V DIO U ZAVRŠNIM OPERACIJAMA JA XX Glava NAJDUŽI MARŠ   Na osnovu izvršenih priprema i postignutih početnih uspjeha, Generalštab Jugoslovenske armije je 9. aprila 1945. godine izdao Direktivu br. 8 za prelazak u opštu ofanzivu za oslobođenje zemlje.1 Konstatujući opšte slabljenje neprijatelja na jugoslovenskom ratištu i povoljne operativne uslove, Direktiva je predviđala da 1. i 3. armija, po likvidaciji utvrđenih položaja neprijatelja u Sremu, energično nastupaju u među-rječju Save i Drave prema Zagrebu i Varaždinu, da 4. armija, likvidacijom neprijateljeve grupacije u Bihaću, osigura svoj desni bok, i potom preko Ogulina, preduzme napad prema Istri. Po likvidaciji neprijatelja u dolini Bosne, 2. armija bi ostala u rejonu Zepče — Brod, 3. korpus u istočnoj Bosni, a samo 2. i 5. korpus (bez po jedne divizije), po oslobođenju Zenice, nastupili bi dolinom Vrbasa sa ciljem da oslobode Banja Luku i, do kraja mjeseca, izbiju u dolinu Une. Uočivši da je povlačenje njemačkih oružanih snaga iz Jugoslavije naređeno, Generalštab je, već sutradan, odlučio da i 2. armija, bez zadržavanja u dolini Bosne, nastavi nastupanje (južno od Save) i potčinio joj 2. i 5. korpus. Time je Sarajevska grupa korpusa JA, i po okončanju sarajevske operacije, trebalo da djeluje kao cjelima (sada u nešto manjem sastavu) pod rukovodstvom istog Operativnog štaba. Shvatajući značaj što bržeg izbijanja u dolinu Une i smatrajući da su mu i preostale četiri divizije, dovoljne za oslobođenje Banja Luke, a po oslobođenju Zenice, Operativni štab je — svojom zapoviješću od 12. aprila 1945. godine2 — u tom pravcu uputio 29. diviziju. Divizija se u međuvremenu, od 9. do 11. aprila, odmorila i glavninom grupisala u širem rejonu Kiseljaka, iako se Stab nalazio u Konjicu, a neke jedinice i ustanove u Ostrošcu, Jablanici i Mostaru. Diviziji je to bio prvi odmor na čitavom borbenom putu. Dvadeset deveta divizija je, do mostarske i sarajevske operacije, djelovala uglavnom samostalno i, u stalnom kontaktu sa neprijateljem, nikada kao cjelina nije bila u sličnoj prilici. Mostarska i sarajevska operacija bile su vrlo dinamične. Divizija je u njima rješavala delikatne zadatke i — opet na samostalnom pravcu; zato jednovremeni odmor svih elemenata borbenog poretka u njihovom toku, takođe, nije dolazio u obzir. U torn predahu borci i starješine Divizije mogli su čitati prve brojeve »Oslobođenja«,*) organa Narodnooslobodilačkog fronta Bosne i Hercegovine, štampane u oslobođenom Sarajevu, sa opisima veličanstvene bitke koju su dobili i masovnim mitinzima, održavanim u tu čast. Najdraže priznanje za uloženo zalaganje, hrabrost i požrtvovan]e bila je, tim povodom izdata, Zapovijest Vrhovnog komandanta, kao i pismo upućeno oslobodiocima Sarajeva od strane Predsjedništva ZAVNOBiH-a.3 *) »Oslobođenje« je u Diviziju stizalo i iz Jajca, ali u znatno manjem broju primjeraka, a nije bio dnevni list. Ni »Sloboda« koja je izlazila u Trebinju pa u Mostaru nije izlazila svakodnevno, a dnevna štampa iz oslobođenog Beograda (»Borba« i »Politika«) nije, zbog saobraćajnih prilika mogla stizati blagovremeno. Aviznonaređenjima Divizija je bila pripremljena i na marš je krenula 12. aprila 1945. godine, istog dana kada je zapovijest Grupe korpusa za njen marš izdata. Maršujući opštim pravcem Busovača — Travnik — Jajce — Ključ — Bosanski Petrovac, Divizija je, što prije, trebalo da izbije na desnu obalu Une, od Bosanske Krupe do Bihaća. Znači, opet joj je povjeren samostalan zadatak. Premda je iz svog sastava izdvojila i u Hercegovinu vratila* svoju 12. udarnu brigadu, 29. udarna divizija je bila u Grupi korpusa najbrojnija i potpuno osposobljena za zadatke na samostalnom pravcu. Naime, ona je u svom sastavu, pored četiri (10, 11, 13. i 14) pješadijske brigade sa 17 bataljona, imala Artiljerijsku brigadu (3 diviziona), Inžinjerijski bataljon, Zaštitni bataljon, Sanitetski bataljon, Četu za vezu i druge neophodne dijelove, službe i rodove. Bogat plijen, zadobijen u dolinama Zujevine, Rakovice i Lepenice, omogućio je da se jedinice Divizije do formacije popune ispravnim i modernijim naoružanjem, te funkcional-nijom opremom, odgovarajućim priborom, dovoljnim količinama svih vrsta municije i neophodnim vozilima, među kojima je bilo i motornih. Tako je Artiljerijska brigada u svoj Treći divizion uvrstila i Bateriju haubica 105 mm, a u Drugom formirala i 3. bateriju brdskih topova 75 mm, a Prvi, pirotivtenkovski divizion, dopunila sa još 2 višecijevna (2 i 4) protivavionska topa 20 mm.4 *) Po naređenju štaba Korpusa, radi obezbjeđenja teritorije. Uporedo sa tim, izvršene su i političke pripreme. Na četnim i bata-ljonskim konferencijama, na sastancima partijskih ćelija i aktiva SKOJ-a rukovodioci su detaljno obavještavali borce o političkoj situaciji, uspjesima Jugoslovenske armije i afirmaciji Nove Jugoslavije na međunarodnom planu i prvim međudržavnim ugovorima jedinstvene vlade DFJ. Govoreno je, takođe, o značaju marša i predstojećih zadataka u okviru opšte ofanzive a izražavana je i podsticana spremnost boraca i starješina da se neprijatelj goni do posljednje stope naše zemlje (a ako treba i dalje), do konačnog uništenja fašizma. Posebno je ukazivano na potrebu politički pravilnog držanja prema narodu i narodnoj imovini kroz sve krajeve kuda će Divizija proći, na neophodnost marševske discipline, napore koje će višednevni neprekidni marševi iziskivati, u fizičkom i psihičkom pogledu, od svih učesnika. O svim ovim pitanjima govorilo se i u toku samog marša. Osnovu za političku akciju, upravo u toku njegovog trajanja, činila je izjava maršala Tita, Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije, data tih dana stranim novinarima. Drug Tito je u njoj, pored ostalog, dao i ocjenu da će »za mjesec — mjesec i po dana cijela teritorija Jugoslavije« biti očišćena od neprijatelja, da će Jugoslavenska armija svoj zadatak izvršiti do kraja i da neće odložiti oružje nego će, po oslobođenju zemlje, zajedno sa savezničkim trupama, nastaviti borbu do potpunog sloma fažizma.6 Kroz sve ove pripreme mobilisala se partijska i skojevska organizacija za još predanije izvršenje svih zadataka, jačala je odgovornost, disciplina i ofanzivni duh a, još više, razvijalo se bratstvo i jedinstvo. Posebno je isticana potreba oslobođenja i onih krajeva koji su, poslije prvog svjetskog rata, ostali odcijepljeni od naše zemlje.7) Višednevni marš preko oslobođene zapadne Bosne i kroz Hrvatsku omogućavao je da se zastanci, na maršu ili predanci, koriste i za održavanje čak i brigadnih mitinga. Tako su čitave dvije dekade aprila mjeseca iskorištene i za svojevrsnu političku školu u pokretu, a rezultati su se odmah u praksi, kroz takmičenje u svim vidovima marševske discipline i izdržljivosti, u pjesmi, ispomoći u nošenju puškomitraljeza i druge teže opreme, smanjenju povreda i žuljeva od marša djelimično i provjerili. Uveliko je, isto tako, nadoknađeno i sve ono što je, zbog izvanredno teških klimatskih uslova i neprekidnih borbi, u prethodnom mjesecu propušteno.8 Marš je započeo 12. aprila u 8 sati. Već ovog dana, skoro sve jedinice Divizije stavljene su u pokret. To je bilo uslovljeno razvučenošću poretka od Kiseljaka do Konjica. Na čelu kolone nalazila se 11. brigada. Na kraju prvog dana marša, Brigada je stigla u Vitez. Deseta i 13. brigada stigle su u Busovaču, dok su 14. brigada, u rejonu Brestovskog, a 12. brigada u rejonu Blažuja, čekale da se štab Divizije i prištapske jedinice uključe u glavnu kolonu. Zadatak i maršruta Divizije preciznije su određeni teku toku pokreta. Dvanaestog aprila — dopunskim naređenjima — i 13. IV 1945. godine — zapovješću Operativnog štaba grupe korpusa9 stigao je zadatak i, u najkraćem glasio je: prebaciti se na prostor Bosanska Krupa — Bihać. Tamo uspostaviti kontakt sa neprijateljem i susjedima, očekujući dalje zadatke. Maršruta: Kiseljak — Busovača — Vitez — Travnik — Karaula — Jajce — Mrkonjić grad — Ključ — Bosanski Petrovac — Bihać. S obzirom da se uglavnom radilo o konsolidovanoj slobodnoj teritoriji, marševska osiguranja su bila minimalna, pa se i glavna pažnja poklanjala brzini pokreta. U tom cilju korišten je i onaj mali broj raspoloživih vozila, naročito uskotračna željeznička pruga Lašva — Travnik — Jajce — Srnetica — Oštrelj i Srnetica — Sanski Most. Sanitetska služba je organizovala prikupljanje i transport svih boraca koji su u toku marša iznemogli; nastojalo se, dakle, da se oni što brže oporave i vrate u stroj. Samo početna dionica Kiseljak — Busovača još nije bila sigurna, jer su u okolini uočene zaostale grupice razbijenog neprijatelja. Zbog toga je 14. brigada, koja se našla u rejonu s. Brestovsko, dobila zadatak da osigura prolaz ovom komunikacijom svim ešelonima Divizije.* *) Bojazan je bila opravdana. Pokazalo se da je, prilikom povlačenja, neprijatelj u rejonu Kiseljaka ostavio i jednu organizovanu diverzantsku grupu. Grupa je zatrovala nekoliko bunara, postavila više mina na već očišćenoj komunikaciji, a trebalo je i da zatruje hranu, dok se njen organizator i rukovodilac, obučen na posebnom kursu u Njemačkoj, kao dobrovoljac ubacio u 10. brigadu. U sukobu sa ovom grupom 12. aprila jedan vod 13. brigade imao je 4 ranjena borca, dok je jednog diverzanta zarobio. Ubačeni diverzant uhvaćen je u momentu kad se u rejonu Busovače spremao da baci bombu na štab 10. brigade. Od mina koje je ova grupa postavila na ulazu u s. Bilalovac uništen je putnički automobil Artiljerijske brigade, u kome je poginuo kapetan Franjo Lužar iz Sarajeva, načelnik štaba Brigade, dok su šofer i dvije bolničarke ranjeni. Sjutradan, na istom mjestu, minama su uništeni jedan kamion i jedan protivtenkovski top 40 mm iste brigade.10 Trinaestog aprila se naoblačilo, a padala je i kiša. Marš je bio takođe naporan. Jedanaesta brigada stigla je u Turbe, štab Divizije, sa prištap-skim jedinicama i ustanovama, te 10, 13. i Artiljerijska brigada u Travnik, dok je 14. brigada ovog dana, iz rejona Kaonik — Han — Kumpanija, počela prevoženje za Oštrelj. Štab Divizije se odavde kretao na čelu glavne kolone. Artiljerijska brigada je, u Travniku, zadržana na odmoru, radi prevoženja željeznicom. Potreba za ubrzanjem pokreta borbenih ešelona uslovila je, međutim, da i njene komore od Jajca produže pokret maršem. Ovog dana (13. IV uveče), štab Divizije je u Travniku primio zapovijest Operativnog štaba Grupe korpusa, sa preciziranim zadacima i određenim dnevnim ciljevima marša.u) Maršujući od linije Ključ — Srnetica u dvije kolone, Divizija je trebalo da izbije na liniju Bihać — Bosanska Krupa, da tamo uspostavi borbeni dodir sa neprijateljem i vezu sa jedinicama 4. armije, čiji je desni bok imala obezbijediti. Do pristizanja glavnine Grupe korpusa, koja je, u međuvremenu trebalo da oslobodi Banja Luku, Divizija je morala da ispita snage i namjere neprijatelja, što bi, zapravo, osiguralo forsiranje Une i brže nastupanje Grupe korpusa na liniju Sisak — Karlovac. Pogodnost Travnika i potreba prilagođavanja marševskog poretka iskorišćeni su za kraći odmor, pa su 11. i 13. brigada 14. aprila imale kraće marševe (10 — 15 km) zanoćivši 11. u Krezluku, a 13. u Dubravama. Artiljerijska brigada je zadržana do idućeg dana, radi prevoženja željeznicom, dok je 10. brigada, rasteretivši komore ukrcavanjem materijala u voz i krenuvši po podne u 16 sati u toku noći odmaršovala u Jajce. Trinaestog aprila otpočela je iz Blažuja marš i 12. udarna brigada. Po naređenju štaba Korpusa ona se, kao što je rečeno, vraćala u Hercegovinu. Naime, pretpostavljalo se da se dio ustaša i četnika, koji su bili u sastavu neprijateljeve sarajevske grupacije, po oslobođenju Sarajeva vratio u Hercegovinu. Četničkom Hercegovačkom korpusu (1000 ljudi) to je, uostalom, više puta izričito bio naredio Draža Mihailović. Komanda korpusa, koja je sada izgleda bila u rukama Baćovića, uporno je to odbijala i, na osnovu dogovora sa komandantom crnogorskih četnika Đurišićem, u drugoj polovini marta iz rejona Jahorine korpus je samovoljno odmaršovao na Vučjak, u sastav glavnine četničkih snaga.* Dok se za Dražina naređenja znalo, odlazak hercegovačkih četnika prema planini Vučjaku (rejon Modrica — Derventa — Bos. Brod) nije uočen, a još manje se moglo znati da je, upravo 6. aprila, Korpus u centralnoj Bosni uništen. Stab 2. korpusa i štab 29. divizije bili su, takođe, upoznati da su se i izvjesne ustaške grupe iz 9. stajaćeg djelatnog zdruga vratile u Hercegovinu. *) Dražina nastojanja da ih ponovo privoli na povratak u Hercegovinu ostala su bez rezultata pa su se oni 22. marta priključili Đurišiću, koji je istog dana, potpisao ugovor da njegove trupe ubuduće nose naziv Crnogorska narodna vojska, pod komandom Sekule Drljevića. Zbog toga je ovoj brigadi bio postavljen zadatak »da spriječi opstanak četničkim bandama i ustaškoj miliciji na sektoru Hercegovine i da izvrši mobilizaciju ljudstva koje još nije mobilisano«, odnosno: »da spriječi opstanak odmetničkim četničkim i ustaškim bandama na ovom sektoru« (Hercegovina) i razbije jače formacije (njihove), kako je isti zadatak i formuliisan u dokumentu na drugom mjestu. Trinaestog aprila Brigada je izvršila marš od Blažuja do Tarčina, a sutradan, odavde u Konjic. Petnaestog aprila Brigada je bataljone uputila u Nevesinje, Listiću, Posušje i Ostrožac, a štab, sa prištapskim dijelovima, smjestila u Mostar. Tu je uspostavila kontakt sa štabom 3. hercegovačke brigade KNOJ-a i Komandom divizijske vojne oblasti, te Odjeljenjem zaštite naroda za Hercegovinu, u čijoj nadležnosti je bila koordinacija gonjenja zaostalih i ubačenih odmetničkih bandi. Popunjena sa preko 430 novih boraca, Brigada je do 5. maja, po bataljonima, učestvovala u pretresu pojedinih područja, zajedno sa jedinicama KNOJ-a, kada se na Bitovnji pojavila glavnina četnika Draže Mihailovića, zbog čega su hitno u rejonu Konjica okupljeni svi bataljoni. U međuvremenu, po jedan bataljon Brigade bili su upućeni u rejon Kalinovika (24 aprila) i Kreševa (25 aprila). U prvom slučaju bio je uočen pokret oko 700 četnika od Pala prema jugu, pa je trebalo osigurati i magacine smještene u Kalinovdku, a, u drugom, rastjerati škripare. Ali, ni u jednom slučaju bataljoni nisu došli u dodir sa bandama. Usiljeni, dobrim dijelom noćni marš, 14. aprila (45 km) onesposobio je 10. brigadu da nastavi pokret, pa se morala odmoriti u Jajcu. Petnaestog aprila 11. i 13. brigada produžile su marš. Prva iz Kre-zluka, čak do Mliništa, a druga samo od Dubrave do Jajca. Po pristizanju u Jajce, 11. brigada je ukrcala 2 bataljona u voz, a glavninom produžila marš i tako, u toku noći, stigla u Mliništa, prešavši u toku dana i noći čitavih 60 km. Trinaesta brigada je zanoćila u Jajcu. Ovog dana završeno je prevoženje 14. brigade. Iskrcana na Oštrelju, ona se, kratkim maršem od 10-tak kilometara, prebacila u rejon Bosanskog Petrovca. Istog dana u Travniku je ukrcana Artiljerijska brigada, bez vozila i konja, koji su, rasterećeni, krenuli maršem preko Karaule u Jajce. Šesnaesti april osvanuo je vedar. Brigade su pokret nastavile dnevnim marševima. Deseta brigada, iz Jajca u Milanoviće, na sredokraći Mrkonjić-Grada i Ključa, 13. brigada, iz Jajca preko Jezera u Mrkonjić-Grad, a 14. iz Bosanskog Petrovca u sela Pritoka, Golubić i Sokolac kod Bihaća, te kao, prva jedinica Divizije, stigla je u dolinu Une. Jedanaesta i Artiljerijska brigada prevezene su željeznicom, prva iz Mliništa u Sanski Most, a druga iz Jajca prema Oštrelju. U Bihaću je 14. brigada uspostavilia vezu sa jedinicama 4. udarnog korpusa JA. Bihać su, još 28. marta 1945. godine, u ogorčenim borbama oslobodili dijelovi 4. armije, u sadejstvu sa 4. udarnim korpusom.12' Obezbjeđujući bok 4. armije, od tada ga je držala 8. udarna divizija 4. korpusa, ali je neprijatelj — i dalje — držao dolinu Une nizvodno od Bihaća. Očigledno je namjeravao da, ponovnim zauzimanjem Bihaća, ugrozi 4. armiju, koja je uspješno napredovala kroz Liku i Hrvatsko primorje. Zbog toga je, već sutradan 17. aprila, 14. brigada preuzela dio fronta prema Ostrošcu. Sedamnaestog aprila i 10. brigada je od Ključa skrenula na sjever, prema Sanskom Mostu, krenula je za 11. brigadom i stigla u selo Brkiće. U Sanskom Mostu su 11. brigadu pristigle i njene komore koje su se, preko Mrkonjića i Ključa, kretale odvojeno, maršem. I dok je 13. brigada domaršovala iz Mrkonjića u Ključ, a Artiljerijska brigada završila prevoženje u Oštrelju, 14. brigada je, na svom dijelu fronta, s obje strane Une izbila na liniju Založje — Pokoj — Majdan — Turija. Izvještaji 14. brigade još više su ubrzali pokrete Divizije. Brigada je utvrdila da se na sektoru Bihaća za sada nalaze snage jedne njemačke borbene grupe, jačine oko 2.000 vojnika, podržane sa dvije artiljerijske baterije i 4 tenka, ali — i da se očekuje dolazak novih snaga.* Blagovremenim razbijanjem ove borbene grupe, njemačke namjere bi bile osujećene, jer je, u tjesnacima nizvodno od Bos. Krupe, bilo lako zatvoriti ulaz u Bihaćko polje. *) Njemačka komanda Jugoistoka bila je u ovom pravcu uputila 104. lovačku diviziju, jer je »namjeravala na Uni obrazovati novu liniju odbrane i povezati je sa 15. brdskim armijskim korpusom u Lici i Hrvatskom primorju. Iz Ključa i Sanskog Mosta sve tri pješadijske brigade usiljenim marševima požurile su na front. Trinaesta brigada je dostigla Bosanski Petrovac, lf. Jesenicu (u Podgrmeču), a 10. Lušci-Palanku. Devetnaestog aprila 11. brigada je požurila iz Jasenice i smijenila Podgrmečki NOP odred na položajima s. Ljiljan — D. Suvaja — Gudovac, prema mostobranu koji su ispred Bosanske Krupe držali njemački vojnici i ustaše.13 Za to vrijeme 10. brigada je zadržana u rezervi (Lušci Palanka) desne divizijske kolone, a 13. brigada je tog dana (19. IV), uz maksimalan napor, savladala čiitavih 54 kilometra rastojanja (od Bosanskog Petrovca do Bihaća) i, od 14. brigade preuzela položaje na desnoj obali Une, kod s. Založja. U međuvremenu je u rejon Bihaća pristigla i Artiljerijska brigada. Dvadesetog aprila 14. brigada je još desetak kilometara potisla neprijatelja prema Ostrožcu. Oslobodila je sela Grabež i Breka vicu, i uprkos neprijateljevim protivnapađima podržanih artiljerijom, zadržala ta mjesta. Ovog dana je 10. brigada privučena bliže prvom ešelonu Divizije i smještena u Jasenku,* na svega 6 — 7 'km od fronta. *) Pred polazak na marš, u Lušci-Palanci je održan miting, na kome je, kao i na mitinzima po ostalim brigadama, prihvaćena obaveza od strane svih boraca Divizije — da ulože maksimalne napore kako bi zemlja zaista bila oslobođena i to u roku koji je u svojoj izjavi stranim novinarima označio Vrhovni komandant Jugoslovenske armije, maršal Tito. Mitinzi su uz to iskorišteni za šire susrete, kontakte i priredbe sa narodom Podgrmeča i Bosanske krajine koji je borce Divizije vrlo srdačno i oduševljeno, kao i na dotašnjem putu prihvatao. Prikupljanje Divizije u dolini Une bilo je time završeno, pa se odmah pristupilo pripremama napada na neprijatelja u rejonu Bosanska Krupa — Otoka — Ostrožac. Ustanovljeno je da dolinu Une, od Bosanske Dubice i Jasenovca do Ostrožca, drže ostaci grupacije njemačkog 15. brdskog armijskog korpusa, potisnuti iz Bihaća (uglavnom ojačana 373. pješadijska divizija). Njihov zadatak je bio da položaje u dolini Une zadrže do pristizanja novih snaga i obrazovanja fronta Ilova — Una — Senj. To je, opet, pretpostavljalo ponovno zauzimanje Bihaća i uspostavljanje kontinuiranog fronta kroz Liku do Jadranskog mora. U rejonu Bosanska Krupa — Otoka — Ostrožac mogla se nalaziti jedna ojačana pukovska borbena grupa, podržana sa 2 — 3 artiljerijske baterije. Zapovijesti od 20. aprila predviđale su koncentričan napad 13. i 14. brigade objema obalama Une prema Ostrožcu i V. Radiću, a 11. brigade, od Jasenice iz Podgrmeča, prema Bosanskoj Krupi.** Artiljerijska brigada bi, uglavnom, podržavala napad 13. i 14. brigade, Deseta bi bila zadržana u rezervi, a početak napada predviđen je za 22. april 1945. godine. Međutim, do napada nije došlo. **) Od Cazina bi sadejstvovala 1. banijska brigada 7. udarne divizije. Dok su pripreme za napad bile u toku, Štabu je saopštena odluka Generalštaba JA da Divizija, sa 21. aprilom, ulazi u sastav 4. armije, kao i naređenje da se hitno prebaci u rejon Prezida, odakle će, nastupanjem pogodnim pravcem, obezbjeđivati armijski desni bok.14) Već u 4 sata 22. aprila 1945. godine sve jedinice Divizije, sem 14. brigade, stavljene su u pokret. Maršruta Divizije od Bihaća išla je pravcem Ličko Petrovo Selo — Drežnik Grad — Poljanak — Saborski — Plaški — Josipdol — Oštarije — Ogulin — Vrbovsko — Srpske Moravice — Brod na Kupi — Osilinica — Čabar — Prezid. Prolazila je padinama Plješivice i Male Kapele, zatim Gorskim Kotarom i, dolinom Cabranke, pela se na Snežnik. Napuštajući Bosnu i Hercegovinu, Divizija je, preko Hrvatske, za nekoliko dana namjeravala da stigne u Sloveniju. Četrnaesta brigada se tog dana, smijenivši i 13. brigadu na njenom odsjeku fronta, zadržala na položajima radi obezbjeđenja prolaska ostalih jedinica. Dogodilo se, međutim, da i neprijatelj istovremeno počne povlačenje. Brigada je to iskoristila da, pritiskom slabijih dijelova, oslobodi Ostrožac. U borbama koje su dijelovi Divizije od 18. do 22. aprila vodile uglavnom u Bihaćkom polju, poginulo je 9 boraca* i starješina, a dvadesetak je ranjeno. *) Poginuli su: Husein (Huso) Hamzić iz Pješivca kod Stoca, Esad Mehić iz Mostara i Milorad Mičić iz Mostara, sva tri iz 13. brigade; Lazar (Lazo) Lozo iz Kutog Livča kod Mostara, Alija Marić iz Dobriča kod Mostara i Mehmed Omanović iz Kutog Livča kod Mostara, sva tri iz 14. brigade, Sime Franković iz Viševice kod Fojnice borac Inžinjerijskog bataljona, te Salko Žulj iz Rabine kod Neve-sinja i Huso Žulj iz Bijenje kod Nevesinja, prvi iz 10. i drugi iz 11. brigade.14a Bez obzira na to što je za najveći broj jedinica trodnevno zadržavanje u rejomu Bihaća bilo ispunjeno borbenim zadacima, pa i pokretima, ono je, za Diviziju, značilo značajan predah. Marš se mogao nastaviti obnovljenim snagama. Jedinice su bile u punoj kondiciji. Međutim, vrijeme se naglo pogoršalo. Još 21. aprila bilo se naoblačilo i lijepih proljetnih dana je nestalo. Prvog dana nastavka marša počeo je da pada snijeg i bjesnila je prava zimska mećava. Što se dublje marševalo kroz Liku, snijeg i susnježica sa vjetrom bili su sve jači. Trebalo je savladati grebene Plješivice i Kapele. Dvadeset drugog aprila 13. brigada, kao čelna, stigla je u Drežnik Grad, a 10, 11. i Artiljerijska brigada u Bihać. Dvadeset trećeg aprila 13. brigada je, preko Saborskog, stigla u s. Bogovac kod Ličke Jasenice, a sve tri ostale brigade u rejon Drežnik Grad — Vaganac. Dvadeset četvrtog aprila ponovo se razvedrilo i marš je, i pored zamora, bio podnošljiviji. Čelna Trinaesta brigada je dostigla Otok kod Ogulina, a glavnina Divizije rejon Lička Jasenica — Saborski. Tako je, četvrtog dana marša (25. aprila), čitava Divizija dostigla rejon Ogulina i tu se zadržala na kratkom odmoru. Jedinice su se smjestile po sljedećem rasporedu: 13. brigada u Hreljinu, 10. u Oštarijama, 11. u Skradinu i Josipdolu, 14. u Otoki. Štab Divizije sa Artiljerijskom brigadom, Zaštitnim, Inžinjerijskim i Sanitetskim bataljonom, te Četom za vezu i Muzikom u Ogulinu. Izvršeno je čišćenje, kupanje, pranje, parenje, uređenje i zanavljanje opreme i odjeće. Ukratko, jedinice su se spremile da, poslije dvadeset dana gotovo svakodnevnih marševa, ponovo uđu u okršaje. Neprijatelj nije bio daleko. Već sutradan, 26. aprila oko 16 sati glavnina 13. brigade, kombinacijom marša i prevoženja na kamionima, preko Čabra prebačena je u Prezid, gdje je, u toku noći, kod Podgore i Kozarišča, ispred Starog Trga u Loškoj dolini, smijenila 9, brigadu 20. udarne divizije. Koliko je to smatrano hitnim, vidi se iz činjenice da je štab 4. armije, ostavljajući oruđa na položajima, za njen prevoz uputio 18 kamiona svoje Artiljerijske brigade. U međuvremenu ponovo je počela da pada kiša, a i Divizija se ponovo našla na planini. Ovog puta su to bile sjeverne padine Snežnika (tt. 1796), još uvijek djelimično pod snijegom. Dok je glavnina Divizije 27. aprila nastavila marš, bataljoni 13. brigade stupili su kod Prezida u borbu. Na položajima Podgora — Kozarišče napali su ih dijelovi slovenačke »Bele garde«, ali su, u međuvremenu, privučena i ostala dva bataljona, pa je napad, uz obostrano lake gubitke, odbijen. Glavnina Divizije je iz rejona Ogulina nastavila marš pješice i zanoćila u selima na komunikaciji od Srpskih Moravica do Vrbovskog. Štab Divizije, sa prištapskim dijelovima, kamionima (Artiljerijske brigade 4. armije), prevezao se, međutim, odmah u Prezid, kako bi, što prije, na licu mjesta blagovremeno razmotrio situaciju. Sutradan, 28. aprila, sve jedinice su prešle Brod na Kupi. Četrnaesta, 11. i 10. brigada su 28/29. aprila zanoćile u Osilnici, Grimtovcu i Kuželju, pa se čitava Divizija 29. aprila našla na Snežničkoj planoti, sa 10. brigadom na začelju u dolini Čabranke. Izbijanjem čelne brigade Divizije u rejon Stari Trg — Prezid — Čabar, gdje je 13. brigada, 26/27. aprila, smijenila snage 20. dalmatinske udarne divizije, Divizija se uključila u obuhvatni manevar 4. armije, koji je započeo tri dana ranije prodorom 20. divizije iz Čabra, preko Prezida u Mašun, važnu raskrsnicu puteva na sjeverozapadnim padinama Snežnika. Tim i brzim privlačenjem 29. divizije na ovaj pravac, razdvojene su snage koje su pokrivale ovaj odsjek glavnog odbrambenog pojasa njemačkog 97. armijskog korpusa, čije se težište odbrane nalazilo kod Rijeke, na desnoj obali Rečine.15) Obuhvat preko Snežnika, kuda su u pozadinu 97. korpusa mogle biti ubačene i druge jedinice 4. armije, višestruko je uogrožavao pozicije njemačkih snaga na ovom dijelu jugoslovenskog ratišta, a 4. armiji otvarao put za nastupanje jačim snagama prema Trstu, glavnom objektu operacije. Neprijatelj je zbog toga uložio maksimalne napore da komunikaciju, bojom je prošla 20. divizija i kojom se sada kretala 29. divizija, preko Snežničke planote (od Broda na Kupi, preko Čabra, Prezida i Mašuna prema Pivki i Ilirskoj Bistrici) presiječe. Ako bi uspio da se dokopa ključnih tačaka Čabra i Prezida, dalje prebacivanje snaga 4. armije prema Trstu bilo bi obustavljeno i njihovo pothranjivanje onemogućeno. Za taj zadatak neprijatelj je raspolagao vrlo šarenom vojskom. U širokom luku od Cerknice i Loža, preko Sodražice i Ribnice do Kočevja, nalazilo se nekoliko bataljona Slovenskog domobranstva (»Bela garda«), tri puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa,* ojačana jednom SS — policijskom oklopnom četom, sa dva njemačka SS policijska bataljona i nešto četnika.16 Komandovanje ovim snagama izgleda nije bilo objedinjeno na licu mjesta, pa je i akcije svojim naređenjima usmjeravao komandant SS nadodsjeka »Alpenland« (SS — und Polizeiführer des SS-Oberabschnits »Alpenland«), SS — general Ervin Rezener (Erwin Rösener)17 iz Ljubljane. *) Srpski dobrovoljački korpus po oslobođenju Srbije, Nijemci su prevezli iz Beograda u Sloveniju i potčinili ga komandantu SS-nadodsjeka »Alpenland«. Pokušaji da se 2. i 4. bataljon 13. brigade potisnu iz Podgore i Kozarišča u Loškoj dolini, učinjeni u toku 27. aprila, označili su samo početak ovog neprijatelj evog nastojanja. Prva dva dana ovim snagama je, na putu stajala samo 13. hercegovačka udarna brigada razvučena na više od 25 km fronta, od Čabra do Starog Trga. Ona je, bočno oslonjena na Goteniški vrh (tt. 1289) i Pivku (vrh Lačnik k. 1097), grupnim rasporedom u rejonu s. Podpreske, Podgore i Kozarišča zatvarala sve prilaze sa sjevera i istoka Čabru i Prezidu, u kojima su se nalazili Stab i prištapski dijelovi (Prezid) i brigadna rezerva, 1, bataljon (Čabar). Dvadeset osmog aprila neprijatelj je nastupio i prema Čabru. Tamo je, od Gračarica ili Hriba, napadao 2. puk Srpskog dobrovoljačkog korpusa, dok se u napad kod Kozarišča uključila i jedna njemačka četa. Napad je počeo rano ujutru i borba se vodila čitav dan. Dok je 2. puku Srpskog dobrovoljačkog korpusa uspjelo da ovlada selima Podpreska i Draga i potisne 3. bataljon iznad samog Čabra na liniju Trava — Podplanina, 4. bataljon je, u protivnapadu kod Kozarišča, ovladao brežuljkom Devin (k. 785). Konačno, 29. aprila, Rezener je ubacio u borbu jače snage. I ovog dana neprijatelj je glavni udar usmjerio na Čabar, na kom pravcu je odbrana Brigade već prethodnog dana bila načeta. Tu su nastupali bataljon »Buhberger« (Buchberger) njemačkog 19. SS-policijskog puka i 2. puk Srpskog dobrovoljačkog korpusa, na Prezid nastupao je 3. puk Srpskog dobrovoljačkog korpusa, a od Loža, preko Starog Trga, pritisak — sa ciljem vezivanja snaga — vršilo je nekoliko domobranskih (d jedna njemačka) četa. Sada je, međutim, bilo kasno. U Čabar i Prezid je stiglo čelo glavne kolone sa štabom Divizije, koji se, sa Zaštitnim bataljonom, Bolničkom četom, Četom za vezu, Muzikom i Inžinjerijskim bataljonom bio smjestio u Prezid. U odbijanju ovih napada bukvalno su učestvovale sve jedinice Divizije: — Trinaesta brigada, koja je svoj 1. bataljon ovog dana već bila uputila prema Postojni i položaje u Loškoj doldini predala 14. brigadi; — 14. brigada, čiji je 4. bataljon kod Čabra pod borbom smijenio 1. bataljon 13. brigade i ostao da iznad samog mjesta, štiti prolaz divi zijske kolone. Ona je, kod sela Parg (Panger), morala da se angažuje i glavninom, kako bi prokrčila put prema Prezidu i Loškoj dolini; — Deseta brigada, koja je već ispred Čabra — gdje je u borbi bio 2. bataljon 11. brigade, angažovala dva (4. i 1.) bataljon za odbijanje bočnog napada njemačke policije i dobrovoljaca; — Jedanaesta brigada je zbog svog napada od Čabra u Prezid pre- vožena kamionima i, za odbranu Prezida, angažovala je svoj 1. bataljon. Zajedno sa Zaštitnim bataljonom Divizije, uz učešće štaba Divizije i ostalih prištapskih jedinica (uključujući i Muziku), on je odbio napad 3. puka SDK na Prezid; — Vatrena podrška Artiljerijske brigade, posebno iz višecjevnih protivavionskih topova 20 mm, bila je, takođe, djelotvorna.18 Naravno, za odbijanje ovog napada nije bilo neophodno angažovati toliko snaga, ali je Divizija bila u pokretu i snage su angažovane po dijelovima, kako su se zatekle u marševskom poretku. Ni neprijateljev napad nije bio jednovremen ni usklađen, pa je njegov poraz utoliko bio potpuniji. Potpukovnik Tatalović, načelnik štaba Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji je, u svojstvu komandanta Operativne grupe SDK (2, 3. i 4. puk) rukovodio čitavim napadom, istakao je da poslije ovog poraza njegovi pukovi više nisu bili sposobni za borbu.19 Razbijeno je, takođe, i desno krilo njemačkog policijskog bataljona kod s. Trave.20 Izvještaji ne omogućavaju potpunije sagledavanje rezultata i obostranih gubitaka. Divizija je imala bar 15 poginulih i nekoliko desetina ranjenih. Poginula su i dvojica komandira četa, Boriša Čerlija iz Kačnja kod Bileće, komandir čete u 4. bataljonu 13. brigade i Vlado Stijačić iz Klobuka (Lastva) kod Trebinja, komandir čete u 4. bataljonu 14. brigade, te Rade Zubac iz Ukšića (Ljubomir) kod Trebinja, politički delegat voda u Zaštitnom bataljonu.* *) Između ostalih, poginuli su: Ivan Čavka iz Mrkonjić Grada, Mustafa Čolakhodžić iz Presjeke kod Nevesinja, Džafer Kapidžić iz Bileće, Hamza Nikontović iz Nikontovića (Brda) kod Trebinja, Omer Kuko iz Bijelog Polja kod Mostara i Jure Lučić iz Ravnog u Popovu polju kod Trebinja, svi iz 10. brigade; Omer Zukanović iz Krekova kod Nevesinja iz 11. brigade, Stipe Medic iz Radišića kod Ljubuškog, Omer Omerika iz Zimlja kod Mostara i Mate Promić iz Glogošnice kod Jablanice, svi iz 13. brigade, te Mašan Zukanović iz Krekova kod Nevesinja iz 14. brigade.21 Propašću neprijateljevog pokušaja da, presijecanjem komunikacije kod Čabra i Prezida, parališe već poodmakli obuhvatni manevar 4. armije. Divizija je mogla nesmetano da nastavi nastupanje za 20. i 43. divizijom prema Pivki (ranije Sent Peter na krasu). Odatle se moglo produžiti prema Trstu, prema Postojni ili prema Ilirskoj Bistrici. Borbe koje je vodila 27. do 29. aprila usporile su njen prolazak za 1 dan. Štab 4. armije je, još 20. aprila, bio planirao da se 29. divizija iz Pivke orijentiše na pravac Postojna — Ljubljana, opet radi osiguranja armijskog boka. Stavljajući 4. armiji na raspolaganje i 8. udarnu diviziju (za obezbjeđenje boka), Vrhovni komandant JA je, 27. aprila, depešom naredio da odmah počne borba za Trst i, između ostalog, da se u tom cilju na desnom krilu formira grupa divizija (20, 29. i 13) i da se odlučno nadire opštim pravcem Lož — Pivka — Trst.22 Pošto mu je 13. divizija bila još vezana na riječkom frontu, a 20. divizija bila već ojačana tenkovima i artiljerijom, dok je 8. divizija u pristizanju u dolini Kupe, štab Armije je, noću 27/28, naredio da Grupu divizija sačinjavaju ojačana 20. divizija (u I ešelonu) i 29. divizija (u II ešelonu), dok će 8. divizija preuzeti obezbjeđenje njihovog desnog boka. U tom okviru 29. divizija je trebalo da, pošto jednu brigadu privremeno ostavi kod Prezida i Starog Trga, od Postojne nastupa na jugozapad, pravcem Landol — Sent Vid — Nabrežine (zapadno od Trsta). S jedne strane, Divizija treba da osigura nastupanje 20. divizije na Trst, a, sa druge, da, izbijanjem na Jadransko more kod Nabrežine (u kom pravcu je sa Nanosa bila usmjerena i 31. divizija 9. udarnog korpusa), presiječe sve veze neprijatelj evog garnizona u Trstu prema zapadu.23 Tako je 29. aprila 4. armija počela koncentričan napad za oslobođenje Trsta, iako je Armijska opšta zapovijest izdata tek tog dana. Divizijska zapovijest takođe nosi taj datum. U toku dana na zadatak je, s obzirom na bočne napade neprijatelja, mogao krenuti samo 1. bataljon 13. brigade, koji je upućen prema Postojni — da smijeni dijelove 20. divizije. Za pokret je bila spremna i glavnina 13. brigade, pa će ona zato krenuti na marš u toku noći. Već u 22 sata 29. aprila 1945. godine glavnina Brigade je iz Prezida i Kozarišča krenula prema Leskovoj Dolini, gdje je, poslije 13 km marša, objedinjena u jednu kolonu, te, preko Mašuna i Kristijane, po kiši — a preko Javomika i po snijegu — stigla u Veliko Đurđevo. Odatle je njen 4. bataljon, južnim padinama Velikog Javomika (tt. 1268), produžio prema Postojni, s namjerom da dostigne 1. bataljon. Ovaj je već bio upao u Postojnu, ali se, zbog pristiglih pojačanja neprijatelju, morao uz gubitke (4 poginula i 6 ranjenih), povući u Selce, istočno od Postojne. Marš Brigade preko Javormka bio je vrlo naporan. Tmurni 30. april, kao da je bio vrlo daleko od sutrašnjeg, pretežno vedrog 1. maja. Kišu, nošenu vjetrom, povremeno je smijenjivao i snijeg. Bez vodiča, u gustoj šumi Brigada se dosta teško snalazila u spletu vojnih i šumskih puteva, izgrađenih u sklopu talijanskog pograničnog sistema utvrđenja, mjestimično još posutih nagaznim minama; trebalo je, takođe, savladati i velike visinske razlike. Trasa puteva bila je mjestimično vrlo strma i tako izlomljena — da su borci imali osjećaj kretanja u krug. I pored svega, za dvadeset sati marša, bez pravog zastanka, Brigada je savladala odstojanje od puna dva dnevna marša. Njen 4. bataljon prešao je tog dana 63 kilometra. Pokreti ostalih jedinica odvijali su se pod nešto povoljnijim uvjetima. Od Prezida one su, ovog posljednjeg dana marša, koristeći Mašunski prolaz između Snežnika i Javornika, pravcem Babino Polje — Ljeskova Dol — Mašum — Knežak (djelimično i uz pomoć motornih vozila) savladale odstojanje od oko 50 km do Pivke. Kao prvi ešelon iz Prezida u Pivku je prevezen štab Divizije sa prištapskim dijelovima. U jutarnjim satima (7 — 11 sati) iz Babinog Polja i Leskove Doli u Pivku je, u dva ešelona, prevezena 11. brigada. Preostalih desetak kilometara do položaja prema Postojni Brigada je produžila pješice. Do kraja dana, na sličan način, u Pivku su stigle i 10. brigada,* koja je pošla iz rejona Čabar — Parg (ukupna dužina marša oko 60 km) i 14. brigada — iz rejona Podgore (takođe 60 km), gdje je, odbivši nekoliko manjih napada, obezbjeđivala prolaz ostalih jedinica Divizije. Krenuvši na marš, ona je na položajima ostavila svoj 1. bataljon, koji ju je, sutradan, takođe stigao u Pivku. Komore svih jedinica i ovu dionicu puta morale su savladati maršom. *) Brigada je bila u ulozi zaštitnice. Tog jutra je, glavninom, smijenila 11. brigadu u Prezidu, gdje su od jedinica 8. divizije smijenjeni 2. i 4. bataljon. Tako je na marš krenula tek po podne, te ie u Pivku stigla noćnim maršom. * Prikupljanjem u Pivki posljednjeg dana aprila 1945. godine Divizija je završila najduži marš koga je, u tako kratkom vremenu, izvršila jedna divizija u toku čitavog narodnooslobodilačkog rata. Za 19 dana Divizija je anaršom savladala 610 km, od Kiseljaka kod Sarajeva do Pivke i Postojne u Slovenačkom primorju; tom prilikom postigla je tako dnevni prosjek od 32 km. Treba imati na umu da vojnička pravila predviđaju, na svaka 2 — 3 dana marša, i jedan odmora, kao i to da maršruta Divizije nije bila u ročetku određena u cjelini, te da je Divizija u toku marša imala i dva borbena zadatka. Prvi od njih, onaj kod Bihaća, uz djelimično skretanje sa maršrute (10. i 11. brigada maršovale su obilazno kroz Podgrmeč), odnio je tri, a onaj kod Prezida jedan dan. Ovome treba dodati i činjenicu da je, u okviru ovog vremena, po dva puta vršeno izduživanje divizijske kolone i prikupljanje Divizije. Ako se od ovih 19 dana odbiju još i dva odmora, izlazi da je na maršu provedeno 13 odnosno, 14 dana i da su za te dane jedinice postigle prosjek od 42 — 47 km dnevno, a pri maksimalnom naprezanju, i preko 60 km u toku dana! Odmor kod Travnika bio je uslovljen više potrebom prilagođavanja marševskog poretka i naknadno formulisanom zadatku. Kad god su jedinice imale samo kraće marševe (kao onaj kod Ogulina) dan je temeljito bio iskorišćen za pripremu jedinica za predstojeća borbena dejstva. Divizija je na maršu koristila i izvjesna prevozna sredstva. Prije svega, to je bila — inače ratnim razaranjem krajnje degradirana — uskotračna željeznica Travnik — Jajce — Oštrelj (sa nekoliko lokomotiva i nedovoljnim brojem vagona), te tridesetak kamiona Artiljerijske brigade 4. armije, koji su, u jednoj turi, jedva mogli prevesti ljudstvo dva pješadijska bataljona. Željeznicom je prevezena samo jedna pješadijska (14. udarna) brigada (od Kaonika do Oštrelja) i, uglavnom, Artiljerijska brigada — prije svega njene i divizijske pokretne rezerve u municiji. Kamioni su pak iskorišćeni samo u završnoj fazi — radi ubrzanja marša pojedinih brigada na sasvim kratkim dionicama od po 20 — 90 km. Do sarajevske operacije Divizija je imala veoma malo motornih vozila. Snabdijevanje je bilo bazirano na brigadnom transportu, u čijim komorama su se tek sada pojavila zaprežna kola. Neposredno pred polazak na marš, Divizija je iz plijena osposobila 8 kamiona, od kojih je (sa desetak postojećih) u toku marša obrazovana Autočeta divizije. Pored nje, Divizija je imala i Autočetu u sastavu Artiljerijske brigade. Sa tako malim brojem vozila nije bilo moguće pokrenuti ni one minimalne rezerve kojima se raspolagalo, pa su zaprežna kola i tovarni konji morali i u ovom maršu preuzeti najveći dio tereta. Sa njima su kretali i dželepi stoke za klanje, komore su povremeno preuzimale opremu boraca, radi rasterećenja borbenih dijelova, a skupljale su — i do prenoćišta prevozile — na maršu iznemogle, povrijeđene i oboljele borce. Marš od Kiseljaka do Bihaća, u dužini od 230 km, Divizija je izvršila za 8 dana, dan prije nego je zapoviješću Grupe korpusa bilo predviđeno. Postignuti prosjek je bio vrlo dobar i iznosio je 28,7 km na dan. Prvih dana marša bilo je značajnijih teškoća zbog podešavanja opreme i neadekvatne i skromne obuće, kao i razjedanja i žuljeva, nedovoljne marševske discipline, neravnomjernog održavanja tempa, i neracionalnog korištenja snage. Partijska organizacija i organizacija SKOJ-a su, upornim zalaganjem, ličnim primjerom, drugarskim savjetom, kratkim sastancima, pokretanjem pjesme i ispomoći u nošenju težih oružja (posebno puškomitraljeza), kao i organizovanjem takmičenja pred kraj dnevnih mar-ševa — podsticale borce na izdržljivost. Stvaranjem opšte atmosfere olakšale su sticanje izdržljivosti i pripomogle podnošenju velikih svakodnevnih napora. Marš od Bihaća do Pivke savladan je lakše, jer su jedinice postigle kondiciju, stekle dobre marševske navike i naučile da racionalnije koriste snagu. Dnevni učinci zbog toga su bili veći. Većim dijelom, Divizija je maršovala od ranije slobodnom teritorij om, ali znatne dionice je prethodno trebalo osposobiti za saobraćaj, jer su bile minirane. Na putu su neki mostovi i propusti bili porušeni ili su na njima ostale druge prepreke, te ih je trebalo pregledati i dovesti u red. Sve to je činio inžinjerijski bataljon Divizije, pa je za njegove zadatke ponegdje angažovana i civilna radna snaga. Jedini koji nisu imali pravog posla bile su posade prvih protivavi-onskih oruđa. Neprijatelj ni jedanput nije nadletio kolone Divizije.   NAPOMENE (glava XX): 1) Direktiva Generalštaba JA br. 8 od 9. IV 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 21, reg. br. 7/1, Izvodno objavljena u Zborniku, tom X, knj. 2, dok. 126. 2) Zapovijest Operativnog štaba Sarajevske grupe korpusa JA od 12. IV 1945. godine, AVII, ANOP. 3) Objavljeni u »Oslobođenju«, br. 29, godina III, Sarajevo 9. aprila 1945. godine, str. 1. 4) Brojno stanje i naoružanje Artiljerijske brigade 29. divizije od 20. IV 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6) Izjava je data u Moskvi, a objavljena je u mnogim stranim i našim novinama. Vidi: Josip Broz Tito, Borba za oslobođenje Jugoslavije 1941 — 1945, Kultura, Beograd 1947, str. 278 — 279 i 298. 7) Pismo političkog komesara 29. divizije od 15. IV 1945. godine političkim komesarima potčinjenih jedinica. Zbornik, tom IX, knj. 9, dok. 95. 8) O maršu Divizije vidi i članak Vukasina Mićunovića, Od Sarajeva do Trsta, u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 856 — 868. 9) Rekonstrukcija pokreta po Operativnom dnevniku 29. divizije i njene 13. brigade, te relacijama ostalih brigada za april 1945. godine, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 6/7, k. 1152-B, reg. br. 2/5. 10) V. Mićunović, Od Sarajeva do Trsta, u Hercegovina u NOB, str. 681 i Operativni dnevnik štaba 13. brigade, AVII, ANOP-a, k. 1152-B, reg. br. 2/5; Relacija Arti ljerijske brigade za april 1945. godine. Isto, k. 1150-B, reg. br. 11) Zapovijest Operativnog štaba Sarajevske grupe korpusa od 13. aprila 1945. godine, AVII, ANOP-a. 12) Uroš Kostić, Oslobođenje Bihaća 28. III 1945. godine. Vojnoistorijski glasnik, Beograd. 13) ... Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1965, knj. II, str. 14) Isto. 14a) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak broj 2, redni br. 658, 758, 761, 789, 822, 1161 i 1186. Materijal za pripremu Spomenice poginulih Nevesinjaca. 15) O riječko-tršćanskoj operaciji 4. armije kao cjelini i detaljima rada ostalih jedinica vidi: Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut Beograd 1965, str. 510 — 620. 16) Uroš Kostić, Oslobođenje Istre, Slovenačkog primorja i Trsta 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1978. godine. 17) Erwin Rösener, SS-general, od narodnog suda osuđen na smrt i strijeljan u Ljubljani. 18) Operativni izvještaj štaba 29. divizije za drugu polovinu aprila 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 312, reg. br. 1/2. Operativni dnevnik štabova 29. divizije i 13. brigade. Isto, k. 1146-B, reg. br. 6/7, k. 1152-B, reg. br. 2/5; relacije štabova 10, 11. i 14. brigade za april 1945. godine. Isto, k. 1146-B, reg. br. 19/4; k. 1150-B, reg. br. 7/4 i k. 1153-B, reg. br. 2/4. Izvještaj i naređenja Operativne grupe Srpskog dobrovoljačkog korpusa od 27. do 30. aprila 1945. godine. AVII, NjA, k. 61, reg. br. 17, 24 — 28, 39 — 41 (Štaba i jedinica) i 46 — 48/5. U. Kostić, n. dj. Str. 472 — 477, 32 — 33, 36. 19) Zapovijest komandanta Operativne grupe Srpskog dobrovoljačkog korpusa za odstupanje u Vipavsku dolinu od 30. aprila 1945. godine, AVII, NdA, k. 61, reg. br. 46/5. 20) U. Kostić, n. dj. str. 474. 21) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 526, 527, 632, 756, 816, 877, 1116, 1117, i 1134. S. Stijačić, n. dj. str. 39, 52, 63 i 82. Materijal za Spomenicu poginulih Nevesinjaca. 22) Depeša Generalštaba JA Štabu 4. armije od 27. IV 1945. godine, AVII, ANOP-a. 23) Naređenje štaba 4. armije od 27. IV 1945. godine. AVII, ANOP-a. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument