Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

II DIO

BORBE DIVIZIJE ZA JAČANJE NOP-a U HERCEGOVINI

(novembar 1943 — april 1944)

V Glava

BORBE DIVIZIJE KRAJEM 1943. I POČETKOM 1944. GODINE

Četrnaestog decembra 1943. u selu Gornjim Dubočkama ponovo je, poslije 20 dana, bio na okupu štab Hercegovačke divizije. Istovremeno se tu našao i Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu, pa je to bila prilika da se analizira protekli period, izvuku pouke i utvrde zadaci za naredni period.

Limsko-drimska operacija zalazila je u završnu etapu. U »kotlu« planiranom od neprijatelja, omeđenom planinama Jahorinom, Sjemećom, Devetakom i Romanijom, našle su se šarao 5. i 27. udarna divizija. Sve ostale divizije (2, 3, 16, 17. i talijanska »Garibaldi«) već su bile van okruženja. Probojem. 5. i 27. divizije ova operacija se za neprijatelja završila neuspjehom 15. decembra. Tri dana kasnije njemački 5. SS korpus otpočeo je u istočnoj Bosni operaciju »Šnešturm« protiv jedinica 3. udarnog korpusa, poznata kao Krivajska operacija, nakon čega se (početkom januara 1944) težište borbi na jugoslovenskom ratištu prenijelo u zapadnu Bosnu.¹)

Po prolasku 1. brdske divizije glavnina 2. udarnog korpusa i dalje se nalazila uglavnom u dolini Lima i 12. decembra ponovo oslobodila Bijelo Polje.

Hercegovačka divizija, i dalje bez neposrednog naslona na glavninu Korpusa, našla se u predahu sa svojom glavninom u Banjanima, dok je njena ojačana 2. brigada vršila pritisak na garnizon u Gacku.

Štab Divizije je mogao da ima najgrublju predstavu o rasporedu, približnoj snazi i naoružanju, te opštoj formacijskoj pripadnosti neprijateljskih posada u garnizonima i uporištima na svom operativnom području. O detaljima toga rasporeda, naročito numeraciji jedinica, njihovom formacijskom sastavu i tekućim promjenama, prije svega kod njemačkih jedinica, i njihovom komandnom sastavu se manje znalo, zbog toga što se obavještajna služba još uvijek pretežno oslanjala na borbeno osmatranje i izviđanje.

Po njemačkim dokumentima taj raspored je sredinom decembra 1943. izgledao ovako:²'

— na prostoru Viluse — Grahovo: 3. bataljon 359. pješadijskog puka sa 6. baterijom 222. artiljerijskog puka, Vučedolskom brigadom četničkog Nikšićkog korpusa i četom nascionalističke žandarmerije;

— Lastva: 3. bataljon domobranskog 14. pješadijskog puka, bez 12. čete;

— Trebinje: komanda njemačkog 359. puka sa jezgrima prištapskih jedinica (13. 14. i 15. četa); komanda domobranskog 14. pješadijskog puka takođe sa prištapskim jedinicama (13. 14. i 15. četa), te njoj potčinjena komanda 1. bataljona sa po jednom četom iz 1. i 3. bataljona.

— Pored Trebinjske brigade (oko 400 ljudi) u okolini Trebinja nalazile su se četničke komande: komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine i komanda Trebinjskog korpusa, za zaštitnim dijelovima;

— željezničku prugu od Trebinja do Gabele osiguravali su: dvije ojačane čete 1. bataljona domobranskog 14. puika od Trebinja do Huma, talijanska 49. fašistička legija »San Marko« (dva bataljona i prištapski dijelovi) od Poljica do Ravnog; 2. bataljon domobranskog 14. puka sa po jednom četom ustaške milicije u Ravnom i Hutovu; komanda 5. bataljona 2. ustaškog prometnog zdruga u Gabeli sa satnijama: 2. u Hutovu, 3. od Krupe do Dubravice a 1. u Opuzenu.

— Bileća: četnička Bilećka brigada i Vučedolski bataljon Vučedolske brigade;

— Ljubinje: četnička Ljubinjska brigada;

— Stolac: mehanizovani dijelovi (3. četa) 7. SS pionirskog bataljona sa dijelom talijanskog Radnog bataljona, te četnička Stolačka brigada i jedna četa domobranske milicije u Dubravama;

— Čapljina — Domanovići: pozadinski dijelovi njemačke 118. lovačke divizije i nešto ustaša;

— Gacko — Kula Fazlagić: ojačani 1. konjički eskadron 7. SS izviđačkog bataljona sa milicijskim DOMDO (domobranski dobrovoljački) bataljonom »Gacko« 6. domobranske divizije, četničkom Gatačkom brigadom i dijelom Granične (Golijske) brigade, raspoređenim u Gatačkom polju;

— uporišta Kifino Selo, Fojnica, Plužine, Ulog: na komunikaciji od Nevesinja prema Gacku i Kalinoviku obezbjeđivao je ojačani 2. konjički eskadron 7. SS izviđačkog bataljona sa četničkom 1. nevesinjskom brigadom;

— Nevesinje: (sa okolinom) komanda 7. SS protivtenkovskog diviziona sa 1. baterijom, štabna četa 7. SS divizije, jedna četa domobranske milicije, te komande četničkog Nevesinjskog korpusa (s. Miljevac) i 2. nevesinjska brigada;

— Mostar: (sa Blagajem i Bijelim Poljem) komanda njemačkog 5. SS brdskog armijskog korpusa sa dijelom prištapskih jedinica, dijelom pozadinskih ustanova 7. SS divizije i njenog artiljerijskog puka, dio pozadinskih ustanova i jedinica domobranske 6. pješadijske divizije, te domobranska 3. vazduhoplovna baza (3. zračna luka);

— željezničku prugu od Čapljine do Ivan-sedla obezbjeđivao je 2. puk (komanda u Jablanici) domobranskog 2. brdskog zdruga, čija se komanda sa prištapskim jedinicama, sem artiljerije, nalazila u Konjicu, a 9. puk na obezbjeđenju pruge dalje prema Sarajevu.

Upravo u to vrijeme bile su sagledane namjere i osnovni ciljevi njemačke zimske kampanje pa je Vrhovni štab 11. XII 1943.³) izdao direktivu kojom je naredio da korpusi Narodnooslobodilačke vojske, koji su se našli pred udarom nadmoćnijeg neprijatelja, izvrše dekoncentraciju jedinica, ne dozvoljavajući da ih protivnik okruži; da razvlače neprijateljske napadne kolone; da im se suprotstave primjenom zadržavajuće odbrane; da im se vještim manevrima zabacuju na bokove i u pozadinu i da im energičnim udarima nanose gubitke. Ostale jedinice trebalo je da odmah počnu jače napade na neprijateljske kolone u pokretu i na posade, te da ruše komunikacije u svojim operativnim zonama kako bi se umanjio efekat njemačke ofanzive.

Štab 2. udarnog korpusa primio je ovu direktivu (radiogram) već istog dana. U posebnom naređenju 2. udarnom korpusu bio je naročito istaknut napad jakih snaga na 3. udarni korpus NOVJ u istočnoj Bosni i naglašeno da jedinice treba da primjenjuju taktiku zabacivanja što jačih snaga u pozadinu neprijatelja i da se drže rastresitog rasporeda kako bi izbjegle okruženje.

Na osnovu toga štab Korpusa je 12. decembra radiogramom dao zadatak Hercegovačkoj diviziji da najhitnije aktivira sve svoje snage i da u prvom redu odlučno napada komunikacije u istočnoj Hercegovini radi paralisanja neprijateljskog saobraćaja. U cilju onemogućavanja neprijateljevih protivmjera trebalo je što više primjenjivati brzo manevrovanje i brigade držati dekoncentrisane.⁴⁾

Novembarske koncentracije jakih njemačkih snaga u Hercegovini (7. SS brdska, 118. lovačka i 181. grenadirska)⁵ i napad ojačane 7. SS divizije na novoformiranu Hercegovačku diviziju, u kome je izgubljena centralna, prilično staibilizovana slobodna teritorija, bili su pogoršali situaciju u Hercegovini. Privremeno odsustvo brigada omogućilo je neprijatelju da pooštri teror nad stanovništvom. Usljed toga su društveno-političke organizacije NOP-a i organi vlasti na ranije kontrolisanoj i slobodnoj teritoriji bili primorani na ograničenu, a ponegdje i na ilegalnu aktivnost. Fizičkim istrebljenjem svih čije im je političko ubjeđenje bilo nepoželjno i prisilnom mobilizacijom drugih u kolaboracionističke formacije željelo se zastrašiti stanovništvo, slomiti njegova privrženost oslobodilačkoj borbi i uspostaviti autoritet okupacione vlasti.⁶

Hercegovački vijećnici sa zasjedanja ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a još se nisu bili vratili iz Mrkonjić-Grada i Jajca a istorijske odluke o konstituisanju bosanskohercegovačke državnosti i uređenju Demokratske Federativne Jugoslavije, koje su imale veoma značajne posljedice po dalji tok oslobodilačkog rata u smislu učvršćenja uveliko izvojevanih tekovina, stigle su u Hercegovinu preko radio-stanice »Slobodna Jugoslavija« i redovnim radio-saobraćajem. Obrazovanje Nacionalnog komiteta Jugoslavije, kao privremene vlade, i dodjeljivanje vrhovnom komandantu NOV i POJ Josipu Brozu Titu zvanje maršala Jugoslavije posebno se dojmilo boraca Divizije i prihvaćeno je sa najvećim oduševljenjem. Odluke ovih :storijskih skupova bile su tada osnova, snažna podrška i podstrek čitavoj aktivnosti NOP-a u Hercegovini, a time i Hercegovačkoj diviziji.

Kao odgovor na odluku AVNOJ-a o federativnom uređenju Jugoslavije, po naređenju svojih »nadređenih«, i četnici u Hercegovini, pod parolom »Bolje s nama nego protiv nas«, proklamuju novi kurs prema Muslimanima i Hrvatima, nastojeći da parališu njihovu podršku NOP-u,^6a-ali su istovremeno uveliko radili na priključenju Hercegovine Nedićevoj Srbiji, čime su faktički sprovodili koncepciju opunomoćenika Trećeg Rajha za jugoistok Hermana Nojbahera o okupljanju antikomunistiokih snaga na Balkanu.

Pored vojničkog zadatka dobijenog od štaba Korpusa, osnovu za donošenje plana akcija u narednom periodu predstavljale su odluke osnivačkog sastanka novoformiranog Divizijskog partijskog biroa, održanog 3. XII 1943. u s. Stabnama, te zahtjev Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu za skladan napor svih faktora revolucionarne oslobodilačke borbe, pri čemu je naročita važnost pridavana vojničkom tučenju neprijatelja u Hercegovini. A to je pretpostavljalo hitan povratak brigada na teren sa koga su se prije 15 dana udaljile.

Osnovna zamisao plana bila je da sa dvije brigade i partizanskim jedinicama izvrši snažan udar po komunikacijama u dubini hercegovačkog operativnog područja, a potom da se na prostoru Bileća — Gacko — Stolac ponovo stabilizuje slobodna teritorija, kao baza narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini. Naređena dekoncentracija sanitetskog zbrinjavanja i liječenja trebalo je da olakša pokretljivost Divizije. Sredina decembra 1943. je ujedno obilježila nastavak veoma žive političke aktivnosti svih organizacija narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini, a njenu suštinu predstavljali su realizacija i objašnjavanje odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a i Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a.

Već 15. decembra 2. i 3. hercegovačka brigada krenule su na izvršenje zadataka. Deseta brigada zadržana je i dalje u Banjanima radi odmora i obezbjeđenja štaba Divizije, njegovih ustanova i političkog rukovodstva oblasti koji su od 18. decembra u selu Crkvice, dok je bolnička baza ostala u Gornjim Dubočkama.

Pošto joj je štab Divizije vratio 3. bataljon, 3. udarna brigada je orijentisana prema stolačkom i ljubinjskom srezu da bi od Vučijeg Dola preko Plane i Vranjskih 17. decembra izbila u rejon s. Vlahovića. Noču 17/18. istog mjeseca njen 1. i 2. bataljon uz pomoć bataljona »Savo Belović« iz pokreta su u Potkomu i na Hrgudu napali i poslije višečasovne borbe odbacili u Stolac četničku Stolačku brigadu. Umjesto (prema obavještenjima) očekivanih 250 četnika Stolačka brigada je prisilnom mobilizacijom bila narasla na 400 ljudi. Zarobljeno je 28 četnika, a njen komandant Mi-lić Džangić je teško ranjen pa je potom liječen u njemačkoj bolnici u Kragujevcu. Treća brigada je imala 2 poginula,* 2 ranjena i 2 zarobljena. Poginuo je komandir čete 1. bataljona Milutin Jelačić iz s. Dabrice.⁷ Istog dana bataljon »Mihajlo Čuzulan« i četa »Rade Pravica« Južnohercegovač-NOP odreda napali su kod s. Vlasače oko 100 četnika Trebinjske brigade i bez vlastitih gubitaka odbacili ih u garnizon. Tom prilikom 4 četnika su poginula, 8 ih je ranjeno i 9 zarobljeno.⁸

*) U borbi na Hrgudu poginula je bolničarka 1. bataljona Fatima H. Hanić iz s. Aladinića.

Devetnaestog decembra bataljon »Marko Mihić« istog odreda je bez sopstvenih gubitaka u s. Kruševu uništio njemačku patrolu jačine 8 vojnika, a sutradan u zasjedi kod s. Udore i njemački odred upućen sa Mostarskog aerodroma, koji je tragao za oborenim njemačkim kapetanom pilotom Kirhnerom. Ovaj potjerni odred je imao oko 80 vojnika i starješina i pristigao je od Stoca do Udore, na tri kamiona i jednim putničkim kolima. Samo tri njemačka vojnika su bjegstvom bez oružja izbjegla uništavajuću zasjedu. Zaplijenjena su sva četiri vozila, 6 puškomitraljeza, 15. pušaka, 14 automata, 7 pištolja, 50 ručnih bombi, oko 5.000 puščanih metaka i druga oprema.⁹ Trideset odlučnih partizana kod Udore, pod rukovodstvom komandanta Manojla Buluta i političkog komesara Mihe Ružica uništili su bez sopstvenih gubitaka skoro trostruko brojniju njemačku jedinicu, što je izuzetan ratni podvig, vrijedan najvišeg priznanja.

Dan kasnije (21. XII) u istom cilju, dolazeći sa ž. st. D. Hrasno u s. Kučinare je izbio novi njemački potjerni odred jačine ojačane čete iz 118. divizije i počeo pljačkati i paliti selo. Poslije borbe u Dabarskom polju 3. brigada je nastavila kretanje i približno istovremeno sa neprijateljem iz D. Hrasna izbila u susjedno s. Bančiće. Obaviješten o pojavi neprijatelja štab Brigade je intervenisao Drugim i Četvrtim bataljonom. Njemačka četa je inapadnuta u s. Pušištima, gdje se spremala da prenoći, ali je nakon kraće borbe razbijena. Njemački vojnici sa pridatim ustašama, obuzeti panikom, pobjegli su prema Stocu, ostavivši dva poginula. U noćnom gonjenju do s. Poplata iz 3. brigade je poginuo politički komesar čete 2. bataljuna Tomo Kardum iz s. Rapti.¹⁰

Poslije toga 3. udarna brigada je 22. decembra oslobodila Ljubinje, gdje je obuhvatnim napadom raspršila četničku Ljubinjsku brigadu (150 četnika),¹¹ a potom čistila okolna sela i pl. Sitnicu od četnika. Dvadeset sedmog decembra vratila se prema Bileći po naređenju štaba Divizije i time završila desetodnevni vrlo efektan manevar, koji je pored rušenja komunikacija od Stoca prema Dabarskom polju i Ljubinju rezultirao i neprijateljevim gubicima od preko 150 izbačenih iz stroja. Ovaj uspjeh je ostvaren uz punu saradnju i zalaganje jedinica Južnohercegovackog NOP odreda.

Druga hercegovačka udarna brigada, ojačana 5. bataljonom 10. brigade; 15. decembra je iz s. Nadanića kod Gacka protjerala manju njemačku posadu i time presjekla put Gacko — Nevesinje. Prvi eskadron 7. SS izviđačkog bataljona odmah je reagovao. Oko 200 četnika i esesovaca iz Fojnice izvršilo je protivnapad prema Nadanićima i Domrkama. Uz sopstvene gubitke od 3 poginula* i 4 ranjena Brigada je odbila napad i nanijela neprijatelju gubitke od 14 mrtvih.¹² Sutradan je čisteći Površ nastavila nastupanje prema komunikaciji Kifino Selo — Ulog, ali, obaviještena da se na nju priprema napad od Gacka i Nevesinja, u oskudici municije, 19. decembra se vratila u prostor Vrba — Dramešina i 22. istog mjeseca prešla u rejon Galešina — Dulići.

*) Poginuli su Mladen Marić iz s. Strujića, vodnik 2. bataljona; Risto Sošo iz s. Dračeva, politički delegat voda 2. bataljona a Rajko P. Bošnjak iz Bileće, rukovodilac SKOJ-a 3. bataljona, pao je u zarobljeništvo četnika koji su ga potom strijeljali.

Dok su Druga i Treća brigada izvršavale prve od planiranih zadataka prodirući južnom i sjevernom Hercegovinom, štab Divizije je 18. decembra 1943. u s. Crkvice primio radio-naređenje vrhovnog komandanta Maršala Tita kojim je Hercegovačka udarna divizija preimenovana u Dvadeset devetu udarnu diviziju NOVJ.¹³⁾ Pet dana kasnije i Centralni komitet KPJ postavio je politodjel Divizije, kao svoj instruktorski organ za pomoć u provođenju partijskoorganizacijskog rada u divizijskoj organizaciji Komunističke partije i opšte političke-propagandne djelatnosti u vojsci i van nje. Za rukovodioca Politodjela je postavljen Vojo Kovačević.¹⁴

Napadi na garnizone u Gacku i Bileći

Ocjenjujući da je udarom po komunikacijama Stolac — Dabarsko polje, Stolac — Ljubinje i Gacko — Kifino Selo, prvi dio zadatka uglavnom izvršen i da su se stekli povoljni uslovi za oslobođenje gradova, štab Divizije je 22. decembra odlučio da jednovremeno oslobodi Gacko i Bileću, pa je naredio pokret brigada prema ovim garnizonima i počeo pripreme za napad.

Na gatački sektor uputio je 10. brigadu. Do 24. decembra 2. brigada je pomjerena iz Gatačkog polja prema Bileći, kada je raspoređena na prostor s. Kapavica — Kovači — Golobrđe, gdje joj je potčinjena partizanska četa »Vlado Tomanović« u Baljcima. Sarađujući sa jedinicama Divizije Banjsko-vučedolski bataljon Nikšićkog NOP odreda vršio je obezbjeđenje od pravca Vilusa.

Bez svoga 2. bataljona (zadržan uz štab Divizije) Deseta brigada je u nastupanju prema Gacku 25. decembra iz pokreta napala i odbacila do 350 esesovaca, četnika i domobranskih milicionera od Ulinja i Miholjača prema njihovom gradskom uporištu u Gacku. Tada su ubijena 2 i ranjena 3 četnika.¹⁵

Četiri bataljona 10. brigade su noću 26/27. decembra u jakoj sniježnoj vijavici od Jasenika i Ulinja krenuli u napad za oslobođenje Gacka. U rejonu Miholjača naišli su na odbranu oko 600 esesovaca, četnika i milicionara, podržanih vatrom baterije topova i minobacača. Nabujala Mušnica zadržala je napad lijevog krila više sati pa je i desno krilo Brigade bilo zaustavljeno. Pred zoru štab Brigade je uspio da poveže napore bataljona, pa se do zore vodila oštra borba, protkana uzastopnim protivnapadima neprijatelja. Svitanje je još više smanjilo izglede za dalji uspjeh napada i zaprijetilo težim gubicima ljudi pa je štab Brigade izvukao jedinice iz borbe na prostor Vrba — Bodežišta u namjeri da Gacko oslobodi povoljnijim pravcem u novom pokušaju. U ovoj borbi četiri borca su izbačena iz stroja, a u napadu su se istakli 4. i 5. bataljon.¹⁶⁾

U 23 sata 29. decembra otpočeo je novi napad 10. brigade u pravcu Gacka, sada bolje organizovan i drugačijim borbenim poretkom. Preko Miholjača su nastupali 1. i 4. bataljon a obuhvatno preko Ponikava i Gračanice 3. i 5, bataljon. Neprijateljevi obavještajci blagovremeno su otkrili ovaj napad, pa su ga udruženi neprijatelji u rejonu Gacka prihvatili dobro pripremljeni za odbranu. Poslije četiri sata borbe probijena je spoljna odbrana grada da bi se nastavila žestokim uličnim sudarima. Sabijen u bunkere i tvrde zgrade, neprijatelj je ostvarujući gustu vatru odolijevao bombašima 10. brigade a sa uzvišenja Zečice dominirao je odbranom iz jakog bunkera, koji 5. bataljon nije uspio da savlada. Do svitanja je poginulo sedam a ranjeno 16 boraca. Zato je štab Brigade obustavio napad i izvukao bataljone u prostor Dramešina — Platice — Berušica.¹⁷^ Među poginulim bio je zamjenik komandira čete 1. bataljona Lazar Radmilović iz s. Baljci*) U odbrani Gacka njemačka posada je imala jednog poginulog i pet ranjenih vojnika, dok za kolaboracioniste ne navodi gubitke, ali se zna da su pored ostalih u napadu ubijeni i komandanti bataljona četničke Gatačke brigade Vaso Zirojević i Veljko Govedarica.

*) Prema postojećoj evidenciji u ovoj borbi je kod s. Mihaljča poginuo borac 1. bataljona Rajko T. Ždrale iz s. Baljci. Imena ostalih nisu utvrđena.

Dan ranije, noću 28/29. decembra oko 150 četnika iz Gacka sa 30 esesovaca upalo je iz Kule Fazlagić u s. Duliće radi odmazde prema stanovništvu koje je jedinstveno učestvovalo na strani NOP-a. U okruženom selu oko 15 partizana bataljona »Vule Skoko« odlučno je prihvatilo odbranu. Razvila se dramatična borba tokom noći, u kojoj su partizani uz pomoć stanovništva na kraju odbacili napadače. Jedan četnik je zarobljen, partizani su zaplijenili jedan puškomitraljez i tri puške a u borbi je poginuo**) jedan partizan.¹⁸

**) Obren Crnogorac iz Dulića, istaknuti borac.

Dok je organizacija napada na garnizon u Gacku bila povjerena 10. hercegovačkoj brigadi, napadom za oslobođenje Bileće rukovodi neposredno štab Divizije. Zato je svoje komandno mjesto isturio u s. Okolišta. Zapovijest za napad izdao je 26. decembra u 8 sati, ali je u cilju tajnosti i iznenađenja štabovima 2. i 3. brigade dostavljena tek 28. decembra ujutru.

Osnovu plana napada činila je zamisao da se napad izvede iznenadno, noću, i koncentrično sa dvije brigade, koje će iz suprotnih pravaca prikriveno podići polaznim položajima za napad. Za spoljna obezbj eden ja napada su angažovani 3. bataljon 3. brigade prema Trebinju a 2. bataljon 2. brigade i Banjsko-vučedolski bataljon prema Vilusima. Zaštitu štaba Divizije i divizijskih ustanova preuzeli su zaštitna četa Divizije i dijelovi Sjevernohercegovačkog NOP odreda. Početak napada predviđen je za 22,30 sati 28. decembra kako bi brigade imale dovoljno noćnog vremena za podilaženje i posjedanje polaznih položaja.¹⁹)

Napad je bio zasnovan na procjeni da odbranu garnizona u Bileći sačinjava samo četnička Bilećka brigada jačine 300 do 400 četnika iako je štab Divizije još 16. decembra imao podatke da ova brigada, ojačana Vučedolskim bataljonom, i bez svog Ljubomirskog bataljona ima 590 četnika.²⁰⁾

Međutim, već 16. istog mjeseca komandi njemačkog 5. SS korpusa bilo je preko četničkih obavještajaca poznata odluka štaba Divizije, donesena u G. Dubočkama, o napadu na garnizon u Bileći.²¹ Dvadesetog decembra preko svog obavještajca u s. Ublima četnička Bilećka brigada je ponovo obaviještena o pripremama napada na Bileću.²²⁾ Neprijatelj od tada budno prati pokrete jedinica Divizije i preduzima mjere za pojačanje odbrane garnizona u Bileći.²³ Tako je 22. decembra komandant Bilećke brigade izdao zapovijest za upornu odbranu Bileće, u kojoj je, između ostalog, predvidio njemačku pomoć iz Trebinja i udar Vučedolske brigade od Vilusa u leđa napadača.²⁴) Širenjem glasina o predstojećoj novoj njemačkoj ofanzivi i preko pisama i posjeta rodbine borcima Divizije četnici takođe nastoje da potkopaju njihov moral.

Na širem planu njemačke i četničke više komande u ovo vrijeme preduzimaju povezane napade sa ciljem da parališu inicijativu snaga 29. divizije. Dvadeset sedmog decembra oko 130 esesovaca, četnika i domobranskih milicionara preduzimaju ispad iz Stoca i napadaju partizanski bataljon »Savo Belović« na Hrgudu. Partizani su ih istog dana kod s. Barane suzbili i odbacili u grad. Narednog dana neprijatelj je sa 250 vojnika obnovio napad. Osamdeset partizana uz pomoć Hrguđana, trpeći žestoku artiljerijsku vatru, vodili su tešku petočasovnu borbu i na kraju razbili i protjerali neprijatelje, koji su u dva pokušaja imali 15 mrtvih među kojima je i jedan njemački oficir. Partizani su zaplijenili 2 puškomitraljeza, 10 pušaka i znatne količine municije i druge opreme. U borbi je poginuo* jedan partizan.²⁵)

*) Pao je hrabri borac Spasoje Mihić iz s. Predolja, kod Stoca. U istoj borbi je poginuo aktivista NOP-a Ilija Dragović iz s. Hrguda braneći svoje selo zajedno sa partizanima.

Sa istim ciljem od Vilusa je 28. decembra u Banjane nadirala četnička Vučedolska brigada, potisla partizanski Banjsko-vučedolski bataljon i zaprijetila kod Velimlja i Bratogoša zaleđu i ustanovama Divizije. Istovremeno 28. decembra njemački 3. bataljon 359. puka rokiran je iz Vilusa u rejon Trebinja da bi intervenisao prema ugroženoj Bileći. U sklopu ovih neprijateljevih mjera došlo je i do već opisane diverzije na gatačkom sektoru noću 28/29. decembra, napad na s. Duliće.

Za odbranu i održanje Bileće vidno se založila i četnička komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine, koja je još 26. decembra izvijestila Dražu Mihailovića da će Bileću braniti 1050 četnika sa 62 puškomitraljeza, 4 mitraljeza i 8 minobacača.²⁶)

Pod ovakvim okolnostima i odnosom snaga preduzet je napad za oslobođenje Bileće, za koju su toliko bile zainteresovane obje strane. Pokret brigada je počeo 28. decembra u 17. sati da bi u 22 sata i 30 minuta jednovremeno napale na spoljnu odbranu četničkog garnizona. Treća brigada (tri bataljona sa partizanskom Sitničkom četom) krenula je iz rejona Krstača a 2. brigada (tri bataljona, među kojima i pridati 2. bataljon 10. brigade) iz prostora s. Kovači.

Jedinice 3. brigade udarile su na četnički garnizon sa sjeverozapada na odsjeku Logor — Sukurova Mahala a jedinice 2. brigade sa istočne i sjeveroistočne strane na sektoru Modropac — Hadžibegovo brdo — Vlahinja. Razvila se žestoka borba na kružnoj i fortifikacijski dobro uređenoj odbrani, posebno na Vodenoj gradini i Podubovcu, a kod 2. brigade na istočnoj ivici grada. Jaka i dobro organizovana vatra iz utvrđenja nije popuštala, pa je četnička odbrana odolijevala bombaškim jurišima.

U toku noći protivnapadom četničke rezerve odbačen je 2. bataljon 10. brigade preko Modropca, čime su unutrašnja krila brigada bila otkrivena i ugrožena. U svitanje štab Divizije je naredio da se napad obustavi, jedinice izvuku iz kotline i zadrže na prvim uzvišenjima.

Napad na četnike u Bileći je obnovljen 29. decembra u 16 časova, bez bitnih promjena rasporeda iz prethodne noći. Ovoga puta bolje izabranim pravcima sve jedinice su brzo prodrle u uporište i nastavile ulične borbe. Bez dovoljno municije i eksploziva za razaranje utvrđenja premda su se udarni bataljoni potpuno zalagali, ipak nisu bili u mogućnosti i da ovladaju čvorom četničke odbrane. Trpjeli su osjetne gubitke, pa nastavljanje napada nije imalo svoju svrhu. Rukovođen takvom ocjenom štab 29. divizije je obustavio napad i jedinice su u zoru 30. decembra izvučene na polazne položaje.²⁷

Bataljoni na obezbjeđenju prema Trebinju i Vilusima uspješno su obavili zadatke. Drugi bataljon 2. brigade protjerao je manju četničku posadu iz Vraćenovića i tu zatvarao pravac prema Bileći, dok je Banjsko-vučedolski bataljon ovladao u međuvremenu napuštenim Velimljem, iz koga je potisnuo dijelove četničke Vučedolske brigade.²⁸' Treći bataljon 3. brigade pod komandom Ljuba Miljanovića, narodnog heroja, i političkog komesara Mirka Kolaka je 28. uveče razoružao četničku posadu u Mosku, čime je Bileću izolovao od garnizona u Trebinju, a sutradan u 9,30 sati u dobro prikrivenu zasjedu iznad s. Moska upustio djelomično motorizovanu neprijateljevu borbenu grupu iz Trebinja. Grupu su činile 10. i 11. četa domobranskog 14. puka i najmanje jedan bataljon četničke Trebinjske brigade, sa jednim vodom 13. čete njemačkog 359. puka.

U oštroj kratkoj vatri, koja se nastavila jurišem i borbom prsa u prsa, 3. bataljon je nanio neprijatelju teške gubitke i odbacio ga u s. Jasen. Pošto je angažovana još i ojačana 11. četa njemačkog 359. puka iz Vilusa, neprijatelj je ponovo krenuo od Jasena u prodor prema Bileći. U 15,30 časova zauzeo je nebranjeno Mosko i na Klenku uhvatio vezu sa dijelovima koji su intervenisali iz Bileće. Uz gubitke od dva poginula* i 6 ranjenih 3. bataljon je ubio 1 oficira i 13 njemačkih vojnika, 9 domobrana i 5 četnika, ranio 5 njemačkih vojnika, 14 domobrana i 5 četnika, a zarobio 8 njemačkih vojnika, 10 četnika, 13 domobrana i jednog domobranskog oficira; unišito 3 kamiona i zaplijenio 1 mitraljez, 2 laka minobacača, 3 puškomitraljeza, 20 pušaka, 4 automata i 4 sanduka sanitetskog materijala.²⁹)

*) Poginuli su iz 3. brigade vodnici: Mirko Petrović iz s. Zagore i Četko Aćimović iz s. Brove, Ljubomir.

U dvodnevnim borbama oko Bileće (bez osiguranja) iz jedinica 29. divizije poginulo je 7 boraca,* od kojih trojica starješina; među njima i politički komesar čete 2. bataljona 10. brigade Milan Škorić, prvoborac iz s. Bančića, i 11 ranjenih, dok su četnici imali 4 mrtva i 15 ranjenih.³⁰'

* Prema evidenciji među poginulima je bio vodnik 1. bataljona 2. brigade Gojko Jakšić iz s. Stepena.

Manevarska dejstva Divizije početkom 1944. godine

Ishod borbi za oslobođenje Gacka i Bileće upozorio je rukovodstva da jedinice 29. udarne divizije još nisu, kako tehnički tako i taktički, potpuno osposobljene za savlađivanje utvrđenih naseljenih mjesta, čija se odbrana zasnivala na elementima stalne fortifikacije. Nebudnost ili nepotpuno obezbjeđenje tajnosti komandovanja isključili su svako iznenađenje, na koje je, prije svega, u oba slučaja štab Divizije ozbiljno računao. Tome treba dodati i slabosti još uvijek nedorasle obavještajne službe i iz toga su proizašle pogrešne procjene o realnim mogućnostima neprijatelja.

Poslije borbi oko Gacka i Bileće štab 29. divizije se odlučio da sve jedinice nastave manevarsku borbu na svojim sektorima radi tučenja neprijatelja na otvorenom prostoru i što većeg zaprečavania komunikacija. Deseta brigada je nastavila borbu prostorom duž druma Gacko — Kifino Selo. Druga je ostala oko garnizona u Bileći, a 3. brigadi je povjeren slobodniji manevar širom teritorije Južnohercegovačkog NOP odreda. Na dodijeljenim sektorima brigade su objedinjavale rad teritorijalnih partizanskih jedinica i u saradnji sa društveno-političkim rukovodstvom na terenu stvarale uslove za razvoj narodnooslobodilačke vlasti, politički djelovale po naseljima i prikupljale nove borce.

Na snažne udarce 29. divizije krajem decembra kod Gacka, Bileće i u južnoj Hercegovini njemačke komande su tražile izlaz u opštoj mobilizaciji i korišćenju kolaboracionističkih formacija, u prvom redu četničkog Nevesinjskog korpusa.

Deseta brigada, bez 2. bataljona (bio je u rezervi kod štaba Divizije), izvršavajući zadatak zatekla se 3. januara u rejonu Braičevići — Bodežišta — Tarahin Do. Prema njoj su već podilazile tri koncentrične kolone Nevesinjskog korpusa, svaka u jačini do 300 četnika.³¹) Željele su da iznenadnim napadom potuku 10. brigadu, za koju su znali da je premorena i da oskudijeva u municiji. Od s. Kokorine usmjerena je lijeva kolona (Fojnički i Uloški bataljon 1. nevesinjske brigade), ojačana njemačkim minobacačkim vodom. Od s. Jugovića kretala su se dva bataljona četničke 2. nevesinjske brigade dok su na desnom krilu podilazili četnici Gatačke brigade u pravcu Tarahin-Dola.

Prisustvo četnika otkriveno je u zadnji čas, oko 20 sati 30. januara, pa je štab 10. brigade odmah naredio prelazak svih bataljona u protivnapad prema neprijatelju u Kokorini i Jugovićima. Tada još nije bio :obaviješten o trećoj koloni (iz Gacka). Dvije grupe bataljona 10. brigade krenule su u susret neprijatelju oko pola noći po sniježnoj vijavici i jakoj hladnoći, probijajući se zametenim stazama. Pod neposrednim rukovodstvom komandanta 10. brigade Nikole Ljubibratića 1. i 4. bataljon su u svitanje napali četnike u Kokorini s leđa pošto su obišli njihova osiguranja. Iznenadan i odlučan napad spriječio je svaki otpor četnika i Nijemaca pa su se dali u panično bjekstvo. Osjetivši opasnost na vrijeme je umakla i četnička kolona iz Jugovića, prije nego što će je napasti 3. i 5. bataljon. Ovim pokolebana od napada je odustala i četnička kolona od Gacka.

U Kokorini su poginula 32 četnika sa komandantom Fojničkog bataljona 1, nevesinjske brigade Tasovcem, a dvadesetak ih je zarobljeno; broj ranjenih nije utvrđen. U ovoj borbi gubitaka jedinice 10. brigade nisu imale a zaplijenile su: dva njemačka minobacača 81 mm sa 106 mina i 19 tovarnih grla, 30 pušaka i razna druga borbena sredstva i opremu.³²⁾Po odbijanju napada glavnine četničkog Nevesinjskog korpusa na Površi 10. brigada je 8. januara odbila i napad preko 300 četnika Gatačke brigade sa polučetom njemačkih vojnika i, odbacila ih prema Gacku³³) i presjekla drumsku komunikaciju Gacko — Nevesinje. Pri tom je neprijatelju nanijela gubitke od jednog poginulog i osam ranjenih vojnika.

Istovremena pojava 10. krajiške brigade 5. udarne divizije NOVJ, koja je ovladala prostorom Kalinovik — Ulog i razjurila tamošnje četničke posade, olakšala je položaj jedinicama 29. divizije u gornjoj Hercegovini.³⁴ Nakon neuspjeha u pokušajima da odbaci 10. hercegovačku brigadu neprijatelj se zbog vremenskih nepogoda zavukao u utvrđene garnizone, pa se Brigada u dalje dvije nedjelje bavila unutrašnjim sređivanjem i političkim zadacima na Gatačkoj površi.

Po dobijenom zadatku, 31. decembra, 3. brigada je krenula od Bileće prema Trebinju i Brdima. Čisteći četničke grupice izbila je 1. januara preko Ljubomira u prostor Zagore i kod zaseoka Vlasače, uz jednog ubijenog i 6 zarobljenih četnika, slomila napad glavnine četničke Trebinjske brigade (oko 200 ljudi) i protjerala je prema Trebinju.³⁵^

U saradnji sa političkim radnicima na terenu i partizanskom četom »Rade Pravica« štab 3. brigade je pripremio prepad na željezničku stanicu: Jesenica — Lug radi prihvatanja 1. čete domobranskog 14. pješadijskog puka (sa komandirom ove čete Esadom Behlilovićem bilo je dogovoreno njeno prevođenje na stranu NOP-a, što je trebalo obaviti uz fiktivno zarobljavanje). Istovremeno je napadnuta i 2. četa istog puka, koja je bila u posadi susjedne stanice Diklići.

Drugog januara, oko 23 sata, dijelovi Brigade su prešli u napad, 1. bataljon na posadu u Diklićima, a 2. bataljon na četu u stanici Jasenka — Lug. U kraćoj borbi domobranska 1. četa u ž. st. Jasenica — Lug je »zarobljena«. Pod uticajem u međuvremenu pristiglih ustaša 2. domobranska četa u Diklićima pružila je žilav otpor, u kome se održala i pored teških gubitaka. Trećoj brigadi se iz st. Jasenica — Lug priključilo 59 domobrana sa starješinama i naoružanjem (2 puškomitraljeza, 2 automata, 50 pušaka, 1 minobacač 81 mm sa 80 mina, 7.000 metaka) i tri sanduka sanitetskog materijala. U Diklićima je ubijen jedan, a ranjeno 29 domobrana. Tu su iz Brigade poginula 2 i ranjena 4 borca.³⁶) Među poginulima je bio zamjenik komandira čete 1. bataljona Božo Samardžić iz s. Potkom. Od 2. do 10. januara 3. brigada je intervenisala u ljubinjskom kraju; progonila je raštrkane četničke grupice, 4. januara oslobodila Ljubinje, a zatim izbila u rejon Vlahovića, ojačana sa 84 nova borca. Slijedeća dva dana u pokretu prema Trusini zajedno sa bataljonom »Savo Belović« ubila je još četiri četnika i zaplijenila 1 puškomitraljez. Uspjeh ovog boravka 3. brigade u južnoj Hercegovini proširen je akcijama jedinica Južnohercegovačkog odreda. Četa »Rade Pravica« je 10. januara kod s. Đedića napala domobransko-četničke dijelove, protjerala ih iz sela, zarobila 3 domobrana sa 3 puškomitraljeza, 3 puške i nešto municije. Narednog dana bataljon »Mihajlo Ćuzulan« je kod stanice Diklića survao njemački voz, pri čemu je uništena lokomotiva sa tri vagona.

Oštra i snjegovita zima i na bilećkom prostoru nije dozvoljavala veću borbenu aktivnost. Tamo je u toku januara 2. brigada blokirala bilećki garnizon i uz povremene čarke bavila se pretežno političkim i organizacionim zadacima. Prikupljanjem novih boraca obnovljen je bataljon »Miro Popara« Sjevernohercegovačkog NOP odreda. Trinaestog januara 1944. odlukom Vrhovnog štaba 2. i 3. brigada su preimenovane u 11, odnosno 12. hercegovačku narodnooslobodilačku udarnu brigadu.³⁷

Angažovanje glavnine 7. SS divizije u zimskim operacijama u Bosni oslabilo je njemačke garnizone u Hercegovini, pa komanda 5. SS korpusa nastoji da to nadoknadi maksimalnim korišćenjem kolaboracionista. U tom smislu najviše se bio aktivirao četnički Nevesinjski korpus. Radi njegovog paralisanja i suzbijanja uticaja kolaboracije, skladno zahtjevima Oblasnog komiteta KP, štab 29. divizije sredinom januara je u gornju Hercegovinu orijentisao glavninu Divizije, usmjerivši 10. brigadu sa Satačke površi prema Plužinama i Kifinom Selu, a 12. brigadu sa Trusine prema Odžaku i Nevesinju. Brigadama su sadejstvovale i jedinice Sjevernohercegovačkog NOP odreda.

Koncentričnim napadom ovih snaga obje četničke nevesinjske brigade sa njemačkim ojačanjima potisnute su od 14. do 17. januara u utvrđene garnizone Nevesinje i Kifino Selo. Deseta brigada je oslobodila Plužine i presjekla put prema Kalinoviku, a bataljon »Nevesinjska puška« u Bišini je izvršio zaprečavanje druma prema Mostaru i uništio jedan njemački kamion. Neprijatelju su naneseni gubici, a pošto je u međuvremenu :jačao posade u Nevesinju i Kifinom Selu, odustalo se od napada na garnizone i brigade su do 22. januara vraćene 10. na Gatačku Površ, a 12. u s. Rioca.³⁸⁾

Kada je, krajem januara, sve tri brigade privukao u međuprostor Gacko — Bileća, pripremajući njihovu pregrupaciju za naredne zadatke, Štab 29. divizije mogao je da utvrdi rezultate jednoipomjesečne aktivnosti Divizije, odnosno za period njenog postojanja.

Uspjesi su, u cjelini gledano, bili vrlo značajni i na vojnom i na opštem, političkom planu podrške i razvoja NOP-a. U nizu uspješnih bojeva i akcija tučeni su udruženi neprijatelji, sabijeni su u garnizone i prisiljeni na odbranu. Od 15. decembra 1943. do 31. januara 1944. Divila je izbacila iz stroja 961 neprijatelja.³⁹) Ubijena su 293 njemačka vojnika, 24 domobrana, 163 četnika, a zarobljeno 68 domobrana i 32 četnika. Zaplijenjeno: 24 puškomitraljeza, 6 mitraljeza, 3 minobacača 81 mm sa 158 mina, 262 puške, 25 mašinki, 4 laka minobacača, 10 pištolja i uništeno: 1 voz, 3 kamiona i dvije željezničke stanice. Gubici 29. divizije iznosili su 34 poginula, 81 ranjen i jedan zarobljen.⁴⁰)

Naporedo sa vođenjem borbe sve jedinice Divizije kalile su svoje reedove i razvijale njihovu moralno-političku svijest, usavršavale borbenu ~-eštinu. Ovakvu, svestranu aktivnost u Diviziji podstakle su odluke oblasnog partijskog savjetovanja, održanog 25. decembra u Crkvicama, i zaključci Divizijskog partijskog biroa od 28. decembra 1943. Dominirala je težnja za intenzivniji idejno-politički rad u jedinicama i među stanovništvom, pitanje mobilizacije, odnos prema imovini građana, te podizanje autoriteta narodnooslobodilačke vlasti i političkih rukovodstava na terenu. U ovo vrijeme otpočeli su sa radom ili bili u pripremi kursevi za vojne i političke rukovodioce pri štabu Divizije, odnosno Korpusa. Pod rukovodstvom Oblasnog partijskog komiteta jedinice Divizije su svestrano pomagale sve napore i razvoj društveno-političkih organizacija pokreta, na terenu dajući im i svoje odabrane kadrove. Opštu stabilizaciju NOP-a u istočnoj Hercegovini u ovo vrijeme obilježilo je 20. decembra 1943. obrazovanje u s. Dramešini Privremenog narodnooslobodilačkog odbora za Hercegovinu sa predsjednikom Novakom Mastilovićem.

Usavršavan je organizacijsko-formacijski razvoj Divizije. Među tim mjerama imamo 17. januara obnavljanje bataljona »Miro Popara« Sjevernohercegovačkog NOP odreda. Dvadeset prvog januara u Diviziju je uključen do tada samostalni Mostarski bataljon od 150 boraca, koji je i dalje ostao na svom prostoru, istočnom dijelu konjičkog sreza,⁴¹⁾

U septembru i oktobru Mostarski bataljon je stvorio širu, dosta stabilnu slobodnu teritoriju u Konjičkoj župi, na kojoj se razvijala mreža narodnooslobodilačkih odbora i drugih snaga NOP-a. Prethodno se u Ljutoj, Bjelimićima i Glavatičevu razoružane, uništene ili odbačene domobranske posade i žandarmerijske stanice, a milicija u selima Župe političkim radom rastrojena i djelimično tučena.⁴² Političkim radom i borbom u novembru su, uz korišćenje opšteg uspona narodnooslobodilačkog pokreta, bili stvoreni uslovi da se prikupljanjem novih boraca u konjičkom kraju obrazuje veća jedinica. U tom cilju donijeta je odluka da se pomoću Bataljona, koji je već bio dostigao jačinu od 150 boraca, u Planini i na Prenju formira po jedan odred od po dvadesetak boraca, kao jezgra za okupljanje novih dobrovoljaca partizana.

Do kraja 1943. godine su obrazovana tri takva mala NOP odreda i to: Bjelimićki (komandant Mustafa Fadilpašić), Planinski (komandant Jusuf Uzunović) i Prenjski komandant Jovan Račić), svaki sa oko 25 boraca.⁴³⁾

Inače odvojen, Mostarski bataljon je sada pod znatno težim, zimskim uslovima nastavio svoje akcije, najviše ometanje željezničkog saobraćaja na pruzi Mostar — Sarajevo, sarađujući u tom sa jedinicama 10. krajiške divizije. Tako je, na primjer, 7. decembra kod Podorašca uništio tri zupčaste lokomotive i više vagona, a spalio je i električnu centralu u Ljutoj.⁴⁴)

Bataljon je odbio i više napada neprijatelja na slobodnu teritoriju. Najsnažniji su izvršili 12. do 15. decembra po jedan bataljon njemačke 369. divizije i domobranskog 2. gorskog zdruga, kojom prilikom su zapaljena sela Blace, Džepi, Vrdolje i opljačkani Čuhovići, a izvjestan broj seljaka pohapšen.⁴⁵)

Slobodna teritorija Mostarskog bataljona služila je i kao koridor kojim su kuriri, sa hranom, oružjem i materijalom prolazili iz istočnih krajeva zemlje prema centralnoj slobodnoj teritoriji u zapadnoj Bosni i obratno. U decembru su uspostavljeni kontakti i sa štabom 29. divizije, čije su dvije čete već dolazile do Mostarskog bataljona — jedna kao obezbjeđenje vijećnika ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a iz Hercegovine, a druga kao pratnja delegaciji ZAVNO Crne Gore na II zasjedanju AVNOJ-a⁴⁶⁾

Od partizanske čete »Vlado Tomanović« i novopristiglih kao i pridatih starih boraca 29. januara je obrazovan 3. (po redu četvrti) bataljon 11. brigade. U sastav Sjevernohercegovačkog NOP odreda uključena je i novoformirana Sitnička partizanska četa (46 boraca) .⁴⁷

*

Ocjenu rada 29. divizije u toku zimske protivofanzive naših snaga dao je vrhovni komandant NOV i POJ drug Tito kada je u svojoj direktivi od 30. marta 1944. njenom Štabu napisao: »Imajući u vidu sve teškoće preko kojih ste imali proći zadovoljan sam vašim radom. Vi ste za vrijeme VI ofanzive razvili žestoke borbe u oblasti Hercegovine, što je olakšalo rad i imalo uticaja na opšti položaj naših snaga na drugim operativnim područjima.«⁴⁸-'

I njemačka komanda 181. pješadijske divizije u Kotoru na čelu sa generalom Fišerom priznala je visok borbeni moral jedinica 29. divizije kada je, 30. decembra 1943, izvještavajući o borbi kod Moska konstatovala: Poslije zauzimanja Moska u 9,30 snažan protivnapad neprijatelja sa nadmoćnim snagama. Teška borba prsa u prsa...«⁴⁹⁾ Međutim, te »nadmoćne snage« u stvari su bile četiri puta brojno slabije. To je bio naprijed opisani juriš 3. bataljona 3. hercegovačke udarne brigade.

Ova povoljna situacija u Hercegovini nije dovoljno iskorišćena. Izostalo je odlučnije vojno angažovanje u nizu krajeva nevesinjskog, konjičkog, mostarskog i stolačkog sreza, što je neprijatelj koristio za jačanje kolaboracije. Najveći efekat imalo bi trajnije onesposobljavanje željezničke pruge Mostar — Dubrovnik, za šta je Divizija imala realne mogućnosti. Ova pruga je inače za okupatora predstavljala jedinu snabdjevačku arteriju 5. SS i 21. brdskog armijskog korpusa. Glavnina Divizije zadržana je kod Gacka i Bileće a najavljeno manevrisanje svedeno je na samo dva kratkotrajna i plića kruženja 3. brigade.

Iz težnje da se oslobode Gacko i Bileća proizašlo je uporno trošenje vremena i snaga oko utvrđenih gradova. I da je ta težnja ostvarena, uslovila bi još veće vezivanje jedinica za njihovu odbranu. Dalji tok desetomjesečnog ratnog perioda pokazao je da u obalskom pojasu njemačkog jadranskog fronta i težišnom neretljanskom sektoru (za koji je njemački okupator bio životno zainteresovan) zauzimanje i držanje gradova snagama Divizije nije bilo realno i cjelishodno. Odbijanjem uzastopnih napada na garnizone u Gacku i Bileći neprijatelj je stekao i znatna preimućstva. Istovremeni napad na dva garnizona podijelio je snage Divizije, pa su one bile svuda nedovoljne. Koncentrisana Divizija imala je realne izglede da oslobodi Gacko. Na neuspjele napade na Bileću i Gacko osvrnuo se 4. januara i štab 2. korpusa: »Ne jurišajte na gradove. To nas skupo staje...«⁵⁰ upozorio je on štab 29. divizije.

Za manevarsku aktivnost 29. divizije u uslovima veće samostalnosti bilo je potrebno odlučnije riješiti pokretljivost divizijskih ustanova u prvom redu bolnice, stacionirane u prostoru pl. Somine, za čije osiguranje se vezivala glavnina Divizije.

U svojoj relaciji za naprijed opisani period štab 29. divizije je konstatovao: »Sve jedinice pokazale su se na visini i dorasle ozbiljnim zadacima, a nedostaci se uspješno smanjuju i otklanjaju. Starješine i sva rukovodstva ulažu svu volju i trud za najbolje djelovanje...«⁵¹⁾

NAPOMENE (V glava):

1) ORNJ 1941 — 1945, VII Beograd, 1965, knj. II, str. 14 — 27.

2) Izvještaji njemačkih komandi; AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-313, R-190/0601; T-315, R-1543/855, 856, 857, 879, 1263; R-1544/222-27, 906, 7, 1050, 1074, 1263, 1266, 1271, 1315, 1324; ANDH: k. 105, reg. br. 23/22; k. 57, reg. br. 14/1 — 31; CA: reg. br. BH-V-8472; Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. 81, 113, 236 i 263.

3) AVII ANOP, k. 394, reg. br. 4/6, k. 1143, reg. br. 14/1 — 15; ORNJ 1941 — 1945, knj. II, VII Beograd 1965, str. 18.

4) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8.

5) Izvještaji njemačkih komandi, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-1543/857, 878; R-1544/930, 938, 947 i 956.

6) Naređenje četničke komande operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine od 12. XII 1943, AVII, CA: reg. br. BH-V-2252.

6a) Isto. Naređenje od 16. I 1944. AVII, CA, reg. br. BH-V-2307. U naređenju četničkog komandanta za istočnu Bosnu i Hercegovinu izlaže se novi odnos četničke politike prema Muslimanima i Hrvatima pa se kaže »... Treba vještim radom pridobijati Muslimane i Hrvate, ali samo one nacionalno ispravne. Neka se formiraju u zasebne jedinice i neka s našim učestvuju u borbi. Bolje je da ih imamo s nama nego protiv nas. Naš okrutni postupak sve će ih potjerati u komuniste...«

7) Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. 143; AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8; k. 1143, reg. br. 12/1.

8) AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8.

9) 9) Isto, ANDH, k. 106, reg. br. 9/8. Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. 143. Sredinom decembra 1943. saveznički lovci oborili su iznad s. Bjelojevića avion njemačkog kapetana pilota Kirhnera, koji je bio komandir eskadrile na aerodromu Mostar. Vladimir Ružić, Miho Ružić i Jovo Komnenović: Tri partizanske akcije, Hercegovina u NOB, VIZ »Vojno Delo«, 1961, strana 768.

10) Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. 143.

11) AVII, ANOP, k. 1151 I, reg. br. 46.

12) Isto, ANDH, k. 106, reg. br. 9/8.

13) AVII, ANOP, k. 394, reg. br. 4/1.

14) Isto, k. 1144 I, reg. br. 13-1. Za članove Politodjela su određeni Eli Finci i Vukašin Mićunović, a u sastavu Politodjela su radili i Aco Babić i Ljubica Mihić.

15) Isto, k. 1143-A, reg. br. 7/8.

16) Isto.

17) AVII, ANOP, k. 1144; I, reg. br. 2 — 7.

18) Isto, k. 1144-1, reg. br. 6/7.

19) Isto, k. 1143-A, reg. br. 7/8 i k. 1143, reg. br. 13/1.

20) Isto, k. 1147-11, reg. br. 3/7.

21) Izvještaj komande 5. SS korpusa od 16. XII 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-313, R-190/0209. Podatke o namjerama Štaba Hercegovačke divizije dali stanovnici.

22) 22) AVII, CA, reg. br. BH-V-8480.

23) Isto.

24) Isto.

25) AVII, ANOP, k. 1144-1, reg. br. 9/7.

26) AVII, CA, k. 276, reg. br. 9/1 — 41.

27) AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 5-2 i 7-2; CA, k. 200 reg. br. 16/4.

28) AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T- 313, R-487/245.

29) AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8; ANDH, k. 57, reg. br. 15/1-15; NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-1543/903; R-1544/1486; 1506; T-313, R-190/9811, 9839, 9836.

30) AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8 i CA, k. 276, reg. br. 11/1-11.

31) AVII, CA, reg. br. BH-V-9065.

32) Zbornik, tom IV, knj. 21, dok. 24, 44, 53 i 59; AVII, CA, k. 280, reg. br. 10/30.

33) AVII, ANOP, k. 1148-1, reg. br. 12/4.

34) Isto, k. 783-A, reg. br. 1/1.

35) Isto, k. 1151-1, reg. br. 46-5.

36) Zbornik, tom IV, knj. 21, dok. 52, 90, 196, 202, 221; AVII, ANDH, Mikroteka, MNO Zagreb, R-4/114.

37) Isto, k. 1143-A, reg. br. 7/8.

38) Gubici nisu potpuno utvrđeni. Između ostalog ubijena su tri njemačka vojnika i komandant 1. bataljona četničke Nevesinjske brigade, a zaplijenjen je 1 minobacač, 1 mitraljez, 1 puškomitraljez i 6 pušaka. AVII, ANOP, k. 1151-1, reg. br. 46-5 i 2-3 i k. 1148, reg. br. 12/4.

39) Podaci nisu mogli biti potvrđeni i neprijateljevim izvorima zbog njihove nepotpunosti. AVII, ANOP, k. 1148, reg. br. 12/4.

40) Izvještaj štaba 29. divizije, AVII, ANOP-a, k. 1143, reg. br. 35/12.

41) Isto, k. 1143, reg. br. 4/7; Arhiv istorijskog odeljenja CK KP BiH, reg. br. 3524/104. To je u stvari Treći bataljon 10. hercegovačke NOU brigade, koji je u bici na Sutjesci, početkom juna 1943, izdvojen iz Brigade i sa glavninom 3. udarne divizije ostao u zaštitnici Centralne bolnice Vrhovnog štaba NOV i POJ. Prilikom proboja Divizije preko Sutjeske 13. juna Bataljon se održao na okupu sa svega 90 iscrpljenih boraca i potom kroz prašumu Perućicu i preko Volujaka probio se u gatački kraj. Poslije niza teškoća i odluke štaba Bataljona da se ljudstvu dozvoli odmor kod svojih kuća, većini u okupiranom Mostaru, Bataljon se sredinom jula ponovo okupio u okolini Boračkog jezera, na padinama Prenja, gdje je više mjeseci bio odvojen od svoje brigade. Samostalno ili u sadejstvu sa Ram-skim NOP odredom, Bataljon je čitavo vrijeme, rukovođen zahtjevima partijskog komiteta Konjic, izvodio partizanske akcije, uglavnom na željezničkoj pruzi Sarajevo — Mostar i do jeseni udvostručio svoje brojno stanje.

42) Zbornik, tom IV, knj. 17, dok. 76, 186, 196 i 207; knj. 18, dok. 200.

43) Izvještaj štaba Mostarskog bataljona Vrhovnom štabu NOV i POJ od 23. XI i 24. XII 1943, Zbornik, tom. IV, knj. 19, dok. 103; knj. 20, dok. 135.

44) Izvještaj štaba Mostarskog bataljona štabu 29. divizije od 18. I 1944, Zbornik, tom IV, knj. 21, dok. 105; AVII, ANDH, k. 57, reg. br. 1/2.

45) Izvještaj štaba Mostarskog bataljona Vrhovnom štabu NOV i POJ od 24. XII 1943, Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. 135; Arhiv CK SKJ, reg. br. 4010 i 4011; Arhiv VII, ANDH, k. 57, reg. br. 15/1 i k. reg. br. 69/10.

46) Izvještaj štaba 29. NOU divizije štabu 2. udarnog korpusa od 20. XII 1943, Zbornik, tom IV, knj. 20. dok. 113.

47) Izvještaj štaba Sjevernohercegovačkog NOP odreda, AVII, ANOP, k. 1150, reg. br. 42/2.

48) Direktiva Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 30. III 1944, Zbornik, tom II, knj. 12, dok. 208.

49) Dnevni izvještaj njemačke komande 181. divizije, AVII, NjA, Mikroteka, Vašin-gton, T-315, R-1543/903.

50) Radiogram štaba 2. udarnog korpusa štabu 29. divizije; AVII, ANOP, k. 1146, reg. br. 12-2.

51) AVII, k. 1143, reg. br. 35-12, Relacija štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa za period od 15. XII 1943. do 31. I 1944.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument