Dugogodišnja protivnarodna politika vladajuće jugoslovenske buržoazije završila se u proleće 1941. godine definitivnim slomom. Kapitulantsko pristupanje vlade Cvetković — Maček Trojnom paktu u Beču 25. marta izazvalo je odmah odlučan, javno manifestovan otpor širokih masa predvođenih naprednim elementima sa Komunističkom partijom Jugoslavije na čelu i omogućilo obaranje te vlade. U takvoj situaciji koja je bitno remetila Hitlerove vojno-političke pripreme za napad na SSSR, vođa naci-fašističkog imperijalizma se odlučuje na oružanu akciju protiv Jugoslavije.

Posle iznenadnog napada nacističkih snaga i njihovih satelita, Kraljevina Jugoslavija je 17. aprila 1941. godine potpisala kapitulaciju, a njena teritorija je raskomadana. Deo Slovenije priključen je Rajhu, a njen ostatak, kao i Primorje, Dalmaciju i Crnu Goru, okupirale su italijanske trupe. Od Hrvatske je stvorena tzv. Nezavisna Država Hrvatska sa Antom Pavelićem na čelu. Ovoj novoj tvorevini priključeni su i delovi Bosne i Hercegovine. Bačka i Baranja pripojene su Hortijevoj Mađarskoj, a izvesni krajevi Srbije i Makedonije Bugarskoj. Od Srbije, Banata i jednog dela Kosova stvoreno je nemačko okupaciono područje.

U tako razbijenoj Jugoslaviji njeni narodi podvrgnuti su nezapamćenom teroru, nasilju, pljački i ubistvima, u skladu s fašističkim planovima o porobljavanju slobodoljubivih naroda, a u nekim slučajevima i njihovom potpunom istrebljenju.

Umesto da stvarno pokušaju da organizuju otpor i da se bore, kralj i vlada generala Dušana Simovića su još u toku rata, 14. i 15. aprila, pobegli iz zemlje, ne obezbedujući bilo kakav kontakt sa narodima Jugoslavije i ostavljajući ih na milost i nemilost nacističko-fašističkim okupatorima, duboko uvereni u pobedu zapadnih saveznika, koja će im omogućiti nesmetan i siguran povratak u zemlju, a zatim i vlast u njoj, čime bi njihove pozicije i dalje ostale nepromenjene. Većina buržoaskih stranaka, prvenstveno onih koje su imale protivosovinski stav, bila je razbijena zavođenjem okupacije. Manji broj rukovodećih ljudi ovih stranaka koji su ostali u zemlji zauzeo je u početku pasivan stav, dok je znatan njihov deo počeo odmah da prilazi okupatoru, nudeći mu razne usluge i pomoć i smatrajući da će na taj način najbolje sačuvati svoje pozicije u novim uslovima.

Ostaci oružanih snaga Kraljevine Jugoslavije koji su izbegli zarobljavanje — oficiri, podoficiri, žandarmerija, kao i razni upravni i policijski organi buržoaske vlasti — brzo su se sporazumeli sa okupatorom i stupili u njegovu službu, izuzimajući jedan deo — pretežno oficira i žandarma — koji se u početku skrivao po šumama propagirajući propast snaga osovine i pobedu zapadnih saveznika. Ova grupa je, nešto kasnije, postala jezgro organizacije Draže Mihailovića, koji je već u jesen 1941. godine otpočeo, prvo prikrivenu, a zatim i otvorenu, saradnju sa okupatorom i njegovim domaćim pomagačima. Fašističke i profašističke domaće stranke i grupacije (ustaška organizacija, Zbor itd.) i njihove vođe Ante Pavelić, Dimitrije Ljotić i drugi, kao i razni nacističko-fašistički eksponenti i agenti (Milan Aćimović, Milan Nedić, Leon Rupnik i drugi), koji ranije nisu mogli da dođu do punog i željenog političkog izražaja sa svojim profašističkim pogledima i uverenjima, dočekali su okupatora raširenih ruku, čvrsto verujući da je sada došao momenat za njihovu punu afirmaciju. Oni su se odmah stavili u službu okupatora, koji je, prvenstveno njihovom pomoću, a zatim i uz pomoć novih saveznika iz buržoaskih redova, sprovodio i realizovao svoje porobljivačke i pljačkaške planove u Jugoslaviji.

Uz narod, kao opšta jugoslovenska politička snaga, ostala je jedino Komunistička partija Jugoslavije, koja je još davno pre oružanog napada na našu zemlju upozoravala narodne mase na preteću opasnost od nacifašističkog imperijalizma i pozivala ih u borbu protiv njega. To je bila ona ista politička snaga koja je postavljala energične zahteve i vodila upornu borbu za organizovanje i stvaranje borbene gotovosti zemlje, za što snažniji otpor protiv onih koji nasrću na njenu slobodu i nezavisnost. To je bila ona ista politička snaga, sa već jakim korenima u narodu, koja se uz mnoge žrtve godinama uporno borila za ostvarivanje narodnih težnji i želja, zu istinsku demokratizaciju zemlje i njene spoljne i unutrašnje politike, za nacionalnu i socijalnu ravnopravnost naroda Jugoslavije, a protiv raznih antidemokratskih i profašističkih režima koji su punih dvadeset godina sprovodili ugnjetavanje, nasilje, pljačku 1 korupciju, trgujući otvoreno sa interesima sopstvenog naroda, sa kojim ovi režimi nikada nisu ni imali ničeg zajedničkog. Najzad, to je bila ona ista politička snaga koja je već prvih dana po otpočinjanju aprilskog rata svojim proglasom pozvala sve jugoslovenske narode u borbu, a radničku klasu 1 naročito komuniste, u prve borbene redove za odbranu zemlje. U proglasu CK KPJ povodom aprilskog rata 1941. upućenom narodima Jugoslavije, pored ostalog, kaže se:

"Vi koji se borite i ginete u borbi za svoju nezavisnost, znajte da će ta borba biti okrunjena s uspehom... ne klonite duhom! Zbijte čvrsto svoje redove! Dočekajte izdignute glave i najteže udarce: Komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije ustrajat će do konačne pobjede u prvim redovima borbe protiv osvajača.. -_Stvorit će se na istinskoj nezavisnosti svih naroda Jugoslavije slobodna bratska zajednica."

Tih dana CK KPJ doneo je i odluku da se na teren upute pojedini istaknuti komunisti da bi pomogli organizovanje odbrane zemlje, jer su se znaci rasula vojne sile Kraljevine Jugoslavije već uveliko manifestovali. Ali ove, kao i sve ostale mere preduzete da bi se sprečio slom, ostale su bez rezultata. Njima se, i pored najbolje volje, nije moglo popraviti ono što je punih dvadeset godina rušeno, da bi se na kraju pretvorilo u prah i pepeo.

Svojim osnovnim stavovima odbrane narodnih interesa KPJ je ostala do kraja dosledna. I zahvaljujući baš toj doslednosti i iskustvu stečenom u svojoj dvadesetogodišnjoj borbi u ilegalnosti protiv svih narodnih neprijatelja, KPJ je uspela da očuva kompaktnost i borbenu sposobnost i u novim uslovima, nastalim dolaskom okupatora u zemlju.

Sprovodeći svoj porobljivački plan, okupatori su već prvih dana počeli progon stanovništva, uperivši oštricu naročito na napredne elementeu zemlji, a posebno na pripadnike KPJ i njihove simpatizere. Većina domaćih buržoaskih grupa, uz obilatu pomoć okupatora, prosto se takmičila u razvijanju šovinizma i sejanju mržnje među narodima Jugoslavije, a najrevnosnije okupatorove sluge, dobivši od svog gospodara odrešene ruke, počinju sa masovnim pokoljem nevinog stanovništva na nacionalnoj i verskoj osnovi. Najpre u Pavelićevoj NDH dolazi do krvavih masovnih zločina nad nedužnim srpskim življem, koji su razularene ustaške bande bukvalno uništavale. Otpočelo je i masovno iseljavanje Srba sa teritorije koju je obuhvatala novoproglašena NDH; Srbi su nasilno prevođeni u katoličku veru, njihova imovina je uništavana, pri čemu su paljena čak i cela sela, a u raznim logorima nalazili su smrt svi, i Srbi i Hrvati, koji se nisu slagali sa ovakvom ustaškom politikom.

U drugim krajevima — u Bačkoj pod Mađarima, Makedoniji i na Kosovu i u Metohiji pod Bugarima, Italijanima i albanskim kvislinzima — srpski živalj doživljavao je slične, pa čak i iste progone i uništavanja kao i u NDH.

Ovom krvavom pirovanju pridružili su se, čim su dovoljno ojačali, i četnici Draže Mihailovića, vršeći pokolje nevinog hrvatskog, a naročito muslimanskog stanovništva.

U anektiranim područjima, a najizrazitije u Sloveniji, okupator je počeo i masovno iseljavanje stanovništva i odnarođavanje onih koji su još ostali u ovim krajevima. Tako su okupatori, svaki na svom području, uvodili nemački, bugarski, italijanski i mađarski jezik u administraciju, zabranjivali su svaku manifestaciju jugoslovenske kulture, uništavali knjige i slično, favorizujući razne nacionalne manjine i fašističke i profašističke organizacije i grupe.

Uklapajući je u svoj ekonomski plan za dalje vođenje rata, Jugoslaviju je okupator podvrgao i surovoj maksimalnoj privrednoj eksploataciji, što je dovelo do strahovitog pogoršanja ekonomskog i socijalnog položaja stanovništva.

Pod ovakvim, svakim danom sve jačim i nesnosnijim pritiskom okupatora i njegovih saradnika na nezaštićeni narod, za Komunističku partiju Jugoslavije, istinskog pobornika i zaštitnika narodnih interesa, nije bilo dileme. Da bi zaštitila narod i omogućila mu opstanak, a i otvorila mu put u novi slobodan život u zemlji u kojoj će sam sebi biti gospodar, Partiji je ostajalo samo jedno rešenje: da organizuje narod i povede ga u otvorenu oružanu borbu protiv okupatora i njegovih domaćih slugu. U stvari, ova oružana borba bila je samo produžetak one koju je KPJ već odavno vodila, koja je sada morala da se prilagodi novim uslovima, stvorenim okupacijom zemlje i izdajom i kapitulacijom vladajućih burzoaskih vrhova.

Međutim, prvih dana okupacije još nisu postojali svi uslovi koji bi obezbedili ne samo uspešan početak nego i završetak jednog ovako zamašnog dela. Neprijatelj je bio mnogo nadmoćniji i u to vreme nalazio se na vrhuncu svoje moći. Posle sloma Kraljevine Jugoslavije i Grčke, rat protiv snaga osovine, sve do 22. juna, vodila je samo Velika Britanija, dok je većina evropskih zemalja, žrtava nacističko-fašističke agresije, stenjala pod pritiskom organizatora "novog poretka u Evropi" ne pružajući mu nikakav ozbiljniji otpor. Usled toga je Hitler još raspolagao ogromnim brojem svežih trupa neangažovanih na frontovima, kojima bi bio u stanju da spreči i uništi svaku akciju oružanog otpora, i to za relativno kratko vreme. Pored toga, za jednu ozbiljnu akciju kao što je oružani ustanak protiv nesravnjivo nadmoćnijeg okupatora, koja bi imala i realnih izgleda za uspešan završetak, neophodno je bilo izvršiti ne samo organizacijske i kadrovske već i sve ostale pripreme: prikupljanje oružja, municije, raznog materijala i slično, što je u uslovima okupacije bilo neobično teško.

U toku aprilskog rata, kao i u trenutku sloma Kraljevine Jugoslavije i neposredno posle toga, sedište CK KPJ bilo je u Zagrebu. Tu su se slivali svi izveštaji partijskih organizacija sa terena, razna druga obaveštenja i informacije, na osnovu kojih je detaljno proučavana situacija, donošene odluke i hitno preduzimane potrebne mere.

Na dan 1. maja 1941. godine CK KPJ izdao je svoj uobičajeni prvomajski proglas, koji, pored ostalog, sadrži i sledeće:

"... i kao što je Kompartija dosada stajala u prvim redovima narodne borbe, tako će i odsada još upornije organizovati i voditi borbu naroda protiv okupatora i njegovih slugu u zemlji, protiv raširivanja nacionalne mržnje, a za bratstvo naroda Jugoslavije i svih naroda na Balkanu, protiv izrabljivanja radnih naroda, za bolju i srećniju budućnost.

Radnici, seljacl, građani — svi rodoljuhivi elementi!

Na okup! U ovim sudbonosnim danima potrebno je ujediniti sve vaše snage u borbu za vaš opstanak. Vaš opstanak i vaše nacionalne tekovine ugrožene su od vaših vjekovnih neprijatelja... Više nego ikada potrebna je narodna sloga u tim teškim časovima. Ne klonite duhom, ustrajte u borbi u koju vas poziva i koju vodi avangarda radničke klase — Komunistička partija Jugoslavije."

Samo petnaest dana posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavlje, u Zagrebu je održano poznato majsko savetovanje CK KPJ, na kome je veoma detaljno proučena situacija nastala okupacijom i komadanjem zemlje i konstatovani uzroci koji su do toga doveli. Na ovome savetovanju donete su značajne istorijske odluke za razvoj oružane borbe ne samo protiv okupatora nego i protiv svih ostalih narodnih neprijatelja iz redova domaćih kolaboracionista i izdajnika. U govoru na savetovanju, Josip Broz Tito je, prema sećanju učesnika, naglasio da je narod u Jugoslaviji ogorčen na kralja i staru vladu zato što su izdali zemlju, što je nisu pripremili za odbranu protiv okupatora. Takođe je ogromno neraspoloženje prema petokolonašima, koji sada sarađuju s Hitlerom i Musolinijem. Zbog toga, ustanak protiv okupatora mora da bude povezan s borbom protiv "pete kolone". To znači da staru civilnu vlast treba rušiti i umesto nje stvarati novu, narodnu vlast.

On je rekao da se sada moraju preduzeti sve mere za preuzimanje vlasti tako da je buržoazija nikad više ne preuzme, da će se ustanak protiv okupatora razvijati tako da to neće biti nikakva buržoaska revolucija, nego da će radne mase doći direktno do vlasti".

Među zaključcima ovoga savetovanja, pored ostalih, nalazi se i sledeći:

"Pod vodstvom KPJ narod će izvojevati svoju slobodu, nezavisnost i bolju budućnost, jer je to životna zadaća i cilj avangarde proletarijata, Komunističke partije Jugoslavije.

Učvršćujuci organizaciono svoje redove i proširujući svoju organizaciono-partijsku mrežu u gradovima i na selu, Partija mora da usmeri najveću pažnju borbi protiv okupatora, za nacionalno oslobođenje podjarmljenih naroda Jugoslavije."

Na savetovanju je takođe odlučeno da se odmah otpočne sa što intenzivnijim pripremama naroda za oružani ustanak protiv okupatora. U ovome cilju se odmah po završenom savetovanju veći broj članova CK uputio na teren, u razne pokrajine, kako bi što pre i što efikasnije realizovali donete odluke i organizovali narodne mase Jugoslavije za predstojeću oslobodilačku borbu. Isto tako je odlučeno da, radi lakšeg rukovođenja planiranim pripremama za ustanak, CK KPJ prebaci svoje sedište u okupirani Beograd, gde su trenutno i uslovi za rad bili znatno bolji. To je ostvareno već polovinom maja.

Izveštaji koji su tokom maja i juna stizali u CK iz raznih krajeva pokazivali su izvanredno povoljan razvoj akcije. Poslovi na pripremanju oružanog ustanka protiv okupatora i njegovih slugu napredovali su velikom brzinom. U nekim krajevima NDH naseljenim srpskim življem (Lika, Banija, Kordun, Hercegovina) već je u toku maja dolazilo do borbi između Pavelićevih ustaša i manjih grupa progonjenih Srba koji su se gotovo goloruki, naoružani vilama, grabuljama, sekirama i sličnim oruđima, pokušali da suprotstave ustaškom teroru i nasilju, boreći se za svoj goli život. Partija je vodila računa o takvim i sličnim slučajevima. Ona je u takve krajeve slala svoje najbolje ljude da ugroženom narodu pružaju pomoć i njegovu borbu pravilno kanališu.

U drugoj polovini juna pripreme za oružani ustanak su se već privodile kraju. Tako je ispunjavanje i poslednjeg značajnog uslova za početak oružanog ustanka zateklo Komunističku partiju Jugoslavije potpuno spremnu. Naime, 22. juna Hitler je napao Sovjetski Savez. Neposredna posledica ovoga napada bilo je stvaranje međunarodne antihitlerovske i antifašističke koalicije koja je pružala garancije da će se započeta oružana borba protiv okupatora i njegovih pomagača uspešno završiti.

Još istoga dana CK KPJ je održao sastanak sa koga je uputio proglas narodima Jugoslavije. U njemu je, pored ostaloga, stajalo:

"Vi koji stenjele pod okupatorskom čizmom, svi vi koji ljubite slobodu i nezavisnost, koji nećete fašističkog ropstva — znajte da je kucnuo čas borbe za vaše oslobođenje od fašističkog osvajača. Zato doprinesite svoj deo u borbi za vašu slobodu, pod vođstvom KP Jugoslavije! Borba Sovjetskog Saveza jeste i vaša borba, jer se on bori i protiv vaših neprijatelja, pod čijim vi jarmom stenjete. Ne dajte se zavesti raznim domaćim reakcionarima koji su u službi fašističkih bandita! Vaše mesto jeste u prvim borbenim redovima radničke klase, koja se bori za svoju i vašu istinsku slobodu i nezavisnost. Od te borbe zavisi vaša budućnost i budućnost vaše dece. Ako ljubite svoju slobodu i nezavisnost, ako nećete biti tuđi robovi, ako želite da se oslobodite fašističkog ropstva, onda pomognite svim sredstvima pravednu borbu velike i miroljubive zemlje socijalizma — Sovjetskog Saveza, ujedinite svoje snage protiv vaših ugnjetača, fašističkih osvajača koji porobiše i opljačkaše vašu zemlju."

CK KPJ se u proglasu posebno obraća radnicima Jugoslavije:

"Proleteri sviju krajeva Jugoslavije, na svoja mesta — u prve borbene redove! Zbijte čvrsto svoje redove oko vaše avangarde, KP Jugoslavije! Svaki na svoje mesto! Nepokolebljivo i disciplinovano vršite svoju proletersku dužnost! Spremajte se hitno za poslednji odsudni boj, ne dozvolite da se proliva dragocena krv herojskh sovjetskih naroda bez vašeg učešća! Vaše parole moraju biti: nijedan radnik ili radnica ne sme otići u fašističku Nemačku da svojim radom jača snage fašističkih bandita, nijedan top, nijedna puška, nijedno tane, nijedan metak, nijedno zrno žita itd. ne smeju vašom pomoći dospeti u ruke fašističkih zločinaca! Mobilizujte sve vaše snage protiv toga da naša zemlja bude baza za snabdevanje fašističkih rulja, koje kao besni psi napadaju na Sovjetski Savez, na našu dragu socijalističku zemlju, na našu nadu i kulu svetilju, prema kojoj se sa nadom upiru oči trudbenika čitavog sveta"

Komunistima Jugoslavije su u proglasu upućene ove reči:

"Došao je onaj najteži čas koga smo mi u našoj borbi predvideli. Mi smo znali šta spremaju fašistički zločinci protiv SSSR i čitavog radnog čovečanstva. Krvožedni fašisticki vlastodršci, koji drže u ropstvu svoje narode i narode podjarmljenih zemalja Evrope, navestiše nam rat do istrebljenja, navestiše preko radija krvavi pokolj komunista. Mi tu borbu prihvatamo, jer smo je i očekivali i mi smo se na nju spremali. U toj borbi neće biti pardona ni jednom komunisti! — deru se fašisti-krvnici. A mi im kažemo: "U toj borbi neće biti pardona zločinačkim fašističkim vođama i njihovim vernim slugama, u toj borbi neće biti pardona fašističkoj finansijskoj oligarhiji i njenim satrapima!'"

U proglasu se kaže i ovo:

"Narodi Jugoslavije: Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i drugi... Vi ste bili pobeđeni u ratu, ali niste pokoreni. Slavne tradicije borbe za pravdu i slobodu vaših dedova ne smeju biti zaboravljene. Sada je vreme da pokažete da ste dostojni potomci svojih slavnih predaka. Sada je vreme, sada je kucnuo čas da se dignete svi kao jedan u boj protiv okupatora i njihovih domaćih slugu, krvnika naših naroda. Ne prezajte ni pred kakvim terorom neprijatelja. Na teror odgovarajte masovnim udarom po najosetljivijim tačkama fašističkih okupatorskih bandita. Unistavajte sve što koristi fašističkim osvajačima. Ne dozvolite da naše železnice prevoze ratni materijal i druga sredstva koja služe fašističkim hordama u njihovoj borbi protiv Sovjetskog Saveza. Stvorimo u našoj zemlji opsednutu tvrđavu za fašističke osvajače."

U svome referatu na Petom kongresu KPJ, Josip Broz Tito je, osvrćući se na ovaj proglas, rekao:

"To je bio bojni zov naše Partije na ustanak, na oružje, odlučan i nepokolebljiv bojni zov, s vjerom u pobjedu, kako za našu Partiju, tako i za naš narod."

Dvadeset sedmog juna 1941. godine u Beogradu je formiran Glavni štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, a 4. jula, na sastanku Politbiroa CK KPJ održanom takođe u Beogradu, doneta je odluka da odmah otpočne oružani narodni ustanak, da ranije formirane oružane grupe stupe, kao partizanski odredi, u akciju, da će kao predstavnici Partije i naroda u partizanske odrede postave komesari, a da se u pojedine pokrajine upute članovi CK sa izvanrednim političkim i vojnim ovlašćenjima. Takođe je odlučeno da se partizanski odredi formiraju širom zemlje, a narodima Jugoslavije uputi nov proglas.

Na sastanku su izrađena i detaljna uputstva za akciju i organizaciju partizanskih odreda, koja su odmah upućena na teren, a kasnije, 10. avgusta, bila su objavljena i u prvom broju Biltena Glavnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, koji je od tada izlazio redovno za sve vreme trajanja narodnooslobodilačkog rata.

Neposredno posle sastanka prišlo se i izradi detaljnog plana zajednićke akcije partizanskih odreda i stvaranja oslobođene teritorije, kao važnog uslova za dalje uspešno razvijanje i rukovođenje ustankom.

U trenutku otpočinjanja oružanog ustanka, okupator je na teritoriji bivše Kraljevine Jugoslavije imao znatne vojne snage. Nemci su na teritoriji Srbije imali raspoređene tri divizije, dok je jedna bila razmeštena poostalim delovima Jugoslavije, koji su ulazili u njihovu interesnu sferu. Na ovoj teritoriji bilo je raspoređeno i nekoliko bataljona za osiguranje, žandarmerijske i policijske jedinice. Na svome okupacionom području Italijani su imali II armiju, koja se sastojala od devet pešadijskih divizija i tri samostalna puka, sa ostalim tenkovskim, artiljerijskim, konjičkim i policijskim jedinicama. Pored toga, na terenu Crne Gore, Makedonije i Kosmeta bile su raspoređene tri nepotpune divizije iz sastava IX armije, koja je bila dislocirana u Albaniji. Bugarske okupacione snage sastojale su se od dve pešadijske divizije, tri brigade, jednog graničnog puka, kao i nekih manjih jedinica, sve iz sastava V armije, dok su iz sastava 1 armije bili samo neki manji delovi u okolini Pirota i Zaječara. Mađari su, na svome području, imali raspoređene tri brigade.

Pored ovih okupacionih snaga, Pavelić je na teritoriji NDH do početka ustanka uspeo da formira pet domobranskih divizija i četiri žandarmerijska puka, dok su ustaški bataljoni, čete i vodovi bili dislocirani po gradovima i večim mestima. U okupiranom delu Srbije, okupator je uspeo da još u maju formira takozvanu Komesarsku upravu, na čelu sa nacističkim agentom Milanom Aćimovićem, bivšim šefom beogradske policije a 1939. i ministrom unutrašnjih poslova, i tako pridobije za saradnju "ceo upravni i policijski aparat Kraljevine Jugoslavije koji se u trenutku okupacije zatekao u Srbiji. Od domaćih oružanih snaga na terenu okupirane Srbije bila su raspoređena tri žandarmerijska puka, ukupne jačine oko 3.000 žandarma, koji su predstavljali ostatke žandarmerije Kraljevine Jugoslavije. Slična situacija bila je i u ostalim krajevima Jugoslavije, u kojima je izdajnička buržoazija stavila okupatoru na raspolaganje ostatke svojih oružanih snaga, prvenstveno žandarmerije, s ciljem da, koliko-toliko, održi svoje ranije pozicije (Natlačen u Sloveniji, Sekula Drljević u Crnoj Gori itd.).

Nasuprot svim ovim snagama, stajao je, tako reći, goloruk slobodoljubivi i borbeni narod sa Komunističkom partijom na čelu čvrsto rešen da i pod najtežim uslovima otpočne oružanu borbu za ostvarenje svojih težnji — narod rešen da sa oružjem u ruci kroji sam svoju sudbinu.

Sedmog jula 1941. godine planula je u Beloj Crkvi, kraj Krupnja u Srbiji, prva ustanička puška. Nju je ispalio student Žikica Jovanović Španac na žandarme koji su pokušali da ometu zbor na kome su govornici, pripadnici Valjevskog partizanskog odreda, pozivali narod na oružje i borbu protiv okupatora i njegovih slugu.

Ova prva ustanička puška odjeknula je širom Jugoslavije. Narod je, masovno, i u ostalim krajevima zemlje počeo da se laća oružja i diže na ustanak. U Crnoj Gori 13. jula; u Sloveniji 22. jula; u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovinii 27. jula i u Makedoniji 11. oktobra.

Uspešan razvoj ustanka, obeležen pobedama partizanskih odreda u sukobima s okupatorskim i kvislinškim vojnim formacijama, omogućio je stvaranje znatnog broja oslobođenih teritorija u raznim krajevima zemlje. Već krajem septembra 1941. godine u Srbiji bilo je oslobođeno oko jedne trećine njene celokupne teritorije. Oslobođene teritorije su kao baze za dalje širenje ustanka u zemlji i pravilno rukovođenje njime bile bez sumnje od ogromnog značaja, naročito ona stvorena na terenu zapadne Srbije, koja je obuhvatala gradove Gornji Milanovac, Čačak, Užičku Požegu, Užice, Ivanjicu, Čajetinu, Ušće, Rašku, Mataruge, Vrnjačku Banju isva okolna manja mesta, dok su neprijateljski garnizoni u Šapcu, Valjevu, Kragujevcu, Kraljevu, Lajkovcu i Obrenovcu bili opkoljeni i blokirani partizanskim snagama. Značaj ove teritorije bio je utoliko veći što je ostala slobodna nekoliko meseci, sve do kraja novembra 1941. godine, do kada je predstavljala jedinstvenu celinu.

Slična situacija je bila u Crnoj Gori. Burnim i u početku vrlo uspešnim razvojem ustanka oslobođen je veći broj gradova i manjih mesta. Italijanski okupator se zadržao u svojim jačim garnizonima, Cetinju, Nikšiću, Podgorici i Pljevljima, opkoljen i blokiran partizanskim jedinicama. Tako je, osim ovih nekoliko gradova, u drugoj polovini jula cela teritorija Crne Gore bila oslobođena. Ali ne zadugo, jer su italijanski okupatori, ojačani svojim trupama iz Albanije, već krajem istog meseca počeli snažnu ofanzivu protiv partizanskih snaga.

Nešto kasnije i u drugim krajevima zemlje — Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini — stvorene su veće ili manje slobodne teritorije, čiji je značaj za razvoj ustanka u tim krajevima takođe bio od velikog značaja.

Sredinom septembra 1941. godine, kada je u ruke ustanika palo i poslednje neprijateljsko uporište na liniji Šabac — Užice, Glavni štab i CK premeštaju svoje sedište iz Beograda. Od tada pa sve do oslobođenja Užica oni su se nalazili u Krupnju. Samo desetak dana po prelasku Tita iz Beograda na oslobođenu teritoriju u Stolicama, kraj Krupnja, održano je 26. septembra vojno-političko savetovanje, kome su pored članova CK i većine članova Glavnog štaba prisustvovali i komandanti štabova i većih vojnih jedinica iz Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slovenije.

Govoreći na Petom kongresu KPJ o ovome savetovanju i njegovom značaju za dalji razvoj ustanka u zemlji, Josip Broz Tito je, između ostalog, rekao:

"Ovo savetovanje imalo je veliki značaj ne samo u pogledu rukovođenja operacijama partizanskih odreda u Jugoslaviji, već je na tom savetovanju naša Partija zauzela i jasno određenu liniju za stvaranje narodnooslobodilačkih odreda, kao garancije za uspjeh oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije."

Stvaranje novih organa revolucionarne vlasti, bez sumnje, omogućila je i činjenica da su postojale oslobodene teritorije. U ovim oblastima odmah se, i to prilično intenzivno, prišlo realizaciji plana stvaranja mreže narodnooslobodilačkih odbora koje je neposredno i slobodno birao sam narod, kao nove revolucionarne organe vlasti, namesto onih starih, korumpiranih i od prvih dana okupacije kompromitovanih saradnjom sa okupatorom i borbom protiv sopstvenog naroda.

Tako su na ruševinama Kraljevine Jugoslavije, a na inicijativu KPJ i prema njenim direktivama, počeli da niču novi organi vlasti. Prvo po oslobođenim manjim i većim mestima, a zatim je, posle oslobođenja Krupnja, formiran 5. septembra 1941. godine i prvi sreski narodnooslobodilački odbor. Dva meseca kasnije, 7. novembra, u Užicu je obrazovan i prvi okružni NOO za okrug užički. U svome sastavu on je imao 6 sreskih, 1 gradski i 57 opštinskih NO odbora. Odmah zatim formiran je i Glavni NOO Srbije i time uspostavljen ceo sistem nove revolucioname vlasti u oslobođenim delovima Srbije. Koristeći i iskustvo u Srbiji, u toku leta i jeseni 1941. godine NO odbori niču i u ostalim delovima zemlje, kako na oslobođenoj tako i na teritoriji koju je kontrolisao okupator.

Zamišljeni i formirani sa prvenstvenim ciljem organizovanja pozadine i pomoći frontu, NO odbori su uporedo sa razvijanjem narodnooslobodilačke borbe — koja je tokom vremena sve više dobijala i karakter narodne revolucije — i sami, kao organi narodne vlasti, prerastali u organe narodne revolucije i postajali okosnica novog društvenog uređenja.

Izbijanje i razvoj narodnog ustanka naterali su i prozapadno orijentisane buržoaske grupe u zemlji da pokažu svoje pravo lice. Smatrajući aprilski rat svojim doprinosom u borbi protiv sila osovine, one su verovale da će, oslanjajući se na taj kapital, iskoristiti savezničku pobedu da ponovo zauzmu vlast u zemlji i uzjašu na narodnu grbaču. Bojeći se opravdano da bi uspeh narodnog ustanka doveo do suprotnog rezultata, u njihovim redovima već prvih dana ustanka dolazi do prilične uznemirenosti, a ubrzo zatim i do mobilizacije njihovih snaga, koje su se, boreći se za sopstvene interese, samo nekoliko meseci kasnije našle u taboru okupatora i rame uz rame sa njim vodile borbu protiv sopstvenog naroda.