija Milinković (18) iz Lunjevice, Milica Radojičić (20) iz Pranjana, Zlata Ivković (18) iz Rudnika, Radovanka Vukomanović (23) iz Srezojevaca, Olga Petronijević (18) iz Atenice, Terezija Almozlino (49) iz Čačka, Ružica-Ruža Matić (25) iz Čačka, Desanka-Desa Tomić (22) iz Čačka, Milica-Mica Mejović (20) iz Čačka, Milica Vučetić Trepuša (23) iz Slatine, učiteljica u Trnavi (narodni heroj), Radmila Radenković (18) iz Loznja, Milica Todosijević (21) iz Trnave i Nadežda Aleksić (18) iz Čačka™ Zaklane Nisu autori našli za potrebu da rasvetle i prikažu ubistva koje su četnici
izvršili klanjem nad nedužnim ženama, koje su vršili u skladu sa nalozima i
upustvima svoje Vrhovne komande. Nisu za mlaće generacije rasvetljena mnoga teška
i krvoločna ubistva. Zašto su izbegli da o tome pišu? Zar nije trebalo
rasvetliti ubistva Ljubinke Popović iz Vape, majke devetoro dece, Grozdane
Toroman, trudnice, koja bi se uskoro radovala svom novorođenče-TU,
Radojke Filipović, učiteljice iz Prijevora, koju su pre klanja sadistički mučili,
Mare Komadinić iz Sokolića, Lenke Krupež iz Rakove, Zorke - Zore Gojković-Jovanović
iz Prislonice, FranCiške Novak, izgnanice iz Slovenije, čija su tela, posle
svirepog mučenja
i klanja, ostavili na raskrsnici puteva Preljina-Baluga, pa i mnogih drugih
kojima su na ovakav zločinački način oduzimali ži0te. Mogli su,
otkriti kakav su bol pretrpela deca koja su videla prerezana grla i unakažena
tela svojih majki i kakve su traume i tugu čitavog života u sebi nosila.
Izgleda: sve ovo je izbegnuto da se kaže, jer se nije
uklopilo u viziju, Davidovića i Timotijevića o tome kako su hteli da prikažu
ratne događaje. Da
bi što bilo popravili tu sliku ratnih događaja o ulozi žena koju su autori
servirali, dajemo spisak žena koje su četnici usmrtili klanjem posle sadističkih
i teških mučenja: Jelena-Jela Vukadinović (21), izbeglica iz Bosne, živela u
Čačku, Nevena Đokić-Radovanović (38) iz Čačka, Selena Marinković (28) iz
Čačka, Leposava-Lepa Mojović (22) iz Čačka, Gospava Nožanić (38) iz Čačka,
Milica-Dara Pavlović (29) iz Čačka (narodni heroj Jugoslavije), Kosara
Radosavljević (56) iz Čačka, Gordana-Grozda Ristović (18) iz Čačka,
Stanislava-Cala Terzić (20) iz Čačka, Stoja Tošić (26) iz Čačka, Roksanda
Lišančić (21) iz Atenice (čak 28 udaraca nožem), Milijana Dolovac (62) iz
Trnavske Baluge, Milijana Vukolić-Nikolić (45) iz Viljuše, Ljubinka Popović
(43) iz Vape, Radosava-Rada Radojević (41) iz Vape, Milanka Aničić
Bogosavljević (36) iz Viljuše, Drinka Vučićević (50) iz Viljuše, Živka
Mandić (45) iz Viljuše, Jelena- Jela Bešević (45) iz Goričana, Cmiljka Vučićević
(32) iz Ježevice, Ruža Dolovac (36) iz Ježevice, Pelagija Štavljanin (63) iz
Lasca, Milka Vlastelica (21) iz Lipnice, Kosana Propadović (37) iz Lipnice,
Kosana Karović (29) iz Mršinaca, Malina Kovačević (28) iz Mršinaca, Stamena
Šošić (31) iz Mršinaca, Ljubica Aničić (19) iz Slatine, Darinka-Dara
Paunović (18) iz Mojsinja, Nadežda-Nada Simović (24) iz Mojsinja, Zorka-Zora
Gojković-Jovanović (22) iz Prislonice, Lenka Krupež (22) iz Rakove, Marija
Komadinić (22) iz Sokolića, Perunika Petrović (39) iz Stančića, Poleksija
Mijatović (23) iz Trbušana, Julijana Jelić-Radosavljević (27) iz Goračića,
Milijana Vujović (37) iz Graba, Milunka Gavrilović (31) iz Guče, Radmila
Kozaković (38) iz Guče, Milica Raković (25) iz Guče, Marija Raković (17) iz
Guče, Milica Ružić (37) iz Guče, Julka Maćić (36) iz Dljina, Draga Stančić
(53) iz Dučalovića, Persa Đokić (38) iz Zeoka, Davijana Pantović (36) iz
Lise, Krstina Šolajić (51) iz Lise, Olga Milosavljević (21) iz Lopaša,
Nastasija Pavlović (31) iz Negrišora, Drinka Botković (21) iz Osonice, Ivanka
Jakovljević (48) iz Prilipca, Gro3Dana Ćurčić (21) iz Brćana,
Radovinka Ivanović (38) iz Gornjih Branetića, Gordana Toroman-Sretenović (25)
iz Gornje Gorevnice, Desanka Biorac iz Leušića i Rozalija-Roza Žaucer
izbeglica iz Slovenije, živela u Ručićima. Pripadnice
NOP-a koje su ubijene ili streljane vatrenim oružjem: Čedina Lišančić (17)
iz Atenice, Ljubica Vučićević - Minić (29) iz Čačka, Milenija Mitrović
(45) iz Čačka, Ružica Kuzmanović (40) iz Donje Gorevnice, Mileva Pavlović
(42) iz Donje Gorevnice, Sibinka Paunović (45) iz Mojsinja, Živana Borišić (49)
iz Trbušana, Angelina Milić (57) iz Velereči, Slavka Ćirović (49) iz
Velereči, Julijana Carević (30) iz Velereči, Natalija Đođević (51) iz
Velereči, Zorka Đurćević (51) iz Gornjih Branetića Kosara Vesković (35) iz
Gornjeg Milanovca, Milica Lončarević (21) iz Gornjeg Milanovca, Stanimirka
Petrović (36) iz Zagrađa, Sofija Radivojević (51) iz Koštunića, Darinka Glišić
iz Pranjana, Sofija Marković (43) iz Pranjana, Anka Tanasković (43) iz
Pranjana, Marija-Marica Nikić (36) iz Rudnika, Milica Žižović (21) iz Ručića,
Stojka Drinčić (42) iz Svračkovca, Milenija Lazić (45) iz Svračkovca, Rada
Todorović (23) iz Cerove, Draginja Milekić (39) iz Brezovica, Dragojla Đukić
(51) iz Gornjeg Dubca, Vukolina Rakićević (50) iz Guberevaca, Krstina
Milivojević (43) iz Dragojevca, Jela Terzić (22) iz Dučalovića, Draga Stančić
(53) iz Dučalovića, Vida Martić-Rendulić (37) iz Lučana i Stojanka Gaborović
(29) iz Negrišora.187 Matične
knjige beleže i posebno teške zločine koje su počinili četnici. Sveštenik
je kod imena tri žene - majke i dve njihove kćerke zabeležio da se to
dogodilo 28. jula 1943. godine u Brezovicama. Kod svake je upisano:
"Ubijena od nepoznatih lica". Slede imena: Lena Rakićević, Milanka
Rakićević i Dušanka Albić. Lena je imala 55 godina, njena kćerka Milenka
19, dok je druga kćerka, Dušanka, bila udata za Miloša Albića iz Banjice,
koji se za nju priženio. Albić je jedan od prvih boraca Jeličkog četničkog
odreda ustaničke 1941. godine i komandant bataljona u tom odredu. Nikako mu
nije bilo jasno što njegova supruga, tašta i svastika nisu upisane u knjugu
"Čačanski kraj u NOB - pali borci i žrtve". Učinjeno je to, svedočio
je do smrti, pre dve godine, zbog toga što je kao navodna istina prihvaćeno
ono što su četnici tvrdili - da su ove tri žene bile saradnice okupatora, pa
su zbog toga kažnjene. Da one to nisu bile, svedoče i neki drugi savremenici,
koji decenijama osuđuju taj zločin četnika. One nisu bile pripadnice NOP-a,
čak ni simpatizeri partizana. Posle njihovog umorstva Albić se pasivizirao,
vratio se u rodnu Banjicu i negovao svoje i Dušankino dete, koje je, nažalost,
posle rata stradalo. Sveštenik
je nesumnjivo znao ko je počinio ovaj zločin, ali vinovnike, svakako u strahu,
nije smeo da identifikuje. Inače, četnici su veoma često svoja zlodela
pravdali izmišljenom "saradnjom sa Nemcima". U tom pogledu tragika
tri žene iz dragačevskih Guberevaca nije usamljen slučaj. U
"Zatamnjenoj prošlosti" Davidović i Timotijević su ove tri žene
proglasili za nemačke agente. Ovo potvrćuje istinu - da su nekritički proučavali
ratno doba. Uostalom, ozbiljni istraživači čak i izvorna dokumenta
proveravaju i kritički analiziraju, naročito kada pišu o zločinima, svejedno
ko ih je počinio. A, pisana reč obavezuje! Čini se da im nije opominjuće ono
što je napisao poznati srpski pesnik Branko Miljković: "Ubi me prejaka reč!" Umorene
u zatvorima i logorima Mučeničku
smrt u beogradskoj Glavnjači i u Banjičkom logoru su doživele: Dušanka Bogićević
(36) iz Čačka, Radmila Vilimanović (27) iz Čačka, Lenka Eškenazi (60) iz
Čačka, Nadežda-Nada Vilimanović-Janković (23) iz Čačka, Milena
Vlastelica-Jevtović (32) iz Čačka, Dobrila Klisarić (21) iz Čačka,
Vojimiraka Opančina, rođena u Sjenici živela u Čačku, Smiljka Kujundžić
(20) iz Prijevora, Nadežda-Nada Majstorović (22) iz Čačka, Vera ĐokićRadosavljević
(27) iz Čačka, Ružica-Ruža Stanišić (22) iz Čačka, Stanislava Čvorović
(23) iz Pridvorice, Jovanka Radaković (29.) iz Gornjeg Milanovca, Matlida Dajče
Lević (39) iz Beograda (živela u Beršićima), Jelena Rakić (52) iz Gornjeg
Milanovca, Nadežda Carević (22) iz Gornjeg Milanovca, Milena Lazarević (25)
iz Guče, Jela Ivanović (46), Natalija Ivanović (37) i Živka Marinović (24)
sve iz Guče su sa Banjičkog logora sprovedene u Nemačku gde su streljane.
Marija Lončarević (63) iz Gornjeg Milanovca, Milijana Smiljanić (50) iz
Takova, Kosara Lazarević (41) iz Belog Kamena. I
u Čačku je bilo ubijanja žena. U Vojnotehničkom zavodu 1941. godine
streljane su: Fina Abahari (23) iz Čačka, Bela Rubištajn (40) iz Čačka,
Vera Ćeramilac iz Čačka, Leposava Savić (17) iz Trbušana, Mara Mihailović
(43) iz Čačka, Sofija Grujičić (46) iz Gornje Gorevnice (streljana na igralištu
Fudbalskog kluba "Borac", 20. jula 1941). Kosinka Šićević (23) iz
Kulinovaca je ubijena batinama u zatvoru policije u Čačku. U
Kraljevu je bilo zatvorenih i streljanih žena sa našeg područja. To su:
Stanija Mandić (56) iz Viljuše, majka narodnog he-roja Radenka Mandića,
Stojka Koturović (31) iz Donjeg Dubca, Stojanka Janković (37) iz Kotraže,
Stojanka Mečanin (29) iz Kotraže, Ljubinka Nenadić (33) iz Mirosaljaca,
Rosana Šušić (33) iz Lipnice, Anka Brušija (52) iz Čačka, Branka Jokić
(27) iz Mrčajevaca. Jedan broj žena iz takovskog kraja se našao u
okupatorskom zatvoru u Kragujevcu. Tamo su živote ostavile: Ana Veljović (21)
iz Gornjeg Milanovca, Radmila Ovčarević (20) iz Gornjeg Milanovca, Magdalena
Petrović (30) iz Drenove, Kosana Đurić (36) iz Nevada, Magdalena-Magda
Todorović (30) iz Svračkovaca i Natalija Todorović (33) iz Svračkovaca.188 Preživele
logorske torture Posebna
vrsta logora "za prevaspitavanje" omladine bila je u Smederevskoj
Palanci. U njemu su bila smeštena, pretežno školska i radnička omladina. Iz
Čačka je preko 90 omladinaca prošlo kroz ovu "vaspitnu ustanovu".
Bila je to ustanova za ispiranje mozgova, mada neki kažu da je to bio
"savremeni internat" za omladinu koju je trebalo spasiti od komunističke
ideologije. Kroz taj "dom" je prošao i jedan broj ženske omladine sa
čačanskog područja, koji je bio izjuren iz školskih klupa. Pošto autori
"Zatamnjene prošlosti" nisu osećali potrebu da makar pomenu i položaj
ove ženske populacije, osećamo obavezu da, ovom prilikom, podsetimo na imena
"srećnica" koje su prošle kroz ovaj "vaspitni dom". A, sve
su one ovde "vaspitavane" po jednu, dve i više godina. To su:
Ljiljana Aksentijević-Radovanović, Nadežda Babović-Alinčić, Milka Babović-Karahasan,
Ljubomirka-Ljuba Belopavlović, Draga StojićCvijović, Milica Cvijović-Jaćimović,
Draga ĆirimanovićVuruna, Jelena Đorđević, Leposava Filipović, Nadežda
JevtovićRistić, Radoslava-Rosa Jovanović, Vjera Krstić-Krupež, Danica Lukić,
Nadežda-Nada Majstorović, (koja je kasnije prebačena na Banjicu, gde je
streljana), Vera Obradović, Krstina PerkovićBiorac, Jelena Rabrenović,
Tatjana Ristić, Milica Sekulić, Nada Stojković-Lomić, Draga Subotić-Radosavljević,
Vera Milosavljević, Desa Tomić iz Čačka.š Mnoge
žene i devojke, učesnice NOR-a i njihovi simpatizeri bile su zatočenici Banjičkog
logora, a imale su sreću da prežive. Različitih su godina starosti. Zatvarane
su i kao taoci zbog nekoga od svoje rodbine u partizanskim odredima, ili u
jedinicama NOVJ. Sve su prošle kroz mučenje i torture. Njihova zatočeništva
su trajala od nekoliko meseci do dve i više godina. S obzirom da autori tu
vrstu žena-mučenika ne pominju, imamo potrebu da objavimo njihova imena. To
su: Milenija Avramović (19), domaćica iz Čačka, Olga Arsenijević (29), domaćica
iz Čačka, Marta Vasilijević (55), domaćica iz Čačka, Olga Vasović (20),
radnica iz Čačka, Vera Vujičić (21), student iz Čačka, Dragica Vukašinović
(19), radnica iz Čačka, Desanka Vukotić (31), činovnik iz Čačka,
Darinka Gavrilović 29), student filozofije iz Čačka, Mileva Davidović (59),
domaći-ca iz Čačka, Vera Đorđević učenica, iz Čačka, Nadežda
Zlatić (22), domaćica iz Čačka, Ljubomirka Janković (31), pravnik iz Čač-ka
Milka Janković-Minić (27), nastavnik iz Čačka, Zorka Janko-vić (59),
penzioner iz Čačka, Desanka Lazarević (20), domaćica iz Čačka, Živana
Marisavljević (18), domaćica iz Čačka, Radojka Marković (22) iz Čačka,
Darinka Dara Obradović (33) iz Čačka, JBubica Peković (38), domaćica iz Čačka,
Magdalena Peković (19), domaćica iz Čačka, Olga Pendić (19), učenica iz Čačka,
Krstina Perković (26) iz Čačka, Smiljana Piščević (43), domaćica iz Čačka,
Dobrila Stakić (36), iz Čačka, Milka Terzić (53), iz Čačka, Sibinka
Topalović (62) iz Čačka, Stanica Mandić (62) iz Viljuše, Stojana Janjić
(51), iz Atenice, Zorka Lišančić (20) iz Atenice, Slavka Lišančić (22) iz
Atenice, Ljubica Tripković (23) iz Atenice, Anćelija Stojić (26) iz Ježevice,
Vidosava Stojadinović (32), učiteljica iz Bresnice, Danica Popović (30) iz
Vape, Ljubica Joković (19), domaćica iz Čačka, Milanka Aničić (35) iz
Viljuše, Branka Paunović (23) iz Donje Trepče, Radmila Urošević (60) iz
Donje Trepče, Budimka Urošević (18) iz Donje Trepče, Bosiljka Urošević
(17), iz Donje Trepče, Dobrila Urošević (53), domaćica iz Donje Trepče,
Rada Čutović (23) iz Ježevice, Vjera Krupež (17), učenica iz Rakove, Milka
Borišić (48) iz Trbušana, Radmila Dovijanić (19) iz Trbušana, Branka
Kozoder (30) iz Trbušana, Danica Bogićević (23), student agronomije iz Kačulica,
Milica Mišović (45) iz Kulinovaca, Ljubomirka Belopavlović (28), iz Petnice,
Milena Jevtović (31) iz Lipnice, Ilinka Obrenović-Milošević (21), učiteljica
iz Goračića, Ljubinka Đurakić (23) iz Ljubića, Jelica Rabrenović (16), uččenica
iz Ljubića, Branka Gajović (22) iz Mrčajevaca, Leposava Borisavljević (20)
iz Ostre, Sibinka Ratković (55) iz Ostre, Julka Jovanović (49) iz
Preljine, Miloranka Čvorović (26), student iz Pridvorice, Stanica Kujundžić
(55) iz Prijevora, Radovinka Kujundžić (18) iz Prijevora, Draginja Krupež
(61) iz Rakove, Lenka Krupež (19) iz Rakove, Živka Vujinović (28), Učiteljica
iz Tijanja, Jelisaveta Vujinović (23) iz Guberevaca, RaDojka Ćirjaković (31)
iz Virova, Draga Ćirjaković (62) iz Virova, Bosiljka Jevtović (17) iz Gornjeg
Milanovca, Dobrinka Baltić (26), nastavnik iz Gornjeg Milanovca, Desanka
Vujinović (25), učiteljica iz Gornjeg Milanovca, Dobrinka Damljanović (21) iz
Gornjeg Milanovca, Radmila Damljanović (18), Darinka Jevtović iz Gornjeg
Milanovca, Radmila Jevtović (22), učiteljica iz Gornjeg Milanovca, Gordana
Lazić (16), učenica iz Gornjeg Milanovca, Leposava Lazić (19), učenica iz
Gornjeg Milanovca, Milojka Milovanović (50) iz Gornjeg Milanovca (majka šestoro
dece), Marija Ovčarević (55) iz Gornjeg Milanovca, Emilija Pavlović (17),
radnica iz Gornjeg Milanovca, Jelena Pozvek (22), kuvarica iz Gornjeg Milanovca,
Narandža Simić (60) iz Gornjeg Milanovca, Natalija Filipović (18), šnajderka
iz Gornjeg Milanovca, Ljubosava Andrić (52) iz Belog Polja, Radomirka Dostanić
(20) iz Belog Polja, Mikosava Nikolić (55) iz Brćana, Darinka Janićijević
(70) iz Grabovica, Vukina Pešić (48) iz Gornje Vrbave, Angelija Jevtović (50)
iz Donjih Branetića, Grozda Matijević (53) iz Nevada, Darinka Radojičić (22)
iz Ljutovnice, Dobrinka Radojičić (47) iz Majdana, Sava Grko-vić (38) iz
Nevada, Angelina Marković (25) iz Pranjana, Milijana Smiljanić (50) iz Branetića,
Zagorka Radivojević (38) iz Takova, Novka Vesić (50) iz Takova, Jovanka
Bogdanović (40) iz Takova, Natalija Jovanović (30) iz Gornjih Branetića... Mnoge
žene i devojke, prenoseći slavu partizanskog oružja i oružja NOVJ, ratujući
širom naše zemlje, preživele su ratnu epopeju i dočekale slobodu. Bile su
borci, bolničarke, komandiri, komandanti i komesari u ratnim jedinicama. Mnoge
po hrabrosti nisu izostale od svojih drugova. Zbog te svoje hrabrosti i ratnih
zasluga sticale su vojne činove i dobijale odlikovanja. Mnoge su svoju hrabrost
iskazale na ratištima od Neretve i Sutjeske, u borbama za osloboćenje
Beograda, na Sremskom frontu i dalje na ratištima do Soče i Triglava. Najviše
ih nije u životu. Umirale su od ratnih posledica, kao ratni invalidi, ili od
drugih ratnih posledica. Evo
njihovih imena: Ljubica Tepčević iz Prislonice, Bosa Cvetić iz Guče, Olga
Bogićević iz Čačka, Zora Bogićević-Nike-zić iz Čačka, Nada Bogićević
iz Čačka, Mileva - Lula Planojević iz Guče, Bosiljka Vukmanović Čarna iz
Čačka, Ilinka Marković-Obradović iz Čačka, Milunka Drobnjak iz Čačka,
Adela Marković iz Čačka, Olga Vasović-Milošević iz Čačka, Ljubomirka
Belopa-vlović iz Petnice, Vjera Krupež iz Čačka, Ljubica Tripković-Bo-jović
iz Atenica, Milena Marković - Malecka iz Čačka, Zdravka UroševićJovašević
iz Čačka, Budimka Urošević-Petronijević iz Čačka, Jelica Đokić iz
Atenice, Milijana Radovanović iz Čačka, Vera Joksimović iz Čačka, Zora
Mirković-Pokorna iz Konjevića, Nada Mirković-Mandić iz Konjevića, Nada
Marković iz Ljubića, Stojka Strunjaš iz Gornjeg Milanovca, Slavka Pavlović
iz Čačka, Milka Janković-Minić iz Čačka, Branka Paunović-Brkić iz Čačka,
Zora Lišančić-Janjić iz Čačka, Milunka PetronijevićJevtović iz Čačka,
Ljubica Vujović-Vasović iz Čačka, Anka Negić iz Čačka, Olga Bojović iz
Stančića, Vera Obradović iz Čačka, Ljiljana Aksentijević-Radovanović iz
Bresnice, Milka BabovićKarahasan iz Čačka, Milostiva-Mićulina Bogićević-Živković
iz Čačka, Draga Ćirimanović-Vurina iz Čačka, Jelena Đorđević iz Čačka,
Leposava Filipović-Tanasijević iz Čačka, Radoslava-Rosa Jovanović-Karličić
iz Čačka, Jelena Rabrenović iz Čačka, Tatjana Ristić iz Čačka, Milica
Sekulić iz Čačka, Dobrosava-Boca Stevčić-Ignjatović iz Čačka, Draga
Subotić-Radosavljević iz Trnave, Milena Lazarević-Lazović iz Čačka, Nada
Selaković-Petronijević iz Čačka, Kosara-Koka Babić iz Gornjeg Milanovca (živela
u Beogradu), Milica Veličković iz Trbušana (živela u Leskovcu), Ivanka-Ruža
Đurić-Janaćijević iz Nevada, Milica-Mica Đurić iz Gornjeg Milanovca,
Darinka-Dara Jovanović-Minić-Olujić iz Preljine (živi u Beogradu),
Milojka-Olgica Lukić-Vasić iz Leušića (živi u Beogradu), Leposava-Lepa
Roganović iz Atenice, živi u Novom Beogradu, Rosanda Čović (rođena Ćendić
iz Lipnice, živi u Beogradu), Danica Kadović iz Čačka, Milena Petrović iz
Stančića, Razumenka Petrović iz Stančića, Desanka Tomić iz Čačka, Jela
Kostić-Zlatanović iz Čačka, Mirjana Petrović iz Čačka, Dafina Ćetenović
iz Čačka... Verovatno
ovaj spisak nije potpun, pa se izvinjavamo onima čija imena nismo pomenuli,
usled nedostatka podataka.1"' To
su samo neke od crnih epizoda kroz koje su prolazile žene pripadnice NOP-a, a
mnogo je više onih koje su bile žrtve četničkih i ostalih batinaša', pod čijim
su tojagama prebijane do besvesti. Možda Davidović i Timotijević nisu.znali,
ili ne žele da znaju, za sudbinu dvadesetdvogodišnje Kosare Šićević iz
Kulinovaca, koja je 1944. godine uhapšena sa grupom skojevaca iz Čačka. Agent
Specijalne policije Dragoljub Glišić ju je u svojoj isledničkoj kancelariji
skinuo potpuno nagu, pa doveo njene drugove da gledaju scenu batinanja i
ubijanja. Telo mlade devojke se uvijalo pod udarcima dželata. Tukli su je
pendrecima i žilama po čitavom telu. Ta seansa je trajala nekoliko časova i
devojka je umrla na isledničkom stolu, pred očima svojih drugova. Cilj je bio
da zaplaše mlade skojevce i da ih nateraju da otkriju tajne koje su od njih tražili. Možda
ovakva mučenja za autore "Zatamnjene prošlosti" nisu bila
interesantna, niti tragična, da bi o njima pisali. Možda je za njih bilo tragičnije
to što je nova vlast imala prezriv odnos prema nekim ljubavnicama nemačkih
vojnika i možda, drugim koje su podmirivale muške strasti u ratnom vremenu. Bilans
ratnih žrtava Analizom
spiskova ubijenih, koji priložiše autori, broj usmrćenih žena u čačanskom
području u Drugom svetskom ratu je 468, što je više za 12 od broja iskazanog
u knjizi "Čačanski kraj u NOB - pali borci i žrtve". Prema tim
spiskovima, utvrćeni su i podaci o tome kojoj su grupi pripadale usmrćene žene.
Tako saznajemo da ih je 302 pripadalo grupi civila, što znači da nisu bile
angažovane, niti opredeljene ni za jednu vojnu formaciju; 149 su bile
pripadnice partizanskih odreda i NOVJ ili su njihovi simpatizeri, 10 su bile
pripadnice JVuO, šest nemački agenti, a jedna je ubijena pod odrednicom lopov. U
spiskovima su imenovane pojedinačno ubice ovih žena. Tako dolazimo do podataka
da su okupatorske jedinice ubile u zatvorima i logorima 49 žena, 165 ih je
ubijeno od okupacionih snaga po selima, gde su vršene odmazde nad stanovništvom
zbog napada na njihove jedinice, 78 je ubijeno prilikom bombardovanja Čačka i
na drugim mestima gde su vođene borbe izmeću NOVJ i okupacionih jedinica. Četničke
formacije su ubile 105 žena, a pripadnici NOP-a, 14, dok je 21 žena poginula
od zaostalih eksplozivnih sredstava po završetku rata, 24 su umrle od posledica
ratnih mučenja, a za 13 žena se ne zna ko su ubice. Navedeni podaci ukazuju da
je najveći broj usmrćenih žena pripadao grupi onih koje su želele i
nastojale da sačuvaju svoju porodici i svoje domove. Nisu htele da napuste
svoje domove i sela, kad su drugi to činili, pa su tako postale žrtve
nasilnika i ubica. Slede žene koje su pripadale NOP-u: jedan broj tih žena je
poginuo u jedinicama, partizanskim odredima i NOVJ, druge u zatvorima i
logorima, dok su najveći broj poklali i poubijali četnici, čije je ubijanje
bilo posebno zversko i sadističko,kako bi zastrašili narod i sve one koji su
bili naklonjeni NOP-u. Takve sudbine nisu imale žene kojima su Davidović i
Timotijević posvetili stranice svoje knjige. Nisu one mogle biti zatočenice u
okupatorskim logorima i kazamatima, nisu svirepo i sadistički mučene, niti im
je život oduziman klanjem. Nisu progonjene i mučene od četnika, jer su one
bile njihove dok su ih okupatori smatrali svojim saveznicima, pa su i sa te
strane bile pošteđene. Zbog
toga među ženama koje su pripadale JVuO nije bilo žrtava kao među ovim
drugim, što autori nisu uočili. Pomoć
ranjenicima - obnova zemlje Pri
kraju rata i kada su oslobađani delovi naše zemlje formirana je organizacija
Antifašistički front žena (AFŽ) Ne pamti se da su se ikada na našim
prostorima tako masovno žež uključile u neki pokret, ili organizaciju. AFŽ
je brzo zaživeo ^ svim sredinama i žene su u ovoj organizaciji dale veliku
podršk1 borcima za konačno oslobođenje zemlje. Njihovo delovanje
je bilo ^ funkciji i pod parolom "Sve za front - svi za front". U tom
vre menu, kada nije bilo državnih magacina za snabdevanje vojske, žen< su
pružale neizmernu pomoć u pripremanju odevnih predmeta za voj sku. One su
prikupljale vunu od stanovništva, na prelima je prel( i plele džempere, čarape,
šalove... Među ženama se razvijao takmi čarski duh po tome ko će isplesti
više i boljih čarapa, ili drugi: odevnih predmeta. Tako su promrzli borci na
frontu mogli da ubla že muke od studeni kojoj su izloženi. Dragocenu pomoć žene
su pru žale bolesnim i ranjenicima u bolnicama. Skoro svakog dana grup< žena
su ranjenicima donosile ponude u vidu hrane i odevnih pred meta, kojima su
bolnice oskudevale, pa su im pomogle da prebrod« rane i da ozdrave. Znatnu pomoć
su pružale i borcima koji su na te renu vodili borbu protiv odmetnika,
pripremajući im hranu i bri nući oko smeštaja. Žene su u tim svojim
aktivnostima iskazale vr hunski patriotizam prema narodu i otadžbini. Ne
treba zanemariti doprinos žena u obnovi zemlje u prvgo godinama po završetku
rata, pa i kasnije. Treba podsetiti da je zemlja bila razorena. Putna i druga
saobraćajna mreža, kao i mnogi za građane značajni objekti (bolnice, škole
i druge ustanove) su razoreni. U obnovi tih objekata masovno su i ravnopravno sa
muškarcima, sa krampom i lopatom u rukama, učestvovale su i žene. Uz to, ob
rađivale su zemlju kako bi bilo dovoljno hrane za stanovništvs Često su pružale
pomoć porodicama koje su bile ostale bez radn< snage zbog odlaska njihovih
članova u vojsku... Na hiljade omladinki se našlo na omladinskim radnim
akcijama, gde su obavljale te ške fizičke poslove...
|