Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

V DIO

U ZAVRŠNIM OPERACIJAMA JA

U ZAVRŠNIM OPERACIJAMA JA

Vojnopolitička situacija

Odluke Krimske konferencije šefova država vodećih sila Anitihitlerovske koalicije, koja je održana u Jalti 4. do 11. februara 1945. godine, ubrzale su poraz njemačkog Trećeg Rajha i razbile iluzije o rascjepu koalicije, na kojima je Hitler zasnivao nadu u mogućnost preživljavanja i separatnog mira. Shodno ratnim ciljevima postavljenim još u Teheranu (28. XI — 1. XII 1943), u Jalti je potvrđen princip bezuslovne kapitulacije nacističke Njemačke. Pored regulisanja brojnih pitanja poslijeratnog uređenja Evrope i drugih mjera za brzo okončanje drugog svjetskog rata, ovdje je utvrđena osnova savezničkog završnog udara za slamanje Hitlerove ratne mašine.

Savezničke trupe i na istoku i na zapadu bile su izbile na njemačke granice, a posljednje strategijske rezerve Vermahta, u očajničkim pokušajima da preuzmu inicijativu u Ardenima i južnoj Mađarskoj, istopile su se. Još zanet iluzijama o »novom oružju« i savezničkim nesuglasicama, Hitler je, međutim, uporno nastavljao operacije na svim frontovima. Nastojao je da Vermaht što duže zadrži preostale okupirane teritorije u Čehoslovačkoj, Mađarskoj, Jugoslaviji i Italiji.

Deklaracijom o Jugoslaviji Krimska konferencija je definitivno potvrdila afirmaciju nove Jugoslavije i, zahtjevom da se odmah sprovede u djelo sporazum Tito — Šubašić o formiranju jedinstvene privremene vlade (obrazovana 7. marta 1945. godine), kao i izjavom da će AVNOJ biti proširen nekompromitovanim poslanicima posljednje predratne narodne skupštine priznala, još jednom, tekovine narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji.

Jugoslovenska armija, koja je taj naziv dobila 1. marta 1945. godine, bila je uključena u savezničke planove završne ofanzive u Evropi. Ona je, pored povezivanja jugoistočnog savezničkog fronta na Balkanu, koji su od Drave do Jadranskog mora posijedale četiri (1, 2, 3. i 4.) armije i tri (2, 3. i 5.) korpusa, u neprrjateljevoj pozadini imala još jake snage, jačine sedam korpusa. Ove snage su bile pod komandom glavnih štabova Hrvatske (4 korpusa) i Slovenije (3 korpusa). U toku februara, u kontaktima sa komandantima susjednih savezničkih krupnih formacija (15. angloamerička grupa armija u Italiji i sovjetski 3. ukrajinski front u Mađarskoj), dogovoreni su bitni elementi sadejstva, saradnje i potpomaganja. Početkom marta pripreme su bile u punom jeku i, postepeno, privođene su kraju.

Na jugoslovenskom ratištu još su se nalazile jedinice tri njemačke grupe armija (»E«, »F« i »C«), ali je, uskoro, Grupa armija »F« rasformirana, a 97. armijski korpus Grupe armija »C« prepotčinjen komandi Grupe armija »E«. Tako su, neposredno pred svršetak rata, sve njemačke trupe na jugoslovenskom ratištu — preko 450.000 ljudi prvi put objedinjene. Njima je, sada i u svojstvu komandanta Jugoistoka, komandovao general-pukovnik Aleksandar Ler. Leru su, takođe, bili potčinjeni još uvijek vrlo brojni ostaci — oko 200.000 vojnika kolaboracionističkih formacija, oružane snage takozvane Nezavisne Države Hrvatske (ustaše i domobrani), tzv. Jugoslovenske vojske u otadžbini (četnici Draže Mihailovića), Ljotićev »Srpski dobrovoljački korpus«, »Ruski zaštitni korpus«, Kokaljev »Slovenski narodni varnostni zbor«, Rupnikovo »Slovensko domobranstvo«, Talijanska fašistička milicija (u Istri i Slovenačkom Primorju), folksdojčerski »Wermanschaft« (u Gorenjskoj i Štajerskoj), te »Gorenjska teritorijalna samozaštita« (ovdje su nabrojane samo one formacije sa kojima će, u toku završnih operacija od Ivan-sedla i Sarajeva na svom dugom putu od preko 700 km, od Ivan-sedla do prevoja Koren, Ljubelj i Jezerski vrh na Karavankama, Divizija doći u borbeni kontakt). Ostajući na principima kombinovanog ratovanja Jugoslovenska armija je, početkom marta 1945. godine, 1. 2. i 3. armijom držala front na Dravi (od D. Miholjca), Dunavu (do Opatovca), u Sremu (ispred Sida) i Savi (od Jamene do Brčkog), a odavde, preko Srebrenika i Gračanice, do Doboja u dolini Bosne. Tako se mogao nazvati i odsjek u Lici i Hrvatskom primorju (od Lapea, preko Udbine i Gospića do Karlobaga), kojeg je držala njena 4. armija, dok je, između ova dva odsjeka, južno od Save, neprijatelj.- — u dolinama Bosne, Vrbasa i Une — držao samo uske koridore do Sarajeva, Banja Luke i Bihaća. Sa tih položaja Jugoslovenska armija je, marta i.aprila 1945. godine, ušla u završnu ofanzivu, koja je okončana potpunim istjerivanjem okupatora i rasprsavanjem svih nada domaće kolaboracionističke reakcije da će, promjenom gospodara, preživjeti opšti slom fašizma u svijetu.

Krupni zadaci, koje je u tom okviru rješavala Jugoslovenska armija, mogli su se realizovati samo krupnim formacijama, koje su objedinjavale i veći broj divizija. To je i od 29. divizije tražilo daleko više sadejstva sa susjedima i potčinjavanje opštoj zamisli štabova koji su rukovodili pojedinim operacijama.

Do 22. aprila 1945. godine (ostajući i dalje u 2. udarnom korpusu) Divizija se nalazila u sastavu Sarajevske grupe korpusa JA (komandant general-major Radovan Vukanović)* a tada, po njenom rasformiranju, ulazi, u sastav A. jugoslovenske armije (komandant general-major Petar Drapšin). U sklopu završnih operacija JA za konačno oslobođenje zemlje, ove dvije operativno-strategijske formacije rješavale su dva veoma značajna zadatka, iz čega proizilazi i uloga 29. divizije, koja se, vrlo aktivno, angažovala u njihovoj realizaciji.

*) Sarajevsku grupu korpusa sačinjavali su 2, 3 i 5. udarni korpus, a imala je devet (3, 4, 10, 27, 29, 37, 38, 39. i 53) divizija i dvije artiljerijske brigade.

Tri njemačka isturena rukavca na teritoriji Bosne i Hercegovine su od Broda, Gradiške i Dubice, dolinama Bosne, Vrbasa i Une, dopirali do Sarajeva, Banja Luke i Bihaća. Razbijanje i potiskivanje njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa, isturenog do geografskog centra zemlje, sa oslobođenjem glavnog grada federalne Bosne i. Hercegovine i veoma značajnog industrijsko-rudarskog srednjobosanskog bazena u izvornom slivu rijeke Bosne, izvršeno u okviru sarajevske operacije, okončano je 12. .aprila 1945. godine — oslobođenjem metalurškog centra, Zenice.

Dok je za likvidaciju njemačkih snaga u dolini Vrbasa i oslobođenje Banja Luke, Sarajevska grupa korpusa angažovala svoju glavninu, 29. diviziju je iz rejona Kiseljaka, 12. aprila, hitno uputila u rejon Bihaća, na spoj sa 4. jugoslovenskom armijom. Grupa korpusa uskoro je rasformirana, a Divizija pretpotčinjena 4. armiji.

Četvrta jugoslovenska armija, nastala je 2. marta 1945. godine, preimenovanjem 8. udarnog korpusa. U početku je imala četiri divizije i po jednu tenkovsku, artiljerijsku i inžinjerijsku brigadu, ali je, u toku operacije, narasla na ukupno 14 divizija.*

*) Sedma, 8, 9, 13, 15, 18, 19, 20, 26, 29, 30, 31, 43. i »Garibaldi« divizija.

Istovremeno, povećao se i broj brigada rodova podrške. U saradnji sa Jugoslovenskom ratnom mornaricom i uz podršku 1. i 2. vazduhoplovne eskadrile, ova armija je imala veoma težak, delikatan i vrlo značajan zadatak, kako u oslobođenju najzapadnijih dijelova naše zemlje, tako i sadejstvu sa savezničkom 15. grupom armija u sjevernoj Italiji. Ionako isturena unaprijed, Armija je krenula u napad 20. marta 1945. godine, 24 dana prije glavnine Jugoslovenske armije u međurječju Save i Drave.

Armija je, uz to, morala da, osujeti posljednji pokušaj domaće kontrarevolucije, koja je, prikupljanjem gotovo svih kolaboiracionističkih formacija (sem glavnine Dražinih četnika i dijela ustaša) u širem rejonu Ljubljane, namjeravala da, promjenom gospodara, stvori uslove za intervenciju zapadnih saveznika u unutrašnje uređenje Jugoslavije. Takav zadatak 4. armije nametao je i Diviziji veoma brza dejstva, iscrpljujuće marševe i odlučne napade usmjerene na slamanje otpora na svakom pojedinom položaju.

Iz rejona Bihaća, Divizija je, za samo sedam dana, stigla u rejon Čabar — Prezid — Log, omogućivši 4. armiji da uspješno okonča desni obuhvatni manevar preko Snežnika. Uspjehom ovog poduhvata Armija je, ostavljajući njemački 97. armijski korpus kod Rijeke, otpočela operacije za oslobođenje Trsta, Gorice i Tržiča, prije nego što su se u njima pojavile savezničke trupe. Iz rejona Pivke (Sent Peter na krasu) od glavnine Divizije odvojena je njena 10. brigada, koja je, kod Općina, učestvovala u oslobođenju Trsta i kod, s. Harije, u oslobođenju Ilirske Bistrice, gdje je na kapitulaciju bio prisiljen njemački 97. armijski korpus. Skrenuta na sjever, glavnina Divizije je samostalno oslobodila veći broj mjesta, a — u zajednici sa slovenačkim 7. udarnim korpusom — i glavni grad federalne Slovenije, Ljubljanu.

Svoj borbeni put glavnina Divizije je završila 12. maja 1945. godine na krajnjim sjeverozapadnim granicama Jugoslavije, izbivši na Triglav i Karavanke. Njena 12. udarna brigada, koja se iz rejona Kiseljaka vratila u Hercegovinu, završila je svoj borbeni put tri dana kasnije, pošto je, početkom maja, angažovana u sastavu 3. udarnog korpusa JA protiv glavnine četnika Draže Mihailovića. Četnici su, inače, iz srednje Bosne krenuli da se, preko Bitovnje, Ivan-sedla, Bjelašnice, Visočice, i Zelengore, prebace u Srbiju, ali su, prije izbijanja na Drinu i Sutjesku, uništeni.

Početkom juna sve jedinice Divizije ponovo su bile u Hercegovini.

XVIII Glava

FRONTALNE BORBE NA IVAN-SEDLU

Pod sarajevskom operacijom u narodnooslobodilačkom ratu 1941. do 1945. godine jugoslovenska istoriografija podrazumijeva dejstva 2, 3. i 5. korpusa Jugoslovenske armije u cilju razbijanja njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa i oslobođenja glavnog grada federalne Bosne i Hercegovine. Operacija je izvedena od 1. marta do 12. aprila 1945. godine. Za učešće 29. divizije u ovoj operaciji karakteristična su dva perioda. Prvo, period frontalnih borbi na Ivan-sedlu i, drugo, period koordiniranih operativnih dej stava u kojima je, zajedničkim naporima, oslobođeno Sarajevo i širi rejon izvornog sliva rijeke Bosne. Zbog toga srno šira dejstva obradili u dvije posebne glave.

U operaciji je, inače, učestvovalo 7 udarnih divizija, odnosno 25 pješadijskih brigada Jugoslovenske armije. Njih je podržalo 15 artiljerijskih diviziona, 2 oklopne čete i vazduhoplovstvo oko 100 aviopoleta. Pred početak operacije, njemački 21. brdski armijski korpus, čije je komandno mjesto ostalo u Kasindolu, do početka odstupanja raspolagalo je sa dvije (181. i 369) njemačke divizije, tri (909, 964. i 969) samostalne tvrđavske pješadijske brigade, četiri samostalna puka, te petnaestak samostalnih bataljona, od kojih su neki, sa ojačanjima, obrazovali slabije pukovske borbene grupe. Značajnu artiljerijsku podršku, koju im je omogućavalo obilje municije, pružalo je oko 15 artiljerijskih diviziona. Saradnici okupatora formalno su obrazovali tri (8, 9. i 17) mješovite ustaško-domobranske divizije i tri (Romanijski, Hercegovački i Zenički) četnička korpusa, ali su njihove jedinice — uglavnom po bataljonima — bile pridate njemačkim.¹

Još 10. februara njemačka Vrhovna komanda je, shvatajući teškoće komandanta Jugoistoka u vezi sa pripremama protivof anzive u Mađarskoj između Blatnog jezera i Drave — za šta je iz Jugoslavije trebalo za forsiranje Drave (kod D. Miholjca i Valpova) izdvojiti bar četiri divizije — suzila njegov zadatak. Zadatak se svodio na držanje prostora sjeverno od linije Senj — Bihać — Banja Luka — Doboj — Brčko, kao uslova za osiguranje bokova grupama armija »C« u Italiji i »Jug«, u Mađarskoj. Vrhovna komanda je preporučila da se prostor koji, južno od Doboja, još drži 21. brdski armijski korpus, osigura aktivnim dejstvom, bar dok se ne sprovede plan Vrhovne komande u Mađarskoj.²

Po gubitku Mostara i Travnika, slabljenja višegradskog mostobrana i definitivnom prekidu svih veza dolinom Drine prema 34. korpusu, komandant Jugoistoka je, 20. februara 1945. godine, ocijenio da 21. BAK nikako više ne može da održi svoj široki raspored. Zato je, kao jedinu mogućnost, predložio prikupljanje svih preostalih snaga na uskom položaju kod Sarajeva (Ivan-sedlo — Romanija — Zvijezda). Direktivom Vrhovne komande od 23. (februara to mu je i odobreno, pa mu je za aktivna dejstva u Bosni stavljena na raspolaganje 7. SS divizija.³

Tako je njemački 21. brdski armijski korpus na samom početku osposobljen da se za duže vrijeme suprotstavi naletima jedinica Jugoslovenske armije. Iskusna, brojna, dobro opremljena i veoma borbena 7. SS brdska divizija predstavljala je sada moćnu udarnu rezervu Korpusa. Ona je, nizom uzastopnih udara, u toku čitavog mjeseca marta uzne-miravala i potresala, u dosta dugom periodu, kordonski i pasivan raspored divizija Sarajevske grupe korpusa.

Svaki od tri korpusa Jugoslovenske armije pošao je u napad sa svoga sektora, u borbenom poretku u kome se pred početak operacije zatekao. Tek sredinom marta, obrazovanjem Operativnog štaba Sarajevske grupe korpusa JA, objedinjeno je komandovanje i, na taj način, stvoreni su bolji uslovi za koordinaciju napora usmjerenih jedinstvenom cilju — oslobođenju Sarajeva. Na sjeveru sa sektora Zvijezda — Romanija napadao je Treći udarni korpus (27. i 38. udarna divizija i Korpusni artiljerijski divizion), pod komandom pukovnika Pera Kosorića i Blaža Đuričića. Po oslobođenju Sokolca, pomjeren je više prema Zvijezdi, s ciljem da sa sjevera upadne u Sarajevo. Sa zapada, na lijevoj obali Bosne, sa širokog sektora od Bitovnje do Vlašića, napadala je glavnina 5. udarnog korpusa (4. i 10. udarna divizija, Zenička grupa brigada, te Artiljerijska brigada, Inžinjerijski bataljon, Tenkovska četa i Vazduhoplovna eskadrila korpusa), pod komandom general-majora Slavka Rodića i pukovnika Ilije Došena, ugrožavajući u dolini Bosne jedini komunikacijski i osnovni odstupni pravac 21. korpusa.

Drugi udarni korpus, u čijem sastavu se nalazila 29. divizija, nalazio se sada u centru polukružnog rasporeda. Pored 29. divizije, u sastavu je imao 3. i 37. udarnu diviziju, te moćnu korpusnu Artiljerijsku grupu, koju je, kao i ostale prištapske jedinice i ustanove, grupisao na pravcu Kalinovik — Trnovo — Sarajevo, iza centralne, 3. udarne divizije. Komandant korpusa general-major Radovan Vukanović* bio je istovremeno komandant Operativnog štaba Sarajevske grupe korpusa JA, čiji su Članovi bili general-major Slavko Rodić — zamjenik i pukovnik Pero Kosorić — član štaba. Desnokrilna, 37. udarna (sandžačka) divizija, bila je orijentisana sa sjevernih obronaka Jahorine na sadejstvo sa 3. udarnim korpusom, u cilju slamanja 181. divizije na Romaniji i u dolini Miljacke, te sa zadatkom da, preko Trebevića, prodre u Sarajevo.⁴

*) Politički komesar Korpusa bio je pukovnik Vojo Nikolić.

U torn okviru 29. udarna divizija, odvojena planinskim masivima Treskavice, Bjelašnice i Igmana, obrazovala je lijevo krilo korpusnog borbenog rasporeda. Više nego na sadejstvo sa svojom glavninom, ona je bila upućena na saradnju sa 10. udarnom (bosanskom) divizijom 5. korpusa. Njen desni susjed, 3. udarna (crnogorska) divizija, glavninom snaga u dolini Željeznice, na položajima kojima je — još u novembru 1944. godine — ovladala 14. hercegovačka brigada, podržana Korpusnom artiljerijskom grupom, snažno pritiskajući 964. tvrđavsku pješadijsku brigadu, bila je najbliža Sarajevskom polju i — samo 5 do 8 km udaljena od komandnog mjesta 21. korpusa u kasindolskom Sanatorijumu. Dok je njena desnokrilna brigada u Gornjoj Prači — - i u toku mjeseca, sa pomjeranjem snaga ka Ravnoj planini i Trebeviću, ostvarivala čvrstu vezu sa 7. udarnom divizijom, — između nje i 29. divizije na lijevom krilu Korpusa ispriječio se više od 15 km vazdušne linije široki masiv Bjelašnice. To je gotovo isključivalo taktičko sadejstvo.⁵⁵

Lijevi susjed Divizije, 10. udarna divizija (u početku bez 7. brigade i svog Artiljerijskog diviziona), vršila je, na desnom krilu svog 5. udarnog korpusa iz šireg rejona Kreševa pritisak na komunikacije koje od Ivan-sedla, dolinom Zujevine i od Kiseljaka, dolinom Lepenice i preko Kobilje glave vode prema Sarajevu spajajući se, kod Gladnog polja nizvodno od Hadžića, na Zujevini. Kako je, pored toga, imala zadatak i da zatvara pravac od Gromiljaka prema slobodnoj Fojnici, gdje se nalazilo sjedište organa vlasti i društveno-političkih organizacija sarajevskog okruga, efikasno ometanje saobraćaja za duže vrijeme, na tako širokom frontu, na ovim komunikacijama nije se moglo ostvariti. Nepostojanje direktne (radio ili telefonske) veze, kao i odvojenost masivom Bitovnje, nije pogodovalo organiziovanju sadejstva; međutim, sve akcije ove divizije, na komunikaciji Ivan-sedlo — Hadžići — Blažuj, teško su pogađale neprijate-ljevu odbranu na Ivan-sedlu i tako imale direktan uticaj na njeno angažovanje protiv 29. divizije.

Dvadeset deveta udarna divizija uključila se u sarajevsku operaciju izbijanjem svojih dijelova na Ivan-sedlo po noći 4/5. marta 1945. godine.

Ishod noćnih borbi 4/5. marta 1945. godine na Ivan-sedlu pokazao je da se, u ovom slučaju, ne radi samo o jednom od uzastopnih zaprečnih i prihvatnih njemačkih položaja. Sutradan, 5. marta, to je potvrdio i neuspjeh zajedničkog napada 10. i 11. brigade, koje su, na osnovu divizijske zapovijesti o gonjenju neprijatelja u stopu, dnevnim napadom pokušale da ponovo ovladaju grebenom malog Ivana.

Tek istorijska istraživanja pokazala su da neprijatelj nikako nije potcjenjivao značaj položaja na Ivan-sedlu za odbranu Sarajeva. To što ih se 11. brigada tako lako dočepala, bilo je samo posljedica velike konfuzije kod njegovih jedinica do koje je došlo prilikom povlačenja iz doline Neretve.

Pošto u početku nije imala drugih snaga, Komanda njemačkog 21. armijskog korpusa je za odbranu Ivan-sedla angažovala ostatke svojih snaga iz doline Neretve (njemačka 369. i ustaško-domobranska 9. divizija). Uništeni 369. pješadijski puk sada je »nadoknađen« operativnim potči-njavanjem 369. diviziji novoformirane 909. tvrđavske brigade.⁶'

Iznenadni, privremeni uspjeh 11. brigade, nije se blagovremeno mogao osigurati. U međuvremenu izgrađena, skela na Neretvi u Konjicu omogućila je štabu 29. divizije da na Ivan-sedlu angažuje i 13. hercegovačku brigadu i da njihov napad efikasnije podrži artiljerijom. U popodnevnim satima pristigla su dva bataljona (2. i 4.) 13. brigade, ali su morali, međutim, da sačekaju noć — jer na uskom prostoru nije bilo mjesta za razvoj iz kanjona. S druge strane, gusta pješadijska vatra, preko streljačkog stroja 11. brigade, onemogućavala je provlačenje preko s. G. Bradina na desno krilo. Po padu mraka bataljoni 13. brigade, teško krčeći prtinu u visokom snijegu, koji je na padinama Bjelašnice prelazio visinu od dva metra, izbili su u rejon: Trebulje (k. 1162) — Lanište — Megara, pa je sutradan, 6. marta, bio moguć usklađen napad sve tri brigade.⁷

Na krajnjem desnom krilu, bočno iz rejona Mehina luka — Lanište, dva bataljona 13. brigade napadala su bjelašničkom kosom koja, između potoka Korče i Bioče, dopire do Tarčina. U centru, iz rejona Trebulje (k. 1162) i padina Malog Ivana iznad D. i G. Bradine, prema Budnom brdu (tt. 1270) i Malom Ivanu, napadala je 11. brigada, a, od željezničke stanice Bradina (k. 748), sela Mrkaljića i sa padina Ječmenog brda (k. 1502) — na položaje od žandarmerijske stanice na Ivan-sedlu (k. 967) do Vihora (k. 1174 i 1287) 10. brigada. Drugi i 3. divizion Artiljerijske brigade, sa vatrenih položaja u Sunjima i Dragočaju, koncentracijama vatre po Vihoru (k. 1174 i k. 1278) i Ivan-sedlu, gdje se neprijatelj bio jače utvrdio,⁸' podržavali su ovaj napad brigada.

Bataljoni 13. brigade ovladali su Korčom, Dragaljem (k. 1227) i Zeljakovim Dolom. Položaji na Zeljakovu brdu (k. 979), Raglju (tt. 1134) i Vijencu (k. 977) tri puta su prelazili iz ruku u ruke. Oko 17 časova ustašama su prispjela pojačanja i bataljoni su, do 22 sata, odbačeni na veliki Lupoglav (k. 1009) i Djevojačke stijene, na samim padinama Bjelašnice. U uzastopnim jurišima 13. brigade na brdo Ragalj (tt. 1134) 6. marta bili su ranjeni politički delegat Emir Pašić i puškomitraljezac Tomo Krajišnik. Pokušavajući da ih, uprkos neprijateljevoj vatri, izvuku u zaklon i previju, izgubile su živote tri mlade djevojke, Hrvatica, Muslimanka i Srpkinja: Zdenka Karačić, iz Mostara, Emina Merdžan, iz Počitelja i Ljubica Remetić, iz Nevesinja. Kada je u narednom jurišu streljački stroj čete 4. bataljona. Dvadeset kilometara na nosilima do brigadne bolnice u bataljona. Dvadeset kilometara na nosilima od brigadne bolnice u Podorašcu za nju je bilo predaleko. Umrla je s pjesmom na usnama. Pjesmu druge dvije preživjeli nisu čuli, ali je podvig Zdenke, Emine i Ljubice ostao simbol krvlju zapečaćenog bratstva i jedinstva naša tri naroda.⁸

Jedanaesta brigada je ovladala k. 1284 na Rudnom brdu i k. 1011 na Malom Ivanu, ali, zamorena u prethodnim borbama, pred domobranskim protivnapadom nije mogla održati i tt. 1270.⁹) Deseta brigada, pred kojom su se branili 1. bataljon 370. grenađirskog puka i 369. izviđački bataljon, uprkos činjenici da je vatra Artiljerijske brigade (643 granate 75 mm)^9abila koncentrisana uglavnom na odsjeku njenog napada, nije ovog dana nigdje uspjela da se uklini u neprijateljeve položaje. Njemački oficiri, međutim, potvrđuju preciznost i efikasnost vatre Artiljerijske brigade, naročito po još nedovoljno ukopanim položajima na Vihoru i oko komandnog mjesta 370. grenadirskog puka na Malom Ivanu (bezimeni vis, zapadno od k. 1011 — kodiran kao »Šlosberg« (Schlossberg).¹⁰') Velika hladnoća i visoki snijeg, naročito na padinama Bjelašnice (preko 2 metra) i Bitovnje, veoma su otežavali uslove borbe pa i opstanak. Komore 13. brigade nisu mogle pratiti pješadiju, pa su ostavljene u Podorašcu. Teška oruđa nije bilo moguće izvući na položaje, a sve je moralo da se nosi na rukama. Nije bilo nikakvih zaklona za ljude, a ni alata da se oni improvizuju. Najteže je, međutim, palo transportovanje ranjenika. Njih 48 iz 13. brigade u toku 6. i 7. marta preneseno je na nosilima iz rejona Djevojačkih stijena i Korče, preko planine Preslice u selo Džepi.¹¹¹Slični uslovi bili su i kod 10. brigade.

Zbrka kod neprijatelja do koje je došlo u vezi sa kratkotrajnim gubitkom Ivan^sedla u noći 4/5. marta, alarmirala je i Komandu 21. korpusa i navela je da sa fronta prema 5. udarnom korpusu kod Busovače skine ojačani 13. brdski lovački puk 7. SS »Princ Eugen« divizije i hitno ga uputi na Ivan-sedlo.¹²) Namjera mu je bila da po, smirivanju situacije, ostane »kičma njemačke odbrane« na Ivanu.*

*) Komanda odbrane Sarajeva, koja je pod rukovostvom sekretara Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo, Valtera Perića, rukovodila udarnim grupama i otporom (uključujući i razgranatu obavještajnu službu) u Gradu, radiom je javila da su njegovi prvi dijelovi (tri čete) već 5. marta preko Sarajeva otišle za Raštelicu, kao i 15 kamiona (bataljon) ustaša 1. stajaćeg djelatnog zdruga iz Kiseljaka za Tarčin.¹³

Sedmog marta već u 5 sati ujutru počeo je neprijatelj ev organizovani opšti protivnapad. Nosilac napada bio je njemački 13. SS brdski lovački puk, ojačan 116. izviđačkim bataljonom, a, pored njemačkog ojačanog 370. grenadirskog puka i ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga (bez 5. bataljona), koji su ostali na položajima, u napadu je učestvovala i glavnina (3 ili 4 bataljona) ustaškog 1. stajaćeg djelatnog zdruga; ona je, u toku 6. marta, smijenila nepouzdani domobranski 2. gorski zdrug.¹⁴) I Njemački 370. grenadirski puk, ojačan ustašama, iako je nekoliko njegovih napada bilo odbačeno, po podne je uspio da ovlada položajima 11. brigade na Malom Ivanu (k. 1011) i na Rudnom brdu (k. 1280). Ova je, u međuvremenu, bila ubacila u borbu sve bataljone, iako su četvorodnevnim borbama bili zamoreni i iscrpljeni. Ostavši bez rezervi, u situaciji kada su i susjedne brigade bile potisnute sa svojih položaja, štab 11. brigade je predlagao »da se traži drugi izlaz«.**

**) Štab 11. brigade nije sugerirao ni pravac u kome bi trebalo izlaz tražiti, ali je, očigledno, smatrao da ovako *trošenje snaga nije cjelishodno.^14a

Trinaesta hercegovačka brigada, na koju je — prema njenoj procjeni — napadalo 1.500 ustaša (ojačano manjim njemačkim dijelovima, sa 7 minobacača 81 mm, dva četverocjevna PA topa 20 mm i dvije haubice — - iz Pazarića), pritiješnjena uz zapadne padine Bjelašnice, uspjela je da održi ove, veoma značajne bočne položaje. Ovog dana ona je četiri puta jurišala na Dragalj (k. 1227) i, pred mrak, njime ponovo ovladala. Zbog potiskivanja 11. brigade sa Rudnog brda (1284) pomjerila je jedan bataljon na Trebulje (k. 1162) radi obezbjeđenja boka, pa je zanoćila na položajima: Oborište (k. 1014) — Zeljakov Do — Dragalj (k. 1227) — Korča — Trebulje (k. 1162), s tim što je neprijatelj, pred zoru 8. marta, definitivno ovladao ključnim objektom na ovim položajima — Dragalj em (k. 1227). Nikakvih uslova za odmor na ovim položajima i dalje nije bilo, niti je bilo uslova za privlačenje pratećih četa i komora. Tri dana i tri noći budni, dvije noći i dva dana u neprekidnim borbama, bez toplog obroka, na mrazu i u visokom snijegu i sa blizu 10% izbačenih iz stroja; nesanicom savladani i promrzli bataljoni bili bi uskoro neupotrebljivi. Štab brigade je, zato 7. marta u 20 sati, zbog toga odlučio da zamoreniji 2. i 4. bataljon u toku noći izvuče na Brvačku planinu i Usamovine, gdje bi, u nekoliko ljetnih koliba, mogli da bar odspavaju.¹⁵

Oba brdska diviziona, iako su im vatreni položaji djelimično bili ugroženi, intenzivno su podržavali odbranu 10. brigade. Oni su, zasipaj ući sa 432 artiljerijske granate¹⁶-¹ najprije samo sedlo, značajno doprinijeli sprečavanju prodora 13. SS puka na padinama Bitovnje.

Osmog marta, rano ujutru, neprijatelj je produžio napad, ali — sad već sa nejednakim intenzitetom. Najznačajniji uspjeh ostvario je 13. SS brdski lovački puk. On je krenuo istočnim padinama Bitovnje prema s. Repovcima, sa namjerom da, obuhvatom lijevog krila, ugrozi čitav borbeni poredak Divizije. Ovlađivanjem kanjonom Trešanice, neprijatelj bi Diviziju razdvojio u tri dijela. Namjera je bila i da se poruši most Lukač, koji je pri povlačenju ostao neoštećen. Divizijska artiljerija u Dragočaju i Šunjima bila je, takođe, izložena udaru. Potiskujući dijelove 10. hercegovačke brigade, Puk je do podne ovladao selima Mrkaljići, Nevetine, i Velika, te zauzeo visove Jasen (k. 1190) i Brdo (k. 1378). Glavnina Brigade se izvukla bočno na — Ječmeno brdo i Lisin.¹⁷

Protivnapadom sa Vranjače (k. 1310), iznad samih Repovaca, uz veoma intenzivnu (679 granata) i preciznu podršku artiljerije — čiji su vatreni položaji bili neposredno ugroženi, a 3. divizion radi toga povučen u Ovčare i Galjevo)¹⁸ — Brigada je poslije podne povratila Brdo (k. 1378), ali — ne i Jasen (k. 1280).¹⁹

Na ostalim pravcima, sem ovlađivanja visom Dragalj (k. 1227), na pravcu 13. hercegovačke brigade neprijatelj nije imao uspjeha. Naprotiv, pred zoru ovog dana bataljoni 11. brigade smogli su snagu da, u proti vnapadu, povrate k. 1284 i k. 1011 na Rudnom brdu i Malom Ivanu.

Najveću teškoću neprijatelju je stvorila 10. udarna divizija koja je, napadima, prepadima i miniranjem, za dva dana paralisala cjelokupni saobraćaj dolinom Zujevine, prema Sarajevu i dolinom Lepenice, prema Kiseljaku. Neposrednije sadejstvo ispoljila je njena 17. brigada koja je, noću 6/7. marta, zauzela Osenik (selo, željezničku stanicu i tunel), samo 2 km sjeveroistočno od Tarčina. Pošto nije raspolagala drugim snagama, komanda 369. divizije sutradan je intervenisala svojim Pionirskim bata-ljonom, koji je u borbi pretrpio znatne gubitke (17 mrtvih i 13 ranjenih).²⁰

Zaustavljanje neprijatelja u izvršenju tako ambicioznog zadatka ipak nije moguće objasniti izloženim činjenicama. Zamor i hladnoća su izgleda i na drugoj strani bili odlučujući faktor. Noću 8/9. marta 1945. godine 13. SS brdski lovački puk se povukao preko Ivan-sedla i, na liniji Raštelica — Trzanj — Ragalj, obrazovao drugu liniju odbrane.²¹ Gotovo u isto vrijeme, 8. marta uveče, štab 29. udarne divizije izdao je Zapovijest za prelazak u odbranu i utvrđivanje na dostignutoj liniji.²²

Borbe koje su jedinice Divizije vodile od 5. do 8. marta 1945. godine svakako spadaju među najteže i najkrvavije od svih koje je Divizija vodila na svom gotovo dvogodišnjem ratnom putu.

Upornost neprijatelja i gustina vatre, nenaviknutost na frontalne sukobe (u gustim strojevima) i prirodni ambijent, zatim nedostatak alata za ukopavanje, hladnoća i mraz na snijegu dubokom i preko 2 metra, kao i teškoće u snabdijevanju (ni jedan topli obrok nije se mogao doturiti na položaje), evakuaciji ranjenika i zbog nesanice — bile su veoma surove prepreke s kojima su se borci suočili. Značaj Ivan-sedla, kao ključnog položaja, zgusnutost događaja na uskom prostoru i njihova dramatika, činili su da borci — po ko zna koji put — pokušaju da prevaziđu sopstvene snage. Pri tom ispoljeno je primjerno junaštvo, drugarstvo i solidarnost.

U ova tri dana, prema ne sasvim potpunim izveštajima štabova brigada, poginulo je 58 boraca* i starješina, 184 ih je ranjeno, a bilo je i dvadesetak teže promrzlih. Gubici neprijatelja procijenjeni su na 410 mrtvih i preko 500 ranjenih, a neprijateljski izvještaji govore i o velikom broju promrzlih. Evidentirani plijen iznosi 110 pušaka, 7 puškomitraljeza, 2 mitraljeza, 2 minobacača 81 mm, oko 1000 ručnih bombi, oko 1000 minobacačkih granata, oko 20.000 puščanih metaka i drugo.²³

*) Poginuli su: Janko Darosavić iz Rabine kod Nevesinja, Jozo Čitojević iz Globačkog kod Stubice (SR Hrvatska), Nikola Savić iz Krekova kod Nevesinja, Zdravko Adamović iz Odžaka kod Daruvara (SR Hrvatska), Muharem Bakošić iz Jezera kod Jajca, Radomir Crnogorac iz Kazanaca kod Gacka, Salko Crnomerović iz Kru-žnja kod Blagaja, Stanko Golicki iz Radinaca kod Ivan Zeline (SR Hrvatska), Novica Golo, iz Baćevića kod Mostara, Omer Isić iz Gnojnica kod Mostara, Bla-goje Kisić iz Barjaka kod Bileće (umro 21. maja 1945. u Sarajevu), Jovo Kisić iz Zvijerine kod Bileće (umro 9. marta u Mostaru), Mladen Komnenić iz Miruša kod Bileće, pol. delegat voda u 4. bataljonu, Stoj an Kovačević iz Koleška kod Nevesinja (nestao), Mihailo Lazović iz Odžaka kod Nevesinja (umro 7. marta u Konjicu), Danilo Milićević iz Zvijerine kod Bileće, Vojin Pantić iz Rabine kod Nevesinja, Đorđe Papić iz Vlahinje kod Bileće, komandir čete u 1. bataljonu, Mate Rum iz sela Belo, kod Buga u Gradišću (Burgerland — Austrija) Jozo Radeš iz Čardaka, kod Modrice, Mile Radoščaj iz Seilšta kod Slunja ili Kostajnice (SR Hrvatska), Ibro Šabanović, iz Mehovića kod Čapljine, zastavnik Halil Šoše, politički delegat voda u 2. bataljonu, iz Bivolja Brda kod Čapljine, Mehmed Špago iz Gnojnica kod Mostara, Branko Unković iz Hrasta kod Nevesinja (umro u Konjicu 8. III), vodnik voda u 2. bataljonu, Josip Valjak iz Lemeša kod Križevaca (SR Hrvatska), Ibrahim Zalihić iz Mostara i Veljko Zubac iz Drežnja kod Nevesinja, vodnik voda — svi iz 10. brigade; Maksim Avram iz Vlaholja kod Kalinovika, Danilo Babić iz Vrdolja kod Konjica, Ivan Bevanda iz Lopara kod Prozora, Radoslav Bošković iz Dramešine kod Gacka, Đorđe Relata iz Ravnog kod Trebi-nja, Sabit Špaga iz Čelebića kod Konjica, Mehmed Daut iz Bjelimića kod Konjica, Todor Gligorević iz Brđana kod Konjica, Kasim Gološ iz Blagaja kod Mostara, Husein Hozić (?), Pero Kinić iz Markovića kod Sekovića, Slavko Knežić iz Hod-bine kod Mostara, Vlado Kovačević iz Rudnog Polja kod Gacka, Branko Kur-dulija iz Korita kod Bileće, Mujo Mamić iz Pešurića kod Rogatice, Neđo Mladić iz Božanovića kod Kalinovika, Avdo Pašović iz Sarajeva, Vojin Pavlović iz Mosorovića kod Kalinovika, Rade Samardžija iz Koleška (Rilje) kod Nevesinja, Milovan Stojanović iz Brđana kod Konjica, Novak Vukoje iz Pađena kod Bileće i Bozo Zovko iz Listiće — svi iz 11. brigade; Sulejman Begović iz Podbrežja kod Ostrožca, Nikola Bender iz Velja Međe (Popovo) kod Trebinja, Ahmed Čišić iz Podbrežja kod Ostrožca, Obren Glogovac iz Moska kod Trebinja, Zdenka Karačić iz Mostara (bolničarka u 2. bataljonu) poginuli na Raglju, Hasan Kevrić iz Dragan-Sela kod Konjica, Saban Kevrić iz Dragan-Sela kod Konjica, Safet Kurt iz Ravne kod Jablanice, Emina Merdžan, iz Počitelja kod Čapljine, bolničarka u 2. bataljonu, Gerasim Oluški iz Knjaževca (SR Srbija), Zahir Osmanović iz Luga kod Jablanice (umro 9. marta u Mostaru), Emir Pašić, politički delegat voda u 2. bataljonu, iz Mostara, Ramo Pejak iz Crnica kod Stoca, Ljubica Remetić, referent saniteta u 3. četi 4. bataljona (podlegla na putu za bolnicu) i Salko Šemić (Čemić ?) iz Luga kod Jablanice, svi iz 13. brigade.²⁴

Povlačenje 13. SS puka iz borbe bio je očigledan znak da će i neprijatelj idućih dana biti uglavnom pasivan, pa je posijedanje položaja, po Zapovijesti štaba Divizije u toku 9. i noću 9/10. marta, izvršeno bez velikih teškoća, s tim što su oni pomjerani nešto unaprijed.

Deseta hercegovačka brigada, umjesto naređenog Lisina (tt. 1744) i Voznika, posjela je kose Ječmenog brda (k. 1502), selo Mrkaljić i D. Bradinu, ostavljajući rezerve i prateće dijelove i dalje u bočnoj uvali u Repovcima i Tuhobiću;

Trinaesta hercegovačka brigada preuzela je položaje 11. brigade na liniji: Mali Ivan (k. 1011) — Rudno brdo (k. 1284) — ušće Trebuljskog potoka u potok Korču (k. 810), dakle tamo gdje je, po divizijskoj zapovijesti, trebalo držati samo predstraže, dok su rezerve — dva bataljona — smještena u Sunje;

Iscrpljena 11. hercegovačka brigada povučena je u rezervu, na odmor u rejon Brđani — Podorašac — Vrbljani, tako da su sada u rezervi bile tri brigade.

Četrnaesta brigada ostala je i dalje kod Konjica, u rejonu D. Bijela — Turija — Zaslivlje, dok je 12. brigada iz Mostara pomjerena na sjever i razmještena na širokom prostoru: Rama — Borci — Bjelimici — Zimlje. Njen zadatak je bio, da između ostalog, vrši mobilizaciju, spriječi škriparenje na ovom prostou i obezbijedi dotur artiljerijske municije iz Nevesinja.

Za podršku 10. i 13. brigade na vatrenim položajima u Dragočaju i Zukićima zadržan je samo jedan divizion Artiljerijske brigade, dok su se ostala dva trebalo da prikupe u Ovčarima i Galjevu. Njihov osnovni zadatak bio je priprema i privlačenje municije.

Inžinjerijski bataljon užurbano je radio na opravci mostova u kanjonu Neretve i obezbjeđivao skelski prelaz kod Aleksinog hana, dok su telefonske veze Mostar — Konjic upravo tog dana uspostavljene.

Operativni dio štaba i Hirurška ekipa već su bili u Konjicu, a predviđeno je bilo da se ovamo premjesti i čitav Štab sa Zaštitnim bataljonom i ostalim ustanovama.²⁵'

Tako su obje strane ostale na grebenu. Zapravo sam prevoj u užem smislu i vododelnica Vihora i bezimene glavice na Malom Ivanu, dok su vrh Malog Ivana (k. 1011), Trebulje (k. 1162) i ostatak vododelnice prema Bjelašnici ostali u rukama Divizije. U toku zatišja, koje je to samo uslovno, na tim položajima, u snijegu i zemlji, izgrađen je s obje strane sistem rovova punog i poluprofila, mjestimično i pokrivenih. Prednji kraj odbrane protivnika mjestimično je bio veoma blizu, ponegdje čak i manje od 200 metara. Njemački položaji, uz to, bili su obezbijeđeni žicanim i minskim preprekama. Na ovim položajima u toku narednih 18 dana, od 9. do 26. marta, između mitraljeskih rafala i snajperskih prepucavanja, prvi put su se na položajima Divizije pojavili glasnogovornici, a primjenjivale su ih obje strane. Ali nije se, međutim, zaboravilo i na uobičajeno pojedinačno dovikivanje i zastrašivanje boraca na strani neprijatelja.

Živa obostrana izviđačka aktivnost i uznemiravanje vatrom (artiljerija, minobacači, mitraljezi, puškomitraljezi, odlični strelci i snajperi) danonoćno su onemogućavali da se ovim planinama vrati narušena bijela tišina. Sve do 12. marta vladala je velika hladnoća. Trinaestog je bio prvi sunčan i relativno topliji dan. Dva dana ranije iz Mostara se u Konjic premjestio i štab Divizije, koji je, ubrzo, intenzivirao pripreme za odsudni napad.

Od Štaba korpusa traženo je 10.000 granata za američke brdske topove i veća količina engleske municije za puškomitraljeze »bren«. Brigadama je upućeno avizo-naređenje za pripremu dejstva prema Sarajevu. Do 16. marta trebalo je da se pripreme transportna sredstva za pokret, da se preuzmu i doture dovoljne količine municije, da se prikupe detaljniji podaci o neprijatelju i da se sva eventualno upražnjena mjesta popune odgovarajućim kadrovima. Deseta udarna divizija, odmah po slamanju neprijateljevog napada na nju, 16. marta je povoljno odgovorila na zahtjev za sadejstvo.²⁶⁾ Do izvršenja zapovijesti, međutim, nije došlo tako brzo. Izolovani napadi na pojedinim pravcima ne bi ni mogli donijeti neki veći uspjeh, pogotovu ne na položaju koji je neprijatelj smatrao ključnim u sistemu svoje odbrane.

Pošto je prethodno uputio prema Romaniji (i Sarajevu) 3. udarni korpus, Generalštab JA, upravo u to vrijeme, bio je preduzeo mjere za objedinjavanje komandovanja na ovom značajnom sektoru i formirao Operativni štab Sarajevske grupe korpusa JA. Kao radni štab određen je štab 2. udarnog korpusa, a za načelnika Operativnog štaba imenovan je pukovnik Drago Đukanović, načelnik štaba 29. udarne divizije*¹

*) Neposredno prije toga on je dužnost načelnika štaba 29. divizije (koju je obavljao 9 mjeseci) predao potpukovniku Mustafi Dizdareviću.

Ne raspolažući slobodnim snagama, Generalštab JA je za podršku operacije izdvojio stotinjak avio-poleta, isporučio izvjesne količine artiljerijske municije i u dopunske centre 2. i 3. korpusa uputio nekoliko hiljada novih boraca, svjestan da time nije osigurao (potrebnu) brojnu nadmoćnost. Kako je u međuvremenu otpalo traženo sadejstvo 2. armije, cilj operacije formulisan je manje ambiciozno. Naime, odustalo se od pokušaja da se glavnina 21. korpusa uništi. Uostalom, oslobođenje Sarajeva, Zenice i još desetak mjesta u njihovoj okolini i, istovremeno elimindsanje ovog najdubljeg neprijateljevog klina u centru Jugoslavije, u uslovima izjednačenih snaga, samo po sebi bi predstavljalo kolosalan uspjeh.²⁷

Jače ispade ispred prednjeg kraja odbrane neprijatelj je na Ivan-sedlu izvršio 13, 19. i 26. marta. Prvi ispad, izvršen na pravcu 10. brigade 13. marta ujutru, bio je u vezi sa akcijom 7. SS divizije »Zajtenšprung« protiv 10. udarne divizije, ali je nedovoljno energično vođen. Uz podršku 2. diviziona Artiljerijske brigade (utrošeno 157 granata), zato je odbijen dosta lako.²⁸

Drugi, izvršen 19. marta u 4.45 sati, na pravcu 13. brigade, savladan je tek uz upotrebu brigadne rezerve, poslije dvanaest sati borbe. Naime, tog dana je, u cilju sprečavanja da Divizija jačim rezervama interveniše prema Trnovu, ojačani 3. bataljon 370. grenadirskog puka,* uz podršku artiljerije, ovladao k. 1011 na Malom Ivanu. Šest protivnapada 3. bataljona ostalo je bez rezultata, pa je, po podne, iz rezerve angažovan i 4. bataljon. Zajedničkim jurišem neprijatelj je odbačen na polazne položaje; ali je tom prilikom, pored deset boraca** i nižih starješina, u jurišu poginuo i politički komesar 3. bataljona, Rajko Milošević iz Bijeljana kod Bileće. Prema vlastitim podacima, samo njemački bataljon je imao 14 mrtvih i 24 ranjenih. Podaci Brigade govore o ukupno 45 mrtvih nađenih na bojištu. Istovremeni napad 3. bataljona ustaškog 1. zdruga sa Rudnog brda k. 1284 nije uspio.²⁹

*) Puk je tog dana dobio novog komandanta.

**) Poginuli su: Fehim Ahmetović iz Ostrožca kod Konjica, Osman Begović, iz Kokorine kod Mostara, Ibrahim Buzaljko iz Stoca, Omer Delalić iz Ostrošca kod Konjica, Omer Džemić iz Kruševljana kod Nevesinja, Spasoje Đonlaga iz Opličića kod Stoca, Sava Lasohan iz Ljutog Dola kod Stoca, Milinko Miškulin iz Melenaca kod Zrenjanina (SAP Vojvodina), Slavko Raštegorac iz Trebinja i Hasan Tatar iz Bačine kod Ostrošca.²⁹

Ovaj ispad međutim, nije spriječio Diviziju da, u cilju suzbijanja ispada njemačke 7. SS divizije »Berggajst«, prema Trnovu, susjednoj 3. crnogorskoj diviziji uputi u pomoć 4 bataljona. Štab Divizije je, noću 18/19. marta, iz Konjičke župe uputio po jedan bataljon iz 11. i 12. brigade i dva bataljona Hercegovačke brigade narodne odbrane. Pod rukovodstvom zamjenika komandanta 11. brigade iz rejona Umoljani — Rakitnica, preko prevoja Treskavice i Bjelašnice, ova taktička grupa imala je zadatak da izbije u selo Lediće, odakle će, bočno i iz pozadine, napasti dijelove 7. SS divizije.

Grupa hercegovačkih bataljona je, noću 19/20. marta, izbila u izvorni dio sliva Bijele rijeke, lijeve pritoke Željeznice (sela Ledići, Dejčići, Šabanci, Ostojići), upravo po prolasku 14. SS puka i, nastupajuću 7. SS diviziju, prisilila na djelomično okretanje fronta. Iako uz izvjesne gubitke, naslonjena na Hojtu (k. 1675) i masiv Treskavice (k. 2079), grupa je blagovremeno bila posjela ostale dominantne visove (Kukovi, V. Javor, Orlina, Gradac, Jasikovac, Gradina i Pračko brdo), koji okružuju ovu planinsku kotlinu i koju je, uprkos upornom neprijatelju, održala. Sutradan je 7. SS divizija prema njoj angažovala i jedan bataljon iz rezerve, koji je nastupao od Igmana, preko Grkarica, Kočara (k. 1692) i Bijele vode (k. 1471). Hvatajući se vododelnice ova napadna kolona je pokušala da hercegovačke bataljone dovede u okruženje. Poslije devetosatne borbe bataljoni su slomili napad i ove kolone. Odvajanjem ovako značajinih snaga (bar dva bataljona) 7. SS divizije od glavnog zadatka, u trenutku kada je njen 105. SS izviđački bataljon izbijao na Rogoj, a glavnina Divizije namjeravala da na južnim padinama Jahorine okruži njene jače dijelove, omogućilo je Trećoj udarnoj diviziji (podržanoj korpusnom Artiljerijskom grupom i avijacijom) da konsoliduje svoju odibranu. Ona je, takođe, omogućila da, protivnapadima, povrati neke značajne objekte, sa kojih je sutradan 22. marta u 20 sati, bilo moguće krenuti u opšti protivnapad. U toku protivnapada Grupa se angažovala na pravcu prema Krasnici. Do početka opšteg napada, njena dva bataljona su ostala u rejonu G. Grkarice, radi kontrole Igmana, dok je 2. bataljon 11. brigade vraćen u Umoljane — za obezbeđenje prevoja. U ovoj akciji 2. bataljon Jedanaeste i 2. bataljon 12. brigade imali su 6 poginulih* i 25 ranjenih (među kojima i zamjenik komandanta 2. bataljona 12. brigade Milko Bulut, iz Pribilovaca kod Čapljine). Gubici bataljona 3. brigade Bosansko-hercegovačke divizije KNOJ-a i njihov učinak nisu poznati, a neprijateljevi gubici u borbama sa bataljonima 11. i 12. brigade u izvještajima su procijenjeni na 56 mrtvih i — bar toliko ranjenih.³⁰ Sjećanja učesnika insistiraju na znatno većim obostranim gubicima, naročito o velikom broju promrzlih.

*) Među njima su: Petar Crnogorac iz Dulića kod Gacka, Omer Karnelja iz Bjelimića kod Konjica, Kosta Sarić iz Borije kod Kalinovika i još dva neidentifiko-vana borca 11. brigade.³¹

Treći ispad, izvršen noću 26/27. marta, opet na odsjeku 13. brigade najvjerovatnije je imao cilj da omete pripreme opšteg napada (za koji je neprijatelj bio saznao) i poboljša prednji kraj odbrane na Malom Ivanu. U toku dana uočen je dolazak jednog ustaškog bataljona, ali ne i dolazak 369. njemačkog izviđačkog bataljona. Zajedno sa 3. bataljonom 370. grenadirskog puka oni su krenuli u 21 sat i zauzeli k. 1011. Brigada je pred zoru uspjela da povrati položaj, ali ga je, napadom 369. izviđačkog bataljona, ponovo izgubila. Pokušaji u toku dana, uz podršku artiljerije (436) granata i uz pomoć 5. bataljona 10. brigade (u 18 sati), ostali su bez uspjeha, pa je tako Divizija i na ovom pravcu dočekala početak opšteg napada bez osmatračnica na vododelnici.³² U ovoj borbi 13. brigada je imala 13 poginulih,* a među njima bio je i potporučnik Mladen Vukomanović iz Dobromira (Bobani) kod Trebinja, pomoćnik političkog komesara čete u 1. bataljonu. Takođe, bilo je i 60 ranjenih boraca i starješina, uglavnom iz 1. bataljona, dok je Artiljerijska brigada imala dva poginula** i 1 ranjenog borca. Gubici neprijatelja nisu utvrđeni.

*) Poginuli su: Nikola Arar iz Šurmanaca kod čapljine, Mihailo Babić (Izv. vod. 13. brig.), Muharem Begović iz Jablanice, Omer Buzaljko iz Stoca, Emin Čohodarević iz Stoca, Ibrahim Ćosić iz Jablanice, Safet Hodžo iz Jablanice, Niko Matrak iz Gnojnica kod Mostara, Halil Sabihić iz Lokva kod Stoca, Mladen Fafner iz Jablanice, Hamid Šoše iz Rečica kod Stoca, Stanko Šunjić iz Mostara.³³

**) Poginuli su: Gašo Budalić iz Lukavca kod Nevesinja i Branislav Popović iz Opova (SAP Vojvodina).³⁴

*

Sužavanje fronta na uski prostor kanjona srednje Neretve i prevoja Ivan-sedla, omogućilo je Diviziji da u toku mjeseca drži veće rezerve. Od 10. marta u rezervi su bile čak tri brigade. To je iskorišćeno, prije svega, da se brigade s najvećim gubicima, 12, 14. pa 11. temeljitije odmore i popune i, na taj način, čitava Divizija bolje pripremi za predstojeće odlučujuće okršaje u završnim operacijama Jugoslovenske armije. Dvanaesta brigada, uz to, nije bila u pravom smislu rezerva. Naime, njen osnovni zadatak u drugoj polovini februara i u toku marta bio je osiguranje slobodne teritorije i njeno čišćenje od ostataka kolaboracionistiičkih formacija. Odmor u kasarnama ili kantomanima ipak nije dolazio u obzir. Svaki — i najkraći boravak u pozadini — korišćen je za obuku. Divizijske rezerve, pored toga, iskorišćene su, kao i u periodu gonjenja neprijatelja, za borbu protiv prikrivenih ostataka kolaboracionističkih formacija u već oslobođenoj Hercegovini, ali su rezultati ovih operativnih jedinica u tom pogledu bili neadekvatni. Dvanaesta brigada je u toku čitavog marta 1945. godine, na primjer, ubila svega 21 škripara (16 četnika i 5 ustaša) i u Rakitnu, na Zimljdma i kod Bijele zarobila ih ukupno 16.³⁵

U toku ovih frontalnih borbi u martu 1945. godine na Ivan-sedlu poginuo je još izvjestan broj boraca, ali se tačan datum nije mogao utvrditi; neki od njih su poginuli u dane kada nisu vođene jače borbe, a drugi su na Ivan-sedlu samo ranjeni, a ranama podlegli u bolnici.*

*) — Iz 10. brigade: Blagoje Redžo iz Trebinja, borac 2. bataljona (umro u Trebinju 13. III 1945), Nikola Vukanović iz Zavale (Popovo) kod Trebinja, borac 3. bataljona (poginuo 13. III na Ivanu), Janko Čećez iz Donjeg Sela kod Konjica (poginuo na Ječmenom brdu 17. III); Branko Radulović iz Ziljeva kod Nevesinja i Anđelko Torović iz Rogača kod Nevesinja, oba iz 3. bataljona, Risto Vilić iz Braičevića kod Gacka, borac 4. bataljona (pog. u Bradini), Danilo S-tojić iz Krekavice kod Nevesinja, borac 5. bataljona i Meho Eminović iz Borovčića kod Nevesinja, (poginuo na Ivan-sedlu);

— iz 11. brigade: Petar Puhalo iz Jelašca kod Kalinovika, borac 2. bataljona (sahranjen u Ostrošcu, poginuo 15. III), Asim Čerkez iz Sarajeva, poginuo 17. III na k. 1284, Petar Ivković iz D. Drežnja, kod Nevesinja, Đorđe Ilić iz Davidovića kod Bileće i Mirko Radovanović iz Lukavca kod Nevesinja (umro 31. III 1945. u bolnici) — svi iz 3. bataljona;

— iz 13. brigade: Branko Talan iz Zagreba (SR Hrvatska), poginuo u G. Bradini, Boško Bjelica iz Podkubaša kod Stoca, Derviš Turajlić iz Opličića kod Stoca (poginuo u M. Ivanu), borac 2. bataljona, Himzo (ili Rizvo) Kolečić iz Blagaja kod Mostara (podlegao ranama u bolnici 3. IV 1945), Mustafa Kevrić iz Dragalja kod Ostrožca, borac 3. bataljona, ranjen 18. III kod Dobrog Sela, podlegao ranama 12. maja 1945. i Mate Madrović iz Kukolja kod Ogulina, ranjen 13. III na Ivanu (podlegao ranama u brigadnoj bolnici u Podorašcu).

— Na Ivanu je poginuo i Veljko Pičeta iz Diklića (Bobani) kod Trebinja, ali nije utvrđeno u kojoj brigadi. Šestog marta kod Ostrožca poginuo je i Danilo Turnić iz Domaševa (Ljubomir) kod Trebinja, borac 3. bataljona 12. brigade.³⁶

NAPOMENE (glava XVIII):

1) O operaciji kao cjelini vidi: Dušan Uzelac i Muharem Kreso, Sarajevska operacija, »Oslobođenje« Sarajevo, 20. marta do 22. aprila 1975. godine.

2) ... Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht, Band IV, Zweiter Halbband, str. 1409.

3) Isto, str. 1415 — 1417.

4) D. Uzelac: M. Kreso, Sarajevska operacija, »Oslobođenje«, Sarajevo, 21. III 1975, str. 10.

5) Šire o 3. diviziji vidi: Mitar Đurišić, Dejstva 3. udarne divizije u sarajevskoj operaciji, Vojnoistorijski glasnik, Beograd br. 2/1965, str. 3 — 48.

6) Dnevnik majora Bema, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

7) Zapovijest štaba 29. divizije od 5. III 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B.

8) Dnevnik majora Bema, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

8a) M. Kreso, Borba za Dragalj, Udarnik, list XIII hercegovačke brigade.

9) Izvještaj štaba 13. brigade od 8. marta 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 43/2.

9a) Relacija Artiljerijske brigade 29. divizije za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 17/4.

10) F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 125 — 126.

11) Izvještaj 13. hercegovačke brigade od 8. marta 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 43/2, str. 11.

12) Dnevnik majora Berna, AVII, ANOP-a, k. 6, reg. br. 1/6.

13) Zabilješka u operativnom dnevniku štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 6/7, str. 37.

14) Dnevnik majora Berna, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

14a) Izvještaj štaba 11. brigade od 7. III 1945. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 7, 8. i 9/2.

15) Izvještaj štaba 13. brigade od 8. III 1945. godine u 12,50. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 11/2. Operativni dnevnik štaba 29. divizije. Isto. Reg. br. 6/7, str. 36.

16) Relacija štaba Artiljerijske brigade 29. divizije za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 17/4.

17) Zapovijest štaba 10. brigade od 9. III 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 15/4.

18) Relacija Artiljerijske brigade za mart 1945. godine i njena zapovijest od 8. III 1945. godine u 19,30. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 17/4.

19) Relacija štaba 10. brigade za mart 1945. godine sa prilozima. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 15/4. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. F. Šraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 126.

20) A. Hozić, Kaljeni na Neretvi, str. 203 — 204. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

21) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 126.

22) Operativni dnevnik štaba 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/7.

23) Izvještaji štabova 10, 11. i 13. brigade od 7, 8. i 9. marta 1945. godine, zabilješke u Operativnom dnevniku štaba 29. divizije i Relacije štabova 10, 11, 13. i Artiljerijske brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 43/2 (7-10, 10, 13 i 15), 6/7, str. 36 — 38; 12 — 15 i 17/4.

24) AVII, ANOP, k. 40, Spisak br. 2, redni broj: 9, 19, 69, 88, 116, 117, 118, 156, 188, 223, 263, 258, 270, 271, 283, 333, 334, 368, 409, 416, 419, 433, 468, 504, 518, 522, 524, 551, 553, 554, 555, 576, 579, 587, 600, 627, 727, 757, 769, 770, 817, 834, 851, 852, 870, 871, 885, 895, 923, 924, 940, 963, 1008, 1009, 1010, 1137, 1139, 1148, 1194, 1196, 1223, 1224, 1233 i 1238; k. 1093, 1715, reg. br. 12/3. k. 89, reg. br. 15/3. S. Stijačić, n. dj. str. 17, 30. i 77.

25) Zapovijest štaba 29. divizije. AVII, ANOP-a.

26) Operativni dnevnik štaba 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/7, str. 39 — 40. Avizo-naređenje štaba 29. divizije od 13. III 1945. godine. Isto, reg. br. 13/1.

27) D. Uzelac i M. Kreso, Sarajevska operacija, »Oslobođenje« Sarajevo, 20. III — 22. IV 1975. godine.

28) Relacija štabova 10. i Artiljerijske brigade. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 15. i 17/4.

29) Izvještaj štaba 13. brigade od 4. IV 1945. godine i Operativni dnevnik štaba 29. divizije str. 46. Relacije štabova 13. i Artiljerijske brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 46 i 50/2, 12 i 17/4. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 127 — 128.

29a) AVII, ANOP-a, k. 40, Spisak br. 2, redni broj: 24, 149, 151, 348, 387, 652, 755, 942, 1074 i 1204. S. Stijačić, n. dj. str. 73.

30) Relacije štabova 11. i 12. brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 13 i 14/4. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. AVII, ANOP-a, k. 369, reg. br. 26/1. M. Đurišić, Dejstva 3. udarne divizije NOVJ u sarajevskoj operaciji, Vojnoistorijski glasnik, Beograd, br. 2/1965. str. 36 — 37.

31) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 556, 1011, 1198 i k. 1146-B, reg. br. 49/2.

32) Relacije štabova 13. i Artiljerijske brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 12 i 17/4. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. F. Schraml, n. dj. str. 128.

33) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, redni br. 26, 155, 159, 227, 662, 1005, 1006, 1140, 1045, 1187, 1269 i 1273. S. Stijačić, n. dj. str. 25.

34) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, redni br. 162 i 900.

35) Relacija štaba 12. brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 14/4.

36) Spisak umrlih Vojne oblasti 29. divizije, AVII, ANOP-a, k. 1715, reg. br. 12/3, red. br. 14, 16 i 42. Spisak poginulih Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, red. br. 150, 199, 668, 872, 937, 1071, 1079, 1091, 1024. S. Stijačić, n. dj. str. 25, 68, 75 i 85.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument