Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

IV DIO

KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA

(1. IX 1944 — 5. III 1945)

XV Glava

STABILIZACIJA FRONTA ISPRED NEVESINJA, MOSTARA I LIŠTICE

Po napuštanju jadranske obale, njemačka 2. oklopna armija trebalo je da se, po naređenju svoje Vrhovne komande, povuče na nove odbrambene položaje, koje je trebalo izgraditi na prosječnoj dubini oko 50 km od obalnog ruba. Polazeći od Senja, položaji su se oslanjali na grebene Velebita i Dinare i, od Gacka preko Durmitora i Komova, skretali na jugoistok.^1;Za novu glavnu odbrambenu liniju (ucrtanu na kartama zelenom bojom) uskoro se, zbog lakšeg sporazumijevanja i uočavanja, ustalio naziv »Linie Grünn« (Zelena linija). Povlačenjem na ove položaje, 2. armija je namjeravala ostvariti rezervu od dvije do tri divizije, kojima bi popunila front na istočnim granicama Srbije, za čije posjedanje su, kao što znamo, krajem avgusta upućene 1. brdska i 7. SS divizija, te 92. motorizovana brigada.

Kada je 10. oktobra 1944. godine, po dobijanju Hitlerove saglasnosti, to i naređeno,² situacija se vrlo brzo razvijala. »Ušteda« se stvarno svela na dvije pukovske borbene grupe prema Beogradu, a oslobođenjem Beograda, deset dana kasnije i protezanje »zelene linije« izmijenjeno je; ona od Gacka nije skretala na jugoistok, nego uz Drinu na sjever i dalje, uz Dunav prema Budimpešti. U okviru ove njemačke odbrambene linije Knin i Mostar su imali ulogu isturenih bastiona, pa je, krajem oktobra, Hitler ponovo ukazao na odlučujući značaj držanja Mostara;³¹ to je obavezalo 2. oklopnu armiju da preduzme dodatne mjere, kako bi ovo Hitlerovo naređenje bilo izvršeno. Najznačajnija posljedica toga bilo je dalje zadržavanje glavnine njemačke 118. lovačke divizije⁴ kod Mostara, što je odlučujuće uticalo na stabilizaciju njemačkog fronta u Hercegovini. Iz istog razloga njemačka 2. oklopna armija zbog nedostatka trupa za oba fronta, odrekla se ambicije da »ze1enu liniju« kontinuirano posjedne. Zato su s obje strane »mostarskih položaja« (s jedne strane prema »kninskim« i, s druge strane prema »višegradskim«), ostale široke i nedovoljno posjednute breše. Onu prema Višegradu, od Nevesinjskog polja do Drine, dijelom su popunili četnici, u početku samo slabim zastorom, dok je drugu, samo prvih dvadesetak dana, kontrolisala jedna njemačka slabija ali pokretna pukovska borbena grupa u Duvnu.

Ostvarena »zelena linija« se u Hercegovini sastojala od »mostarskih položaja«, sa isturenim bočnim osloncima u Širokom Brijegu (Lištici) i Nevesinju, koji su uskoro, zbog vanrednog značaja, izgrađeni u utvrđene rejone. Kao posljedica ove alternative, »Mostarski položaji«, zajedno sa višegradskim mostobranom, imali su, pored ostalog, da osiguraju prihvat i povlačenje Grupe armija »E«. Njen prednji kraj odbrane u početku se protezao od Bor ovne glave i Mesihovine, gdje su, po jedan bataljon iz 118. i 369. divizije, zatvarali ulaze u Duvanjsko polje, pa preko Posušja, Ko-čerina i Širokog Brijega, te Trtla, planinom, na Kruševo i Slipčiće. Prelazeći ovdje Neretvu, ona je išla Bunom do Blagaja, pa, preko Nevesinja, na Crvanj i Zelengoru do Drine. Samo na dijelu od Kočerina kod Lištice do Kifina Sela kod Nevesinja bila je neprekidno posjednuta.⁵¹ Na ostalim dijelovima primjenjivana je grupna odbrana.

Obrazovanje fronta i organizacija pozadine

Jedinice 29. udarne divizije na ovoj liniji su se prvi put suočile sa ukopavanjem na položajima i, uopšte, sistematskom izradom poljske fortifikacije i — dosta teško su se na to navikavale. Ponesene oktobarskim uspjesima, brigade su se radije zalijetale u neprijateljev borbeni poredak, s ciljem da ovladaju ovim ili onim pogodnim položajem, odnosno da savladaju neki od isturenih garnizona. Dvanaesta i 14. hercegovačka brigada pokušale su da to učine sa Lišticom, odnosno Nevesinjem. Poslije neuspjelih prodora, jedinice su ipak počele da se postepeno utvrđuju na dostignutoj liniji, odbijajući i po koji ispad neprijatelja. Neprijatelj je još vršio organizaciju odbrane i, mejstimično, tražio najpovoljnije mjesto za protezanje prednjeg kraja odbrane, ali, je još uvijek uspijevao da naše snage zadrži na liniji borbenih obezbjeđenja u pretpolju.

Drugog novembra, kada je 13. brigada, poslije višednevnih borbi potisla na Bunu borbenu grupu »Timel« iz Dubrava, oslobodila Počitelj i posjela liniju Vranjevići — Gubavica, a 12. brigada, potiskujući obezbjeđenja u pretpolju borbene grupe »Fišer«, poslije oslobođenja Čitluka, izbila na liniju Slipčići — Blatnica — Čerin,* prema neprijatelju koji je užurbano organizovao i posjedao svoju »zelenu liniju«, Divizija je uspostavila neprekidan povezan front. Desno od 13. brigade, poslije nekoliko prepada na garnizon Nevesinje, front je, na položajima Rabina — Bukurić — Šehovina, nastavljala 14. brigada, a lijevo od 12. brigade, na položajima Hamzići — Kosmaj, Zapadnohercegovački NOP odred, a onda i Južnodalmatinska grupa NOP odreda. Ona je, dan ranije, oslobodila Grude i, na položajima Rasno — Ledinac — Mamici — Podkraj, činila spoj između 29. i 9. udarne divizije, čiji su dijelovi upravo tog dana oslobodili Posušje i nastupali prema Kočerinu.

*) Na položajima od 3 — 6. novembra, u nastojanju da se ova linija pomakne dalje na sjever, poginuli su: Rade Džomba iz Ljubomira kod Trebinja, vodnik voda u 3. bataljonu, Darinka Burlica, referent saniteta 2. bataljona i Tomo Bobić, borac 3. bataljona.^5a

Dakle, kada su glavne snage Divizije (2. novembra 1944) bile izbile na »zelenu liniju« (od Miljevine preko Kalinovika, Uloga, Nevesinja, Blagaja i Bune do Lištice), one su se razvukle na frontu dužine preko 120 km mjereno vazdušnom linijom.

Od Nevesinja do Drine, položaji još nisu bili organizovani ni posjednuti. Ovaj široki, slabo komunikativan i visokim planinama ispresijecani prostor štitio je samo slab i nepovezan zastor lokalnih četničkih i milicijskih jedinica; oni su bili nevelikog brojnog stanja i još slabijeg borbenog morala. Stab 11. hercegovačke udarne brigade je pored svoje brigade raspolagao na ovom prostoru i 2. brigadom Talijanske partizanske divizije »Garibaldi«, Kalinovičkim i Konjičkim NOP odredom, te jednom artiljerijskom baterijom. To mu je omogućavalo da ovaj, više od, 70 km široki odsjek fronta, uspješno kontroliše. Pretpostavljajući povlačenje neprijateljevog garnizona iz Nevesinja (preko Uloga i Trnova) prema Sarajevu, 11. brigada je zato iz rejona Čitluk — Batkovići — Krekovi — Postoljani u Nevesinjskom polju vršila pritisak prema garnizonu Nevesinje i miliciji u gornjem Nevesinjskom polju s dva svoja i jednim talijanskim bataljonom i pridatom artiljerijom. Druga dva njena bataljona, Kalinovički i Konjički NOP odred, te glavnina Talijanske partizanske brigade, rušili su drum od Plužina preko Uloga i Kalinovika prema Trnovu i čistili okolinu ovih mjesta od ostataka četnika i milicije.

Tako su se glavne snage 29. divizije, početkom novembra 1944. godine, zaustavile na dostignutim položajima ispred njemačke »zelene linije«. Na njima će Divizija puna tri mjeseca (iako su zadaci jedinica i dalje ostajali ofanzivni) voditi uglavnom aktivnu odbranu, jer su i snage kojima je raspolagala (6 pješadijskih brigada, 3 — kasnije dva — - partizanska odreda, Tenkovska polubrigada i dva artiljerijska diviziona) za front širine preko 120 km vazdušne linije očigledno bile nedovoljne.

Novouspostavljeni front jasno se dijelio na tri odsjeka:

— Desni, između Drine i Nevesinjskog polja ispresijecan planinskim masivima višim od 2.000 metara (Zelengora, Lelija, Crvanj i Treskavica) i slabo naseljen, a nekomunikativan i s vrlo oskudnim uslovima za život i smeštaj jedinica. Ovim odsjekom, pravcem sjever — jug, prolaze dva strogo kanalisana komunikacijska pravca. Jedan, periferni, koji iz Gacka, preko Čemerna i dolinom Sutjeske (ovdje samo konjska staza) vodi u Foču, veoma stiješnjen i od malog značaja. Drugi od s. Plužina, na drumu Ne vesinje — Gacko preko Morina i Uloga vodi u Kalinovik, račvajući se od avde prema Foči i Trnovu, odnosno Sarajevu. Klimatski uslovi na ovom odsjeku bili su surovi, a vrlo hladna i snježna zima znatno je otežavala pokrete jedinica.

Na ovom odsjeku Divizija je još odranije angažovala 11. hercegovačku NOU brigadu i postepeno je ojačavala, tako da se oko nje (do početka novembra) obrazovala jedna operativna grupa jačine 2 brigade, 2 odreda i artiljerijska baterija. Kasnije je na ovom pravcu angažavana i 14. brigada, a onda i glavnina Hercegovačke brigade narodne odbrane;

— srednji, između Nevesinjskog polja i Neretve, širok nešto više od 25 km (vazdušne linije), koji se sastojao od dva približno jednaka pododsjeka. Jedan od njih, orijentisan prema Nevesinju i komunikaciji koja ga veže sa Mostarom je u stvari niskoplaninski greben Bukovica — Vilenjak — Mukinjaca, čiji vrhovi prelaze i 1.000 m; drugi, orijentisan prema Blagaju i Buni, dosta nizak (250 — 300 m), ravničarski plato Dubrava znat no prohodniji od prvog. I ovaj odsjek presjecaju dvije komunikacije. Jedna, koja iz Stoca (i Čapljine) preko Domanovića i Bune vodi za Mostar, a druga koja, iz Berkovića u Dabarskom polju preko pl. Trusine i Odžaka, vodi u Nevesinje (ali, obje su periferne).

Ovaj odsjek je u gonjenju neprijatelja dostigla Južnohercegovačka operativna grupa (13. i 14. hercegovačka NOU brigada). Nakon toga Grupa je ojačana vodom tenkova i s nešto artiljerije. Nekoliko dana po rasformiranju Južnohercegovačke operativne grupe, na ovom odsjeku ostavljena je samo 13. brigada, a 14. je upućena u gornje Nevesinjsko polje i, potom, na sjeverni, desni odsjek,

— Lijevi, na desnoj obali Neretve, bio je širine preko 30 km, i, po ovlađivanju niskom pl. Trtlom, sastojao se iz dva prolaza — između Mostarskog blata i Neretve i između Mostarskog blata i pl. Cabulje. Prvim od njih iz Mostara, preko Varde i Čitluka, vodio je drum prema Ljubuškom i Čapljini, a drugim, iz Lištice (i Mostara), prema Posušju (Duvnu i Imotskom). Zemljište je brdovito, ali nevelikih visina (300 — 350 m); ono se prema jugu postepeno spušta u plodnu dolinu Trebižata. Na ovom i nižoj polovini srednjeg odsjeka klimatski uslovi, s obzirom na duboku jesen i zimski period, bili su mnogo povoljniji, (sva tri mjeseca gotovo bez snijega), ali sa povremenim snažnim vjetrom i čestim ledenim kišama.

U početku se na ovom odsjeku našla 12. hercegovačka NOU brigada sa Zapadnohercegovačkim NOP odredom, naslonjeni dalje na zapad, na dijelove 9. udarne divizije promjenljive jačine. Sredinom novembra na odsjek je prispjela — i do tada u Boki Kotorskoj angažovana — 10. hercegovačka NOU brigada, a i jedan vod tenkova i baterija brdskih topova

U drugoj polovini decembra Divizija je čitav ovaj odsjek predala 9. udarnoj diviziji, ali je, krajem januara, prilikom neprijateljevog ispada, morala i sama jačim snagama ponovo prema njemu da interveniše.

S obzirom na nesrazmjerno veliku širinu fronta, gotovo sve raspoložive snage Divizija je angažovala u prvoj liniji. Čak su i brigade rijetko imale rezervu jačine bataljona. Na ovako širokom prostoru, bez mogućnosti motorizovanog transporta pješadijske rezerve Divizije, ne bi se ni moglo intervenisati — sem pravca na koji bi bile postavljene. Nasuprot tome, čitava Tenkovska polubrigada praktično je bila u divizijskoj rezervi. Međutim, najveći nedostatak je bio što je bila podijeljena (Domanovići i Fojnica) i što je djelovala defanzivno, iako su zadaci pješadijskih brigada sve vrijeme ostajali ofanzivni. Samo u nekoliko slučajeva — i to nedovoljno uspješno — pješadijske brigade su za pojedine akcije ojačavane sa po jednim vodom tenkova i vodom oklopnih automobila. U međuvremenu oformljeni Inžinjerijski bataljon Divizije i Inžinjerijski polubataljon Tenkovske brigade, uglavnom su upotrijebljeni za održavanje komunikacija u pozadini.

Nepostojanje rezervi u pješadijskim jedinicama, osim povremeno 2. talijanske brigade, djelimično je kompenzirano tenkovskom rezervom i rnotorizovanom artiljerijom, ali i postojanjem Treće (Hercegovačke) brigade Bosanskohercegovačke divizije KNOJ-a, formirane 7. decembra⁶ ; njenih 5 bataljona je raspoređeno širom oslobođene teritorije. Ona se, doduše, nije mogla brzo prikupiti, ali se u težim situacijama mogla upotrijebiti i na frontu.

Ne manji značaj u slučaju dubljih prodora neprijatelja na slobodnu teritoriju imale su i teritorijalne jedinice Divizijske vojne oblasti. Pet teritorijalnih bataljona (u početku su nosili naziv odredi), te dvadesetak samostalnih teritorijalnih četa i partizanskih straža, ukupne jačine oko 2.500 boraca; to su, doduše, nešto starija godišta, naoružanih uglavnom puškama i sa oko 50 puškomitraljeza.⁷

Materijalno obezbjeđenje jedinica bilo je znatno poboljšano i — sada — centralizovano; centralizacija je izvršena radi racionalnijeg korišćenja raspoloživih resursa u Hercegovini. Naročito je unaprijeđeno sanitetske zbrinjavanje; ono je, između ostalog, omogućeno i stalnim stacioniranjem Divizijske bolnice u Trebinju, osloncem na specijalističke bolnice u Du brovniku i Meljinama. Osigurana su i sanitetska vozila za prevoz ranjenika i hirurške ekipe, kao i veći broj kvalifikovanog sanitetskog osoblja. Najznačajnije je, međutim, bilo to što nije postojala opasnost da ranjenici, liječeni u sigurnoj i dubljoj pozadini, budu neposredno od neprijatelja ugroženi.

Divizijska vojna oblast je, sa stvaranjem ovako prostrane slobodne teritorije, dobila pun značaj, kao i mobilizacijski i materijalni oslonac operativne komponente. Pored mobilizacije, snabdjevanja i zbrinjavanja operativnih jedinica, Divizijska vojna oblast, sa svojim organima, ustanovama i jedinicama u saradnji sa organima narodne vlasti, na čelu sa Oblasnim NO odborom za Hercegovinu, preuzela je brigu oko obezbjeđenja slobodne teritorije. Ona je organizovala saobraćaj na njoj i (preko komandi vojnih područja i komandi mjesta) i u brojnim radionicama, organizovala proizvodnju, skladištenje i distribuciju mnogih neophodnih artikala za snabdjevanje i zbrinjavanje jedinica. Posebno velike napore zahtijevala je obnova, opravka i održavanje željezničkog, putnog, poštanskog, telefonskog i telegrafskog saobraćaja. Zato su za ove akcije angažovane i brojne omladinske i frontovske radne brigade. Njihov osnovni zadatak je inače bio da obrađuju napuštena imanja i imanja inokosnih boraca i vlasnika i rade na obnovi porušenih naselja i si.

Na slobodnoj teritoriji Hercegovine, koja je dugo bila izložena ratnim razaranjima i pustošenjima, privreda je bila uveliko zapuštena i upropaštena. Posebno, stradao je stočni fond, kao najvažnije bogatstvo, i gotovo svuda trebalo je započeti ni od čega. Narodna vlast se uspješno nosila sa svim tim teškoćama i, uz svestranu pomoć ogromne većine naroda, koji se sada organizovao u brojne društveno-političke organizacije objedinjene Jedinstvenim narodnooslobodilačkim frontom pod parolom »Sve za front — svi na front!«, usmjeravala je i koordinirala snage dajući maksimalan doprinos opštim naporima zemlje da se okupator konačno istjera iz zemlje.

Posljedice okupacije, međutim, nije bilo lako u kratkom roku otkloniti, niti tragove okupacije izbrisati. Najteže je bilo sa likvidacijom ostataka kolaboracije. Ona je, koristeći opštu i političku zaostalost i decenijama raspirivanu propagandu i nacionalnu netrpeljivost kao i višegodišnju surovu torturu i zastrašivanje, nedovoljnu obaviještenost i dezorijentaciju), prisilila brojne pojedince na povremene usluge okupatoru prisilno ih mobilišući u borbi protiv NOP-a Jugoslavije.

Premda više nije bilo iluzija u ishod rata i konačni slom njemačkog fašizma, kolaboracija (kako četnička tako i ustaška) u Hercegovini je, u ljeto i jesen 1944. godine, još vjerovala u rascjep Antihitlerovske koalicije i oružanu intervenciju zapadnih saveznika koja bi uticala na unutrašnje uređenje Demokratske Federativne Jugoslavije. To je bio osnovni razlog što je brzi slom njemačkih jedinica u oblaskom pojasu srednjeg Jadrana na novooslobođenoj teritoriji u Hercegovini ostavio gotovo 3.000 »škripara«.^7£"

Za Diviziju je to predstavljalo veliko opterećenje. Za gonjenje i hvatanje »škripara« moralo se angažovati gotovo isto toliko boraca. U tu svrhu pored organa za zaštitu naroda (OZN-a i njenog Bataljona narodne zaštite, te u ovom periodu obrazovane narodne milicije), prvenstveno su angažovani sreski teritorijalni partizanski odredi, bataljoni i čete, te zaštitnice komandi mjesta i njihove partizanske straže. Ovim organima se u akcijama pridruživalo i mjesno stanovništvo, posebno omladina. Štab Divizije je u novembru, decembru i januaru i sam protiv njih organizovao nekoliko većih akcija. U tim akcijama učestvovala su po dva — tri operativna bataljona (Zaštitni bataljon Divizije, te 4. i 1. bataljon 12. brigade), a od 7. decembra 1944. godine nosilac borbe protiv ovih, zaostalih i ubačenih grupa i pojedinaca, bila je Hercegovačka brigada narodne odbrane.*) Organi narodne zaštite i Brigada narodne odbrane u svojim izvještajima kao takve tretirale su sve one koji se nisu odazvali organima narodne vlasti i vojnopozadinskim vlastima, dakle i vojne bjegunce, bez obzira kada i iz koje vojske su dezertirali. Oni su se najčešće krili u blizini svojih kuća, a, jednim dijelom, nisu ni bili naoružani, ali su izbjegavali i Narodnooslobodilačku vojsku i obaveznu mobilizaciju. Samo jedan manji dio, obično sa okorelim zlikovcima na čelu, još uvijek se kretao u manjim ili većim grupama. On je vršio teror nad stanovništvom, pljačkao pojedine porodice i napadao pojedine kurire, odbornike narodne vlasti i aktiviste društveno-političkih organizacija.

*) Samo je ona za prvih 50 dana svoga postojanja ubila 63, ranila 16 i uhvatila 275 ustaša, četnika, zelenokadrovaca, škripara i dezertera i, pri tome, zaplijenila 77 pušaka, 5 puškomitraljeza, 2 minobacača i 8 pištolja.^7b

Višegodišnja bjesomučna antikomunistička propaganda, zatim neobaviještenost i nevjerica u proklamovanu amenstiju AVNOJ-a, pa i strah od odgovornosti pred organima narodne vlasti (a ponegdje i kukavički strah da se neposredno pred završetak rata u posljednjim okršajima ne izgubi život), zadržavali su većinu da iziđu iz tog nezavidnog položaja. Samo je mali broj okorelih zlikovaca s razlogom strahovao da će za počinjene zločine biti izveden pred narodni sud. Takvi nisu prezali ni od novih zločina, samo da bi oko sebe što duže zadržali i one koji nisu imali čega da se plaše ili da druge prisile na jatakovanje. Najveći broj njih, međutim, održavao je u »škripu« intenzivnu propagandu o »sigurnoj« i »neposredno predstojećoj« intervenciji zapadnih saveznika. Nju je podgrijavalo i prisustvo britanskih komandosnih jedinica.

Narodnooslobodilački odbori i organi Divizijske vojne oblasti i društveno-političke organizacije usmjerile su svoju aktivnost na jedva savladive probleme. Takvi problemi su proisticali u organizaciji privrednog i društvenog života u kratkom roku na veoma proširenoj slobodnoj teritoriji. Otklanjanje teških posljedica višegodišnje okupacije i organizacija i okupljanje svih ljudskih i materijalnih potencijala trebalo je da ojačaju i materijalno snabdiju skoro utrostručene snage 29. divizije na frontu, a, takođe, i druge jedinice koje su se našle u Hercegovini, brojno jednake snagama Divizije.

Postojanje ovolikog broja »škripara« više je, međutim, predstavljalo moguću nego stvarnu opasnost. Činjenica je da nisu mogli ostvariti nikakvu širu a kamoli jedinstvenu organizaciju i pošto su već prije bili izgubili podršku naroda izdržavala ih je mahom najuža rodbina, pa. često, ni ona. Pljačka i ubistva kojima su se služili radi održanja odvojili su ih sasvim od naroda.

Pulsiran je života na čitavoj slobodnoj teritoriji i, posebno u njenom političkom, kulturnom i privrednom centru Trebinju, to najbolje ilustruje. Tu je bilo sjedište Oblasnog narodnooslobodilačkog odbora za Hercegovinu. Oblasnog komiteta KPJ, Oblasnog odbora JNOF-a i svih društveno-političkih organizacija uključujući i u toku rata prvi put obnovljene sindikate. Tu su izlazili listovi »Sloboda«, »Hercegovka« i »Mlada Hercegovina«, a djelovalo je i Pozorište narodnog oslobođenja Hercegovine i smjestio se i štab Divizije.^7c

Pored njega, u gradu su se nalazile i komanda Divizijske vojne oblasti, sa svojim ustanovama za snabdijevanje, zbrinjavanje i organizaciju saobraćaja, te Odjeljenjem zaštite naroda (OZN-a) za Hercegovinu i Divizijskim vojnim sudom. Zaštitni bataljon Divizije, sa ostalim prištapskim jedinicama i ustanovama (Divizijska bolnica, Intendantura i Artiljerijsko tehničko skladište), kao i mnogobrojni vojnopolitički i specijalistički kur-sevi itd. Trebinje je, uz to, bilo sjedište II vojnog područja i Okružnog NOO odbora, te okružnih rukovodstava društveno-politickih organizacija južne Hercegovine, a pri štabu Divizije nalazile su se i savezničke vojne misije. U Trebinju je 29. novembra 1944. godine organizovana svečana proslava godišnjice AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a, te prve godišnjice formiranja Divizije (iako ova pada 16. XI). Tim povodom je održan defile jedinica sa masovnim narodnim zborovima, ne samo u Trebinju nego i u drugim gradovima. Posebnu živost defileu davala su brojna oklopna i motorna vozila Tenkovske polubrigade i 1. motorizovanog brdskog diviziona NOVJ. Povodom ove proslave podijeljena su prva odlikovanja i izvršena brojna proizvođenja i unapređenja starješina. U tom smisiu štab Divizije izdao je dvije naredbe, a slično su postupili i štabovi brigada.^7d

Dvadeset petog decembra 1944. u Trebinju je održana partijska konferencija 29. divizije. Na njoj su delegati sumirali jednogodišnja borbena i politička iskustva Divizije i pretresli najaktuelnija pitanja njenog daljeg jačanja, a pokrenuta su i mnoga pitanja od šireg značaja.

Na konferenciji je ustanovljeno da je partijska organizacija, i pored značajnog odliva na teren i u druge jedinice, za godinu dana gotovo utrostručena. Sada je u divizijskom komitetu, 23 bataljonska biroa i 139 ćelija bilo 1.154 člana i 274 kandidata KPJ, dok je SKOJ obuhvatao oko 1.200 članova. Za godinu dana u Diviziji je poginulo 64 člana KPJ i 98 SKOJ-evaca, a van Divizije upućeno je 171 član KPJ i 184 SKOJ-evca.

Premda su to značajne cifre s obzirom na brojni porast Divizije (8.000), konstatovana je mogućnost bržeg prijema u članstvo mladih boraca koji su u borbi već osvjedočili svoja opredjeljenja i visoku moralnu i političku svijest.^7e

Njemačka organizacija odbrane

Zastoj u razvoju ofanzivnog zamaha naših jedinica i stabilizaciji fronta na »zelenoj liniji« u Hercegovini njemačko komandovanje je dobro iskoristilo. Istina, ono je tu, više od mjesec dana, vanplanski zadržavalo glavninu njemačke 118. lovačke divizije, ali to je bio osnovni usiov za uspostavljanje efikasnog otpora. To vrijeme je, prije svega, iskorišteno za prikupljanje i privlačenje rezervi za popunu, postizanje bolje discipline i reorganizaciju ili obnovu djelimično ili potpuno uništenih taktičkih jedinica 369. divizije, ili, pak, onih od kojih je obrazovana nova mješovita ustaško-domobranska 9. brdska divizija.

Kada je 5. SS brdski armijski korpus sredinom oktobra 1944. godine dobio naređenje za evakuaciju jadranske obale i posjedanje »zelene linije«, svoju Komandu i najveći dio prištapskih jedinica premjestio je iz Lištice (samostan Široki Brijeg) u sanatorij um Kasindo kod Sarajeva. Komandu svoje 369. divizije, koja se u Blagaju takođe bila našla na prednjem kraju nove odbrambene linije, premjestio je u s. Potoke (zaseok Prigrađeni) u Bijelom polju, sjeverno od Mostara. U Bijelom polju razmještene su i sve snabdjevačke ustanove, kao i veći dio prištapskih jedinica ove divizije. Za posjedanje »zelene linije« diviziji je u početku stajao na raspolaganju samo njen 369. izviđački i 369. dopunsko-nastavni bataljon, zatim dijelovi 9. i 6. ustaškog i 9. posadnog zdruga i ostaci četničkog Nevesinjskog korpusa. Zato su uređenje položaja — kojim je, uz pomoć građevinske operative organizacije »Todt«, rukovodio njen Pionirski bataljon — morale vršiti uglavnom alarmne jedinice ili malobrojna civilna radna snaga. O urednom posjedanju ovih položaja nije moglo biti riječi, pa je njihovo posjedanje kao i prihvat trupa koje su odstupale pred jedinicama 29. divizije preuzela, u posljednjem momentu, za transport u Srem inače pripremljena glavnina* borbenih jedinica 118. lovačke divizije.⁸

*) 738. lovački puk, 118. izviđački i 118. poljski dopunski bataljon, 668. artiljerijski puk, sa dijelom divizijskih ustanova za snabdijevanje i drugih jedinica podrške.

Zato su, naravno, angažovane i brojne alarmne jedinice iz jedinica podrške i pozadinskih dijelova 369. divizije, zatim preostale domobranske i ustaške jedinice. Ali, to sve, bez čvrste okosnice koju su činile preostale jedinice 118. lovačke divizije, ne bi izdržalo ni prve nalete hercegovačkih udarnih brigada.

Ostaci borbenih jedinica 369. divizije, prije svega njenih pješadijskih pukova (a takođe i jedinice ojačanja obrazovane u mješovite borbene grupe jačine do 500 vojnika),** po izbijanju na »zelenu liniju« bile su iscrpljene i slabog borbenog morala. Zato im na duže vrijeme nisu mogli biti povjereni samostalni odsjeci odbrane, te je novi komandant 369. divizije pukovnik Ranjike, preuzeo niz energičnih mjera za disciplinova-nje. Tako je, na primjer, 127 vojnika — legionara iz 370. puka uhapšeno i sprovedeno Korpusnom ratnom sudu u Sarajevo,⁹ a energično se radilo na sređivanju, popuni, preformiranju i formiranju razbijenih ili uništenih četa, baterija, bataljona i diviziona. Postepenim uvođenjem u borbu sa jasno ograničenim ciljevima i raznim mjerama podsticanja postepeno je nastojao da se, bar djelimično, obnovi srozani borbeni moral. Rigo-roznim smanjenjem pozadinskih i neborbenih dijelova, zatim uključivanjem ostataka pridatih jedinica***, te korišćenje kadrova iz sačuvanih bataljona, on je, do kraja mjeseca, obnovio oba pješadijska puka sa po dva bataljona, a artiljerijski puk, korišćenjem oruđa raznog tipa, smanjio sa četiri na tri diviziona. Divizija ipak ni na taj način, izuzev pozadinskih ustanova i nekih jedinica podrške, nije bila kompletna, mada je već bila sposobna za borbu. Hitno je zato traženo — i najzad odobreno — dovođenje novih jedinica za njenu popunu. Tako su, do kraja godine, u njen sastav uključena tri (999, 1.001 i 1.012) tvrđavska pješadijska bataljona, od kojih su obrazovani drugi i treći bataljoni u pješadijskim pukovima.****

**) »Filer«, »Beker«, »Timel«, »Vahtel«, »San Marko«.

***) Prije svega 19/999. tvrđavskog bataljona i Mornaričkog pješadijskog bataljona, formiranog od 628. i 612. diviziona obalske artiljerije Mornarice i rasformiranih baterija 649. obalskog artiljerijskog puka KoV, kao i nevelike popune iz Korpusa.¹⁰)

****) Mornarički pješadijski bataljon, čije je ljudstvo, u duhu direktiva Vrhovne komande, povučeno u Njemačku, takođe je zamijenjen.

Ovim popunama, koje su se sastojale isključivo od vojnika njemačke narodnosti, bitno je promijenjen i njen nacionalni sastav, pa je i zvanično prevedena u čisto njemačku diviziju,¹¹ tj. prestala se nazivati legionarska — hrvatska, iako je u njenom sastavu i dalje ostao izvjestan broj legionara — jugoslovenskih državljana i oko 1.000 pomoćnih dobrovoljaca (Hiwi), pripadnika raznih evropskih narodnosti. Na dan 16. novembra 1944. godine 369. divizija, zajedno sa ojačanjima (738. puk i drugi dijelovi 118. lovačke divizije, 469. obalski artiljerijski puk KoV, 105. SS protivavionski divizion, još neke manje njemačke i sve kolaboracionističke formacije u rejonu Nevesinja, Mostara, Lištice i Duvna) imala je 24.000 vojnika i 4.000 konja, dok je, na komunikacijama prema Sarajevu, do Ivana bilo još 5.000 vojnika domobranskog 2. brdskog zdruga (sa 800 konja), u čijem sastavu se nalazio i jedan njemački nastavni bataljon.¹²Zbog oskudne dokumentacije i veoma čestog smjenjivanja jedinica bez jasno uočljivih motiva, a, prije svega zbog rasula i dezorganizacije komandovanja jedinicama 369. divizije i ostacima ustaških zdrugova, ne može se precizirati neprijateljev borbeni poredak na »zelenoj liniji« prvih dana novembra 1944. godine. Međutim, mnogo pouzdanije može se utvrditi komandno jezgro na pojedinim njenim odsjecima, iako je i u tom pogledu bilo promjena. Tako je:

Garnizon Nevesinje branio je 369. dopunski bataljon, ojačan artiljerijom, koji nije učestvovao u borbama u južnoj Hercegovini i Dalmaciji, sa ostacima 2. i 3. bataljona 9. posadnog zdruga (700 — 800 milicionara);

Odsjek u Mostarskom polju, na rijeci Buni branio je 118. izviđački bataljon sa jednim alarmnim bataljonom, 105. SS tenkovskom četom i bar tri diviziona artiljerije;

Odsjek između Neretve i Mostarskog blata zatvarala je borbena grupa »Fišer« (uglavnom 3. bataljon 369. grenadirskog puka i 19. četa 999. tvrđavskog pješadijskog bataljona), koja ga je upravo preuzela od 1. bataljona 738. puka, sa dijelovima 9. ustaškog zdruga i divizionom artiljerije vjerovatno iz 668. puka;

Garnizon Lišticu i Kočerin branio je iz Posušja potisnuti 2. bataljon 738. lovačkog puka; ojačan 1. divizionom 649. artiljerijskog puka i dijelovima 6. ustaškog zdruga;

U Duvnu se nalazila borbena grupa »Bolman«, sastava: 3. bataljon 738. lovačkog i 2. bataljon 369. grenadirskog puka, ojačan sredstvima podrške i snabdjevena za 15 dana;

Pored Komande, pozadinskih i prištapskih jedinica 369. divizije u Bijelom polju, u Mostaru su se, u ulozi rezerve, nalazili 668. dopunski lovački bataljon, te komande sva tri artiljerijska puka sa po jednim ili dva diviziona, 505. protivavionski artiljerijski divizion, te dijelovi 9. ustaškog i 9. posadnog zdruga sa ostacima mornaričke i tvrđavske pješadije.

Ostale borbene grupe 369. divizije, po izvlačenju iz borbi sa jedinicama 29. divizije, obično su bile kratko zadržane u Mostarskoj kotlini (Buna, Blagaj, Mostar, Rodoč). Njima su, potom, ojačavani pojedini odsjeci odbrane, a kad se front malo ustalio i kad su konačno shvaćene realne mogućnosti one su grupisane u pojedine garnizone radi reorganizacije i obnavljanja pukova, bataljona i diviziona.¹³

Novembarske borbe na »zelenoj liniji«

Neprijatelj je poslije početne pasivnosti, podstican upornim zahtjevima pretpostavljene Komande — da makar i nedovoljnim snagama krene u susret 21. korpusu i tako mu olakša otvaranje »plavog puta«, — 8. novembra, ispadom iz Nevesinja, bio ovladao Kifinim Selom; ali, on ga je, već poslije 4 dana, napustio. Tek pred kraj mjeseca u ovom pravcu on se nešto jače angažovao, pošto je u međuvremenu, od 13. do 19. novembra izveo akciju spašavanja svoje borbene grupe iz Duvna, napustivši svaku iluziju (vjerovatno u vezi s nepovoljnim razvojem situacije kod Knina) da će »zelena linija« na »jadranskom frontu« ikad biti povezana. Ovako on je raspolagao, makar i s nedovoljnim snagama, mogućnošću da izvrši važniji zadatak.

Jedanaesta hercegovačka NOU brigada je u novembru, za razliku od drugih brigada, imala pretežno odbrambene zadatke pa je, zajedno sa odredima, bila aktivna protiv četnika i muslimanske milicije na vrlo širokom prostoru od Miljevine i Trnova do Nevesinjskog polja na istoku i Bjelimića — na zapadu. Od većeg značaja su akcije odbacivanja milicij-skih dijelova prema s. Hrušta u Nevesinjskom polju — 4. novembra, zatim progonjenje jedne grupe od oko 80 četnika, koja je opljačkala s. Slivlje, dva dana kasnije i dr. Od značaja su i akcije Konjičkog NOP odreda (10. do 14. novembra) u rejonu Bjelimića, koja je urodila i uspješnom mobilizacijom, jer je na stranu NOVJ prešla i milicija iz Bjelimića (4. četa 3. bataljona domobranskog 8. posadnog zdruga), kao i borba sa četnicima i milicijom na Crvnju (20. novembra) i odbacivanje (zajedno sa dijelovima Kalinovičkog NOP odreda) oko 150 četnika iz rejona s. Budanj preko Drine u Foču. Ovim je 20. novembra dostignuta i krajnja desna granica divizijskog fronta.¹⁴

Četrnaesta i 13. hercegovačka brigada su 4/5. novembra sa po dva bataljona (2. i 3/14. i 1. i 4/13) izvršile napad u cilju likvidacije neprijateljevih uporišta u Bakračuši i na Busku, a radi odsijecanja njegovog garnizona u Nevesinju; za to vrijeme su ostali bataljoni vršili demonstrativne napade od Vilenjaka (k. 1213) prema Nevesinju i od Gubavice na Bunu.¹⁵

Bataljoni 13, brigade u toku noći su ovladali uporištima na Gnjilom brdu i Tanovića hanu (Busak), ali, žicanim preprekama utvrđena Bakra-čuša (čiju posadu su ojačavali i po dva brdska i protivtenkovska topa, te tri laka i 1 srednji minobacač) nije savladana, pa se borba nastavila i u toku dana. Tada je iz Nevesinja intervenisala njemačka borbena grupa »Bolman« (3/370. grenadirskog puka i nešto milicije — do 500 vojnika) i, na Vilenjaku i Bukovici, iznenadila je 1. i 4. bataljon 14 (omladinske) brigade, ovladala Biogradom i spalila Udrežnje. Brigade su u napadu imale neznatne gubitke (3 mrtva*) i 4 ranjena), ali je Bataljon 14. brigade na Bileku (k. 1137) bio iznenađen, pa su ukupni gubici 14. brigade 5. i 6. novembra dostigli 38 ljudi, (12 mrtvih,**) 12 ranjenih i 14 zarobljenih). Nekoliko dana ranije 3. XI 1944. u borbi kod Simin-groba poginuo je i politički komesar 1. čete 1. bataljona 14. brigade, Gojko Subotić^l6 iz Čemerna kod Gacka, a 9. novembra, iz istog bataljona, u borbi na Vilenjaku pao je Lazar Kejavić iz Kifina Sela, sa još jednim borcem.***) To je izazvalo preduzimanje oštrih mjera od štabova Južnohercegovačke operativne grupe i 29. udarne divizije.¹⁷ Jedanaestog novembra Južnohercegovačkoj operativnoj grupi pridata je ojačana 2. tenkovska četa 1. bataljona 1. tenkovske brigade NOVJ.¹⁸

*) Poginuli su: Tomo Cvijetić iz Lukavca kod Nevesinja i Radoslav Šarvalica iz Ljubinja, oba borca istog bataljona 13. brigade.¹⁹

**) Poginuli su: Rade Babić iz Hodžića kod Bileće vodnik, Danilo Bokun iz s. Rapti u Bobanima kod Trebinja, Todor Buđen iz Zakova u Popovu polju kod Trebinja, Mirko Piljević iz Drežnja kod Nevesinja, Spasoje Zarković iz Hrasna kod Neuma, Bogdan Tabaković iz Podosoja kod Bileće, Janko Vuković iz Biograda kod Nevesinja, svi borci 1. bataljona; Lazo Radulović iz Šćenice (Bobani) kod Trebinja (ranjen na Vilenjaku, umro jula 1945. od posljedica ranjavanja) i Lazo Milićević iz Nenovića kod Trebinja, desetar 2. bataljona, Vlado Ateljević iz Zasada kod Trebinja, Vaso Milidragović iz Vranjske kod Bileće i Omer Šišić iz Prenja kod Stoca, oba iz 3. bataljona, te Husein Ibrišimović iz Bijeljine i Marko Spirto iz Polica kod Trebinja borci 4. bataljona. Idućih dana u bolnicama su umrla još dva ovdje teško ranjena, borca: Adil Šuvalija iz Bogovića kod Pala, borac 3. bataljona u Trebinju i Savo Vuković iz s. Glušci kod Metkovića (SR Hrvatska) borac 2. bataljona u Dubrovniku.²⁰

***) Ranko Golo iz Mostara, borac u istom bataljonu.²¹) Takođe 3. novembra, u brigadnoj bolnici, umro je borac 3. bataljona Obren Džodžo iz Dražin Dola kod Trebinja, poslije ranjavanja 1. novembra u borbi na Jelovoj gori u Borcu.

Sutradan, 12. novembra, 13. brigadi je pridat jedan tenkovski i jedan vod protivtenkovskih topova, pa je odlučeno da se sa čitavom brigadom izvrši napad i ovlada Bišinom, Buskom, Blagaj em i Bunom. Drugi bataljon, koga su podržavali tenkovi i p/t topovi, izbio je pred žičane prepreke oko Osnovne škole na Buni. Pojava tenkova je unijela pometnju kod neprijatelja, ali je, zbog slabog noćnog sadejstva pješadije i tenkova, nedovoljnog iskustva i nepogodnog zemljišta na Gubavici, (a vjerovatno, od strane tenkista loše rekognosciranog) postignut mali uspjeh. Pored ostalog, izvrnula su se i dva tenka već u prvom naletu. Preduzet u prvi mrak, napad je uskoro zaustavljen. Ni obnovljeni noćni napad (trajao je do zore) nije donio rezultata, jer je neprijatelj privukao nekoliko protivtenkovskih topova i, preciznom vatrom iz haubica, gađao drum kojim su se jedino mogli tenkovi i kretati. Na Buni je u borbi ubijen 1 njemački vojnik i 6 ranjeno,²² dok su jedinice NOVJ imale 2 poginula,** 12 ranjenih boraca; od toga 9 u napadu na Bunu (6 tenkista) i 3 na čitavom ostalom sektoru. Dva tenka su bila oštećena, pri čemu je jedan mitraljez uništen i jedan oštećen.²³

**) Jovo Đurica iz Dabra kod Stoca.^24a

Devetog novembra iz Boke Kotorske, gdje je, u sastavu Primorske operativne grupe, učestvovala u oslobođenju Herceg Novog i Zelenike, na front je stigla i 10. hercegovačka NOU brigada, koja je svoj 3. bataljon ostavila kao posadu u Igalu.*** Upućena na zapadni sektor, smijenila je na pravcu Čitluk — Mostar dijelove 12. brigade, koja se, opet, pomjerila dalje na zapad, prema Lištici i Kočerinu.²⁴ Sljedeće noći, 10/11. novembra 1944, ojačana 4. bataljonom 10. brigade i, u zajednici sa Zapadnohercegovačkim NOP odredom, ona je preduzela napad na oba garnizona.

***) Bataljon je u međuvremenu učestvovao i u borbama za oslobođenje preostalih mjesta Boke Kotorske.

U noćnim napadima 10/11. i 11/12. oslobođen je Kočerin, ali je garnizon u Lištici bio isuviše jak, jer se, upravo u vrijeme napada, počeo puniti jedinicama koje je trebalo da izvrše proboj u Duvno, radi prihvata tamo izolovane borbene grupe. Jedinice su i na pravcu Lištice bile ovladale položajima spoljne odbrane, ali se, poslije više ponavljanih napada, zbog upornosti odbrane neprijatelja i stalnog pristizanja novih snaga, odustalo od daljih napada. Većeg efekta nije imalo ni sadejstvo 10. brigade koja je, 12. XI, na svom pravcu jednim bataljonom ovladala selom Čule. Samo je 12. brigada u ovim borbama imala 14 poginulih i 45 ranjenih,²⁵¹4. bataljon 10. brigade bar 5 poginulih, a gubici Zapadnohercegovačkog NOP odreda bili su neznatni. Između ostalih, poginuli su: Mladen Kokolj iz Bileće, politički komesar čete u 4. bataljonu 10. brigade, Mirko Kurdulija iz Korita kod Bileće, vodnik i Milan Bjeletić iz Vučjeg Dola kod Nikšića (SR Crna Gora), politički delegat voda u 12. brigadi.*

*) Od ostalih, u mogućnosti smo da damo samo imena nekih boraca iz 10. i 12. brigade: borac 1. bataljona Nikola Vukanović iz Gorogaša kod Trebinja, borac 1. bataljona, 10. brigade Jovan Spaić iz Graba kod Trebinja, borac 1. bataljona 12. brigade i Vlado Kurajica iz Ograda, borac 2. bataljona 12. brigade — svi iz opštine Tre-binje. Jedan od ranjenih, Andrija Kašiković iz Ukšića, takođe kod Trebinja, borac 3. bataljona 12. brigade podlegao je ranama 28. XII 1944. u vojnoj bolnici u Korčuli.^25c)

Kako se neprijatelj postepeno oporavljao od pretrpljenog šoka tako je činio ispade ispred prednjeg kraja odbrane. Prvi pokušaj izvršen je kod Nevesinja, u pravcu Kifina Sela. U suštini, on je predstavljao produžavanje položaja na istok, prema Gacku — kako bi se osigurala još jedna komunikacija prema Sarajevu. To je istovremeno bila i priprema za već naređeni prihvat 21. brdskog armijskog korpusa, jer su se jedinice već prikupljale kod Danilovgrada za proboj »plavim putem«.^25a Ovome u prilog ide i to što je prethodnih dana neprijatelj u Nevesinju bio grupisao oba pješadijska puka, 105. SS tenkovsku četu i glavninu artiljerijskog puka 369. divizije.^25b

Napad je počeo rano ujutro u nekoliko kolona, od kojih su ona obuhvatna (prema s. D. Bijenja) i ona preko Ovčijeg broda prema Kifinom Selu, bile najjače; u napadu su učestvovali i četnici i milicija. Treći bataljon 11. brigade bio je iznenađen, neprijatelj je zaklao 4 borca na obezbjeđenju, pa je u borbi poginulo još sedam. U toku desetočasovne borbe borbena grupa »Bolman« je ovladala linijom Bratac — Kifino Selo — Krekovi — Postoljani, nastojeći da Kifino Selo pretvori u novo uporište na »zelenoj liniji«. O jačini sudara svjedoče obostrano teški gubici. Kod neprijatelja — oko 60 mrtvih i 40 ranjenih (procijenjeno), a 11 poginulih i 18 ranjenih kod 11. brigade.²⁶ Među ostalima, poginuli su: Miroslav Milosevic, iz Fatnice kod Bileće, politički komesar čete u 3. bataljonu, Petar Knežević iz Batajnice (SAP Vojvodina), zamjenik komandira čete u 4. bataljonu, zastavnik Danilo Tahaković, iz Miruša kod Bileće, Jefto Šarenac iz Bileće, Dane Marinković iz Pometala kod Udbine (SR Hrvatska), vodnici voda u 3. bataljonu.**

**) Pored ovih rukovodilaca poginulo je još i 7 boraca, i to: Mirko Terzić iz Bodežišta kod Gacka, borac 1. bataljona, Vaso Damjanac iz Šipačna, Savo Ramović iz Lukavca i Đuro Spremo iz Kosovače, sve kod Nevesinja, borci 3. bataljona, te Bozo Milidrag iz Ljeskovog Duba kod Nevesinja, Franjo Petričević iz sela Orlec na Malom Lošinju (SR Hrvatska) i Obrad Vukoje iz Pađena kod Bileće, borci 4. bataljona.²⁸

Njemački napad znatno je poremetio borbeni poredak 11. brigade, koja je, sada, morala zatvarati dva divergentna pravca, prema Gacku i prema Kalinoviku. Stab Brigade se odlučio za onaj prema Gacku, s lira da osmatra i pravac prema Kalinoviku. Zbog toga je oba svoja bataljona postavio u rejon s. Koleško — Gaj — Vjetrača, a 4. bataljon talijanske 2. brigade u s. Rilje. Dva dana kasnije na ovaj pravac su prebačena oba teritorijalna bataljona 1. vojnog područja i postavljena u Zalom i Slato, a Brigadi je dodijeljen i još jedan, talijanski bataljon, u s. Gradini. Osjetljivost ovog pravca ilustruje i to što je štab Divizije odmah naredio premještanje 1. motorizovanog artiljerijskog brdskog diviziona iz Trebinja u Bileću i ojačavanje 11. brigade baterijom brdskih topova.²⁷

Tek što je Brigada konsolidovala odbranu gatačkog pravca, 12. novembra je nova kolona od oko 500 vojnika iz Nevesinja krenula preko Ovčijeg broda prema Brataču i Kifinu Selu. Intervenisali su dijelovi 14. brigade od Odžaka, a na Ovčijem brodu i teritorijalni bataljoni, te su spriječili*) prelaz neprijatelju preko mosta na Zalomki.²⁹ Sutradan je najveći dio upotrijebljenih snaga prema Kifinom Selu prevezen u Mostar. Prvi bataljon 14: brigade napravio je zasjedu na Grebku i neprijatelju nanio gubitke od 10 mrtvih, ali je u borbi poginuo i komandant bataljona, poručnik Maksim Kujundžić, iz Čelebića kod Konjica, narodni heroj.³⁰

*) Nema bližih podataka o gubicima za ova četiri dana. Fragmentarni podaci registru ju 7 poginulih: Pero Bogdanović iz Zelenikovca kod Hutova, opština Neum, poginuo 12. novembra na Babjoj glavi, Lazar Kljajić iz Kifina Sela kod Nevesinja i Radoslav Vujadinović iz Udrežnja takođe kod Nevesinja, Milenko Bošković iz Dramešine kod Gacka i Bozo Šarović iz Pržina kod Gacka borci 11. brigade, kao i jedan nepoznati borac 2. partizanskog teritorijalnog bataljona Komande 2. vojnog područja.⁸³)

Nejasno je, međutim, zbog čega su ovog dana sve neprijateljeve snage od Kifiha Sela povučene u Nevesinje. Iz neprijateljevih pokreta, koji je već 9. novembra prebacio u Lišticu 369. dopunski bataljon i 105. SS tenkovsku četu, a štab 369. artiljerijskog puka sa dva diviziona u Mostar,³¹ da se naslutiti da bi razlog i za to mogao biti hitna potreba za evakua cijom duvanjskog garnizona. Njemačka akcija za izvlačenje svog izolovanog garnizona u Duvnu, slučajno je koincidirala sa napadom ojačane 12. brigade i Zapadnohercegovačkog NOP odreda za oslobođenje Lištice. Garnizon je, međutim, bio najpogodnija polazna baza za njemačku bor benu grupu koja će izvršiti ovaj zadatak. Ona se u Lištici počela pri kupljati dan uoči napada, kojeg je štab 29. divizije naredio 8. novembra, vjerovatno radi pariranja ispada prema Kifinom Selu.³² To, kao i njeno pristizanje u slijedeća dva dana, objašnjava upornost odbrane i snagu vatre; ona je onemogućila uspjeh 12. brigade i Zapadnohercegovačkog NOP odreda.

Pošto je napad odbijen, Grupa za deblokadu krenula je 13. novembra iz Lištice, brzo ovladala Kočerinom, 14-tog Posušjem, i odmah produžila preko Posušja prema Duvnu. Neprijatelj je komunikaciju obezbjeđivao pokretima i time, kao i demonstracijom iz Duvna prema Borovnoj glavi, maskirao svoje namjere. A kako je Duvno napustio već 15. novembra, 16-tog su se kolone počele vraćati prema Mostaru. Neprijatelj se, pri tom, odlijepio od jedinica 9. udarne divizije, koje su, dostigle već napušteno Posušje tek 17/18. novembra. Sutradan, 19. novembra Divizija je, poslije teških borbi kod Kočerina, potisla neprijatelja do mosta na r. Ugrovači.³⁴

Svih ovih sedam dana, koliko je akcija trajala, neprijateljev garnizon u Lištici — kome su i dalje pristizala pojačanja (Borbena grupa »Bolman« iz Nevesinja 17. XI) — nastojao je da što dalje odbaci 12. brigadu, pa su se, na liniji Uzarići — Mokro — Mamići, vodile svakodnevne borbe. Tek poslije ponovnog uspostavljanja veze sa 13. brigadom 9. divizije, 20. XI 12. brigada se povukla na položaje Jare — Markišići — Polugrno — Ćerigaj, radi odmora iscrpljenih jedinica.³⁵ Za vrijeme ove njemačke akcije kod s. Hamzića poginuli su od ustaške diverzije: obavještajni oficir Divizije, poručnik Savo Čolović, iz Grabavice, kod Nevesinja, narodni heroj i intendant 12. brigade, potporučnik Savo Slijepčević, iz Samobora kod Gacka, a u borbama Vlado Daković iz Lukavca kod Nevesinja, vodnik voda 2. bataljona 10. brigade, kao i još desetak boraca* iz obje brigade.

*) Podaci su nepotpuni. Registrovano je da su poginuli: vodnik voda, Mustafa Buzalj-ko iz Stoca i još jedan borac iz 5. bataljona 10. brigade 13. novembra kod s. čule; Savo Vučurević iz Ograde kod Trebinja borac 3. bataljona 10. brigade (15. XI kod s. Mokro), Petar Vukalović iz Bogojevića kod Trebinja, borac 4. bataljona 10. brigade (17. XI kod s. Dušice) i Blagoje Vidačić iz Pijavica kod Trebinja, borac 2. bataljona 12. brigade (20. XI kod Međugorja), Marko Kašiković iz Vranjske kod Bileće (15. XII kod s. Ćule) i Dušan Buha iz Plužina kod Nevesinja.³⁶

U toku mjeseca na sektoru Kalinovika nije bilo značajnijih borbi. Dva bataljona 11. brigade i Kalinovički odred držali su u svojim rukama Ulog, Obalj i Kalinovik i — pošto se pretpostavljalo da će neprijatelj pokušati da ovim pravcem uspostavi još jednu vezu sa Sarajevom — zarušavali su komunikaciju Plužine — Ulog — Kalinovik — Trnovo. Konjički NOP odred se nalazio u Bjelimićima. Tamo je vršio mobilizaciju i čistio sela od milicije. To isto činili su 1. i 2. bataljon i Kalinovički NOP odred, a razbili su i nekoliko četničkih grupa. Tako su doprinijeli da Brigada, u toku mjeseca novembra, mobiliše ukupno 231 novog borca iz Kalinovičkog, konjičkog, nevesinjskog i gatačkog sreza. Pri tom je ubijeno desetak četnika i milicionera, a zarobljeno 30, dok je jedan broj ranjen. Gubici Brigade (i odreda) na ovom sektoru nisu poznati, ali su i oni značajni.** Druge dvije dekade novembra i na Nevesinjskom sektoru kod ove brigade protekle su bez većih događaja. U jednoj borbi 21. XI 1944. poginuo je Milorad Kovačević iz Batkovića kod Nevesinja, vodnik voda, a poginula su i dva kurira Brigade.***

**) Samo iz 2. bataljona 11. brigade poginuli su: Rašid Hadžić iz Gacka i Danilo Nožica iz Galičića u Popovu polju kod Trebinja (oba 20. XII) te Živojin Lazetić iz Dobrelja kod Gacka (25. XII).^38a

***) Nikola Stanković iz Poljice kod Trebinja (14. XI kod Fojnice) i Žarko Vukomanović iz Jasenika kod Gacka (ranjen 18. XI u Nevesinjskom polju, sutradan umro u bolnici u Trebinju).^38b

Neprijateljevi ispadi pod šifrom »Jork«

Dvadesetog novembra 1944. štab 29. udarne divizije, prvi put po izbijanju jedinica na »zelenu liniju«, izdao je cjelovitu zapovijest,³⁷ ovako formulišući zadatak Divizije:

»Zadatak naše divizije u ovakvoj situaciji je da sa glavninom svojih snaga uništava neprijateljske snage u kotlini Neretve, na prostoru sreza Nevesinje i na komunikaciji Mostar — Široki Brijeg — Kočerin, da u povoljnom momentu ovlada sa Mostarom i Nevesinjem i nastavi gonjenje neprijatelja, da vrši razbijanje preostalih četničko-ustaških grupica, da vrši mobilizaciju i uspostavu narodne vlasti u pojedinim predjelima.« ³⁸

Zapoviješću su brigade dobile jasan pregled ukupne situacije u Hercegovini i šire i dugoročnije, konkretne zadatke. Ostale su ipak na istim položajima, sem 14. brigade; njen odsjek fronta preuzela je susjedna 13. brigada.

Gotovo istovremeno, njemačka Vrhovna komanda izdala je Direktivu za vođenje borbe na Jugoistoku (od 21. XI 1944), kojom je težište odbrane Grupe armija »E« određeno duž puta Višegrad — Sarajevo — Banja Luka i u kojoj se njen zadatak u Hercegovini precizirao ovako:

»...U rejonu Mostara, po pristizanju dovoljnih snaga, odbranu pomaći što dalje ka jugu, kako bi se apsolutno garantovalo korištenje rudnika boksita koji se nalaze u ovom rejonu, kao i sa zemlje neometano korišćenje aerodroma Mostar...«³⁸)

Dakle, obje strane su očigledno shvatile da akcije treba intenzivirati i front učiniti pokretljivijim, ali su, istovremeno, bile svjesne ograničenih mogućnosti svojih snaga. Međutim, već sutradan se u dramatičnim telefonskim razgovorima između, Lera (koji se našao na licu mjesta), Vajksa i njemačke Vrhovne komande odustalo od proboja 21. BAK iz Crne Gore prema Mostaru, pa je komandant Grupe armija »E«, general Ler, u svom izvještaju od 23. XI 1944. instistirao na «ispadima jakim snagama sa ograničenim ciljem« i pokretnoj odbrani kad god se mogu grupisati snage, ali i predložio pripremu i izgradnju novih odbrambenih položaja na liniji: Senj — Karlovac — Zagreb — Varaždin — Blatno jezero.³⁹

Zadatak 14. omladinske brigade, i dalje ojačane jednom brdskom baterijom, bio je izrazito ofanzivan. I pored natkriljavanja nevesinjskog garnizona, čišćenja milicije i četnika iz gornjeg Nevesinjskog polja i sa Zimlja, on je predviđao pokušaj dubljeg prodora u neprijateljevu pozadinu, prema Glavatičevu i Konjicu (Borac), zbog čega joj je pretpotčinjen i Konjički NOP odred.

Dok Direktiva njemačke Vrhovne komande odražava raskorak njenih potreba i mogućnosti, Odluka štaba 29. divizije, o upućivanju 14. brigade u neprijatelj evu pozadinu, ukazuje na to da se, na trenutak, oslobodio iluzija o mogućnosti frontalnog potiskivanja.

Brigada je na zadatak krenula 23. novembra, obilazno. jugoistočnim obodom Nevesinjskog polja, preko Bratača i Kifina Sela, te, u osloncu na dijelove 11. brigade, zauzela polazne položaje na jugozapadnim padinama Crvnja, u rejonu s. Postoljani — D. Bijenja. Nastupajući odavde u tri kolone prema s. Kruševljanima, Laktu i Pridvorici, Brigada je, u toku dana, razbila oko 300 četnika i milicionera*, koji su, uz gubitke od 10 mrtvih, 20 ranjenih i 1 zarobljenog, odstupili prema Zimljima, Zaboranima i Glavatičevu.⁴⁰ Brigada je, takođe imala gubitaka. Poginuli su vodnici: zastavnik Borislav Rikalo iz Dodanovića u Popovu polju kod Trebinja i Tomo Crnogorac iz Kazanaca kod Gacka, te nekoliko boraca,** dok ih je više ranjeno. Iz izvještaja se ne vidi zašto je Brigada tek 27. novembra produžila izvršenje zadatka, kad za sva ta tri dana nije bila uznemira-vana u gornjem Nevesinjskom polju. Na to je djelimično mogao uticati neprijateljev ispad prema dijelovima 11. brigade u Krekovima i Kifinu Selu, izveden 25. novembra i uz podršku artiljerije, pa je Brigada, bočnim udarom svog 2. bataljona, sadejstvovala u njegovom odbijanju.*** Ostavljajući jedan bataljon u s. Pridvorici radi obezbjeđenja zaleđa i upućujući bataljon iz s. Kljuna, preko Luke i Zaborana ka Česimu — radi obezbjeđenja desnog boka od Glavatičeva, Brigada je toga dana, sa svojom glavninom iz s. Lakta, dvostrukim obuhvatom preko Crne Gore i Piočna (na Veleži), opkolila Zimlje; međutim, tamošnji su se četnički dijelovi već ranije bili izvukli prema Borcima.⁴¹

*) Ostaci četničke Nevesinjske brigade i 3. čete 2. milicijskog bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga.

**) Jedan od njih bi mogao biti Rade Ćirić iz Konjskog kod Trebinja, borac 3. bataljona.⁴²

***) Najteže gubitke pretrpio je 4. bataljon 11. brigade od artiljerije. Od njih šest sutradan su u bolnici umrli: Marijan Grahovac iz Grobnika kod Sušaka (SR Hrvatska), Mitar Jaredić i Vide Glogovac oba iz s. Bretača kod Nevesinja. Istog . dana umro je borac Spasoje Radić iz s. Zrvnja kod Ljubinja, prethodnog dana kod s. Krekova poginuo Vidak Vasiljević iz Stepena kod Gacka, borac 3. bataljona iste brigade.⁴³

Ovim je ipak postignuto značajno narušavanje neprijateljeve odbrane, jer je time lijevi bok »mostarskih položaja« ugrožen iz pozadine, a sa prevoja na Rujištu mogli su se staviti pod uspješnu artiljerijsku i minobacačku vatru štab 369. divizije i njegove pozadinske ustanove u Potocima i drugim selima Bijelog polja. Akcija je, međutim, izvođena sporo, nedovoljno osmišljeno, sa nedovoljnim snagama i — s razdjelom. Zapovijest je izdata 20-tog, Nevesinjsko polje je očišćeno 23-eg, a na Zimlje se izbilo tek 27. novembra. To je očigledno, razlog da je neprijatelj saznao namjere štaba Divizije i — 14. brigadi pripremio klopku. Namjeravao je da, udarom od Glavatičeva, Bijelog i Nevesinjskog polja, na Zimaljskom platou, između Veleži i Crne Gore, Brigadu okruži i uništi. Poslije oktobarskog sloma to bi bio njegov prvi ofanzivni uspjeh.

Još dok je okruženje bilo u toku, došlo je do prvih sukoba. Prvo je 4. bataljon protjerao četničko borbeno obezbjeđenje iz Zaborana, a onda ga je, od Glavatičeva i Hanskog polja (G. Zimlje), napala neprijateljeva napadna kolona iz Konjica, 2. bataljon 2. puka 2. gorskog zdruga,⁴⁴ ojačan njemačkim dijelovima, milicijom i četnicima. Istovremeno je njemački 369. puk iz Nevesinja (800 vojnika), podržan jednim tenkom i artiljerijom, napao 2. bataljon Brigade ostavljen u Pridvorci, potisnuo ga u s. Lakat, na padinama Crne Gore i, do noći, spojio se sa napadnom kolonom od Glavatičeva. Pri tom je ovladao D. Bijenjom, Humčanima, Hruštima i 4. bataljon odsjekao od glavnine. Bataljon se, međutim, doduše u neredu, probio prema 2. bataljonu u s. Lakat.

Tako se 14. brigada noću 27/28. novembra našla okružena na padinama Crne Gore. Njenim grebenom, uz to, Brigada je bila još i razdvojena na dva dijela. Ovog dana je i iz Bijelog polja krenula i treća napadna kolona. Bili su to uglavnom prištapski dijelovi 369. divizije, približno iste jačine (800 vojnika sa baterijom topova). Izašla je u s. Lišine, s tim da sutradan, preko Porima i Rujišta, napadne glavninu Brigade u D. Zimlju. Zbog toga se štab Brigade sa glavninom sutradan prebacio preko Crne Gore. Sve snage Brigade tako su objedinjene u samom vrhu Nevesinjskog polja (Zaborani — Luka — Kruševljani — Kljuni), gdje su njen 2. i 4. bataljon već od 6 sati vodili teške odbrambene borbe sa spojenim kolonama iz Nevesinja i Konjica.⁴⁵ Toga dana iz Nevesinja je krenula i četvrta kolona. Ona je prodrla u D. Zimlje, ali, pošto se glavnina Brigade prethodno odvojila od obje kolone — ona iz Bijelog polja i ona iz Nevesinja — zabavile su se pljačkom sela. Nasuprot tom, objedinjene neprijateljeve kolone u gornjem Nevesinjskom polju bile su vrlo agresivne, pa su gubici obostrano bili teški. Situaciju Brigade donekle je olakšavala spoljna pomoć. Kao i prethodnog dana u Humčanima, 369. puk su bočno uporno napadali dijelovi 11-te i 2. talijanske brigade, jačine jednog bataljona,* a ovamo je, preko Uloga, od Kalinovika upućen još jedan bataljon 11. brigade.⁴⁵

*) 3. bataljon 11. brigade je u Humčanima imao 1 poginulog i 1 nestalog. Poginuo je Miladin Kovač iz Obija kod Kalinovika.⁴⁷)

Dvadeset devetog novembra neprijatelj je morao konstatovati, da mu je okruženje propalo, da se 14. brigada, prikupljanjem snaga i povezivanjem sa dva bataljona 11. brigade koji su intervenisali preko Crvnja, učvrstila u vrhu Nevesinjskog polja, pa su se toga dana sve kolone spustile u Nevesinje.

Za još neučvršćenu Omladinsku brigadu, koja je u međuvremenu dala mnogo rukovodilaca za novoobrazovane ustanove i jedinice i bila popunjena novomobilisanim ljudstvom, ovo je bilo veliko iskušenje. Njen komandant, Radovan Šakotić, uporedio je to sa V ofanzivom.⁴⁶ U dva dana imala je 12 poginulih,** 8 ranjenih i 74 nestala (znatan dio nestalih se kasnije okupio). Neprijateljevi gubici su procijenjeni na 57 mrtvih i oko 100 ranjenih, ali ih nije moguće provjeriti.⁴⁹

**) Najteži gubici pretrpjeli su u s. Lakat, gdje se branio 4. bataljon. Poginuli su, 28. novembra: Ismet Agbabić iz Lastve kod Trebinja, Ekrem Bekić iz Trebinja, Ahmed Brkić iz Mostara, Stevo Miljković iz Hrupjela kod Trebinja, Božidar Ninković iz Necvijeća kod Trebinja, Đuro Ožbolt iz Gabrilovca kod Našica (SR Hrvatska) i Nikola Vulešević iz Jušića kod Trebinja, svi iz 4. bataljona. Iz 2. bataljona poginuli isu: desetar Dušan Bodiroga iz Poplata kod Stoca i Hasan Selimić iz Prenja kod Stoca (27. XI kod s. Pridvorice), te Džemal Behram vodnik iz Rotimlje kod Stoca i Ivan Vrhovac iz Svilaja kod Odžaka, a u Brigadnoj bolnici (u Kalinoviku 5. I 1945) umro je i ovdje ranjeni Boško Prkačin iz Trebimlja-Ravno kod Trebinja, borac 4. bataljona.⁴⁸)

Sutradan je, 30. novembra, iz Nevesinja istim snagama (3 bataljona pješadije i divizion artiljerije) izvršen ispad prema 11. brigadi. Glavnina 11. brigade i dijelovi 2. talijanske brigade odbačeni su na liniju: Vjetreno (k. 1369) — Plužine, gdje su, iz Fojnice i Bileće, prispjeli vod tenkova i dvije motorizovane baterije brdskih topova. Uz njihovu podršku su 11. i 12. brigada, poslije trodnevne borbe, 2. decembra, odbacile neprijatelja u polazni garnizon. On je, međutim, na povratku uništio mostove na r. Zalomki (kod Ovčjeg broda i Drežnja). Pošto je probijanje 21. BAK »plavim putem« u međuvremenu bilo sasvim osujećeno, to je, vjerovatno, i bio cilj ovog ispada.⁵⁰ Prema nepotpunim podacima jedinice Divizije u ova tri dana su u Nevesinjskom polju imale oko 50 boraca izbačenih iz stroja, a izgubile su i jedan tenk.⁵¹} Među poginulima nalazili su se Radovan Zelenović, iz Miholjača kod Gacka, pomoćnik političkog komesara čete, te Lazar Doder iz Kokorine kod Nevesinja i Vojin Tepavčević iz Vratkovića kod Gacka, komandiri vodova, svi iz 1. bataljona 11. brigade.* Njemački gubici, međutim, samo prvog dana bili su 20 mrtvih i 24 ranjena.⁵²

*) Imena većine poginulih nismo utvrdili. Na Mijahovcu kod Krekova 30. XI 1944. poginuli su: Nezir Čampara iz Branilovića kod Gacka, borac Trećeg i Vaso Kovač iz Strane kod Uloga (Kalinovik), borac 1. bataljona 11. brigade, a u Brataču Branko Lazetić iz Biograda kod Nevesinja, borac 4. bataljona. Prvog decembra na Knežku ranjeni borac istog bataljona podlegao je, osam dana kasnije, u bolnici u Trebinju.⁵³

Divizijskom zapovješću od 20. XI 1944, 12. hercegovačka brigada nije izričito bila obavezana da odlučno napada garnizon u Lištici, ali se to izgleda podrazumijevalo. Već sutradan je u ovom pravcu upućen iz Lju-buškog vod samohodnih topova.⁵⁴ Uočeno je da, poslije izvlačenja njegovog garnizona u Duvnu, neprijatelj od 20. novembra stalno smanjuje snage u Lištici. Svi dijelovi 118. lovačke i 369. divizije bili su napustili garnizon. U njemu je ostala samo Komanda ustaškog 6. zdruga, sa svojim Prvim i 3. bataljonom 9. zdruga, te 1. divizion njemačkog 649. puka obalske artiljerije KoV.⁵⁵ Štab 12. brigade imao je obavještenje o samo jednom bataljonu iz 9. zdruga, a nije uočio ni to da je, dan uoči napada, u Lišticu prispio još i Mornarički pješadijski bataljon »Vahtel«.

Napad je počeo 27. novembra u 22. sata. Pored 12. brigade i Zapadno-hercegovačkog NOP odreda, koji je napad obezbjeđivao od Rakitna, u njemu su učestvovala i tri bataljona 13. južnodalmatinske NOU brigade. Otpor neprijatelja je bio neočekivano jak, ogorčen. Zbog toga je likvidirano samo njegovo uporište na mostu između s. Uzarića i Knežpolja, i to sutradan, jurišem 3. bataljona. Do podne su iz 1. tenkovske brigade stigli po jedan vod tenkova i samohodnih topova, pa je napad uz njihovu podršku obnovljen, opet u 22. sata. Prvo iskustvo u sadejstvu sa tenkovima i ovdje se stićalo u noćnoj borbi. Brigade su se i ovu noć uvjerile o dobro organizovanom sistemu neprijateljeve odbrane i vatre, sa solidnom fortifikacijom poljskog i stalnog tipa, žicanim i minskim preprekama, čije savlađivanje nije bilo moguće bez jake artiljerijske podrške. Obostrani gubici bili su teški. Jedinice NOVJ su imale oko 80 izbačenih iz stroja i 1 uništen tenk. Samo 12. brigada imala je u ovoj borbi 4 poginula. Među njima su bili: poručnik Andrija Batinić, iz Kuta kod Bileće, obavještajni oficir bataljona i Milan Bjeletić iz Vučijeg Dola (Nikšić), politički delegat voda,^55a) 5 boraca je nestalo a 27 ranjeno.⁵⁶) Deseta brigada, koja je napadom na Varda sadejstvovala, imala je 1 poginulog i 27 ranjenih; od njih su dvojica podlegla ranama u brigadnoj bolnici u Čitluku. Jedan od njih je Vlado Daković iz Lukovca kod Nevesinja, vodnik voda u 2. bataljonu.*

*) Još su poginuli borci: Mirko Lazović iz s. Hrest kod Nevesinja, Dušan Batinić-iz Kubaša kod Stoca (umro u bolnici) oba iz 2. bataljona te Dragić Božić iz Vrnjica kod Kolašina (SR Crna Gora) borac 4. bataljona.⁵⁹

Zapadnohercegovačkom NOP odredu ovo je bio poslednji borbeni zadatak i on ga je, prema ocjeni štaba 12. brigade, uspješno izvršio.⁵⁷ Dvadeset devetog novembra prebačen je kod štaba Brigade u Buhovo i tu, shodno naređenju štaba Divizije od 22. XI, rasformiran. Najveći dio boraca, mlađi i sposobniji za fizičke napore, izdvojeni su iz Odreda i njima su popunjene ostale jedinice Divizije, dok je od ostatka (oko 120 boraca) formiran Ljubuški teritorijalni partizanski odred. Odred je stavljen pod komandu Divizijske vojne oblasti, odnosno njenog II vojnog područja.³⁸

Koristeći izvršenu koncentraciju u Nevesinju, neprijatelj je, poslije dvodnevnog predaha, 5. decembra 1944. krenuo prema jugu, da i tamo, do rijeke Neretve, očisti pretpolje »glavne odbrambene linije«. U ovom dijelu poduhvata »Jork« (Unthernehmen Yorck) sa sigurnošću je utvrđeno učešće četiri njemačka i bar jednog ustaškog⁶¹ bataljona. U napadu je, takođe, učestvovala 105. SS tenkovska četa, a podržan je bar sa dva diviziona artiljerije. Zbog toga, na preko 25 km razvučena 13. hercegovačka NOU brigada, nije mogla izdržati ovaj dvostruki udar. Bočni od Nevesinja i frontalni — iz Mostarskog polja.

Neprijateljeva borbena grupa »Dubrava«** rano 5. decembra krenula je u bočni napad na Brigadu sa linije Nekudina — Odžak — Nevesinje — Grebak, zabacivši znatne snage prema ponoru Zovidolske rijeke. Drugi bataljon 13. brigade je u protivnapadu ovladao Babjom glavom (k. 1028), koju je neprijatelj držao još od 3. XII, u cilju zauzimanja povoljnijeg polaznog položaja za napad. Tada se od Miloševog dola ispoljio udar za leđa zabačenih snaga, što je 2. bataljon prisililo na povlačenje. Zbog mogućnosti da Bataljon dođe u okruženje, došlo je i do panike, pa je povlačenje izvršeno u neredu. To je, u toku dana, dovelo do otkrivanja desnog boka. Frontalno snažno pritisnuti borbenim grupama »Grüner« (Grunner) sa Bune i »Licov« (Lützow) sa Buska, ostali bataljoni su se, noću 5/6, povukli na liniju Sniježnica — Crni vrh (k.957) — Šćepan krst — Razušje (k. 717) — Gradina (k. 691) — Hum (k. 532) — Gubavica. Pri tom je dolazilo i do odsijecanja pojedinih četa, ali su se one (u noći) uspješno probijale kroz neprijateljeve položaje.

*) 1. i 2. bataljon reorganizovanog 369. grenadirskog puka, 369. izviđački bataljon i 3. bataljon 738. lovačkog puka.⁶⁰

Sutradan je neprijatelj nastavio pritisak. Odbranu na pravcu Buna — Domanovići ovog dana je podržao i jedan vod 2. čete 1. tenkovskog bataljona. Došlo je do sudara sa neprijateljskim tenkovima, pri čemu je jedan naš tenk uništen, a drugi oštećen. Zbog toga je naređeno povlačenje ispred nadmoćnog neprijatelja.⁶² Brigada se povukla na liniju Dabrica — Ljubljenica — Hodovo — Trijebanj — Bivolje Brdo. Sa ovih položaja se, međutim, već istog dana krenulo u protivnapad. U toku dana bataljoni su ovladali ranijim položajima od Udrežnja do Gubavice, dok je, u rejonu Biograda, trebalo da preuzme jedan od teritorijalnih bataljona I vojnog područja.⁶³ U toku trodnevnih borbi 13. brigada je, prema prvim izvještajima imala 9 poginulih* i 21 ranjenog borca, a ranjen je i 1 borac Tenkovske brigade.⁶⁴

*) Poginuli su: Radoslav Butulija iz Moska kod Trebinja, iz 1. bataljona, Đuro Goluža iz Pješivca kod Stoca, Alija Karić iz Opličića kod Stoca i Safet Sefo iz Stoca, sva tri iz 3. bataljona, Stipe Barbir iz Opuzena (SR Hrvatska), Agan Bučuk iz Višića kod Čapljine, Nikola Čović iz Dubočice kod Hrvatske Kostajnice (SR Hrvatska), Mate Čuvalo iz Ljubuškog, Halil Kaplan iz Pješivca kod Stoca i bolničarka Marija Korol iz Hrupjela kod Trebinja, svi iz 4. bataljona, a u toku uvodnih borbi još i Bećir Boškailo iz Hadova kod Stoca i Mustafa Haračić iz Stoca, oba borci 1. bataljona.⁶⁵

Tako je završena serija neprijateljevih aktivnih dejstava na lijevoj obali Neretve, započeta koncentričnim napadom na 14. hercegovačku brigadu iz Konjica, Bijelog polja i Nevesinja 27. novembra. Ona se nastavila 30. novembra, udarom na 11. brigadu prema raskršću puteva za Gacko i Kalinovik, kao i sada — ovlađivanjem dijelom Dubrava. U sva tri slučaja, angažujući jače snage (i do pet bataljona), neprijatelj je uspijevao da ovlada neizgrađenim položajima napadnutih brigada, da ih potisne i do 10 — 15 km u dubinu i, privremeno, ovlada važnim raskrsnicama puteva. izbacivši iz stroja blizu 200 boraca. Ni njegovi gubici, međutim, nisu bili manji, kao što ni zauzete položaje i objekte nije mogao održati duže u svojim rukama. Njegov stvarni uspjeh mogao bi se svesti na privremeno odlaganje prodora 14. brigade prema Konjicu, kao i na to što su 4. bataljon i 2. bataljon 13. brigade bili potreseni i što je srušen most na Zalomki. Čitav poduhvat je prvobitno planiran kao početak prihvata 21. BAK. Počeo je nakon pet dana pošto je donesena odluka o odustajanju od »plavog puta«. Smisao ovih ispada, pored dokazivanja da su »ofanzivne borbe proteklih dana (kod Mostara) mogle da rasterete 21. BAK«,⁶⁶) mogao bi biti još — i u korišćenju prisustva dijelova 118. lovačke divizije radi podizanja samopouzdanja obnovljenih i reorganizovanih bataljona 369. divizije. To potvrđuje, uostalom i nastavljanje ovih ispada u decembru 1944. na desnoj obali Neretve, »Hojšober« (Heuschober) 19-tog XII prema Čitluku i »Mars« 21. XII 1944. g. prema Kočerinu, kao i nekoliko manjih — u prvoj polovini decembra 1944. i januara 1945. godine.

Istog dana kada je 369. grenadirski puk krenuo na jug, u napad prema Dubravama, 14. hercegovačka NOU brigada je ponovo krenula na sjever prema Konjicu, radi čišćenja Prenja. Tu su se nalazili dijelovi četničke Konjičke brigade i 8. milicijskog bataljona domobranskog 8. po-sadnog zdruga, jačine do 300 četnika i milicionera.^66a U toku dana 1. i 4. bataljon su iznenadnim napadom razbili nespremnog neprijatelja, pa se milicija povukla preko mosta u Glavatičevu, a četnici Konjičke brigade prema Konjicu i Zimljama. To je stvorilo uslove da 2. bataljon krene na izvršenje »specijalnog zadatka«, kome je pristupio 6-tog, a izvršio ga 11. decembra.** Usput se sukobio sa Idbarskom milicijom, koja je na njega pripucala.

Četnički dijelovi iz rejona Konjica su se, međutim, ubrzo pribrali, pa su od 6. do 11. svakodnevno napadali 1. bataljon raspoređen u rejonu Čičevo — Glavatičevo — Kula. Za sedam dana 14. brigada je imala 4 poginula, 2 smrznuta***) i 8 ranjenih boraca.⁶⁷

**) Radilo se o spašavanju arhive i drugih vrijednosti Vrhovnog štaba NOV i POJ, sklonjenih u ovom rejonu za vrijeme bitke na Neretvi.

***) Poginuli su 5. decembra kod Zaborana borac Derviš Duraković iz Lastve, a kod Glavatičeva desetar Vaso Savović iz Zagore, borac Derviš Gabela iz Gorice kod Ostrošca umro je od hladnoće 9. decembra kod Unčana, a borac Adil Šuvalija iz Pala kod Sarajeva podlegao je ranama u bolnici u Trebinju 11. decembra. Imena ostale dvojice nisu utvrđena.

Izbijanje dijelova Divizije na liniju Foča — Ustikolina — Goražde — Jabuka — Trnovo

Petog decembra 1944. godine na frontu 29. divizije nastupio je još jedan novi momenat. Naime, tog dana su se dijelovi 11. brigade i Kalinovičkog NOP odreda sukobili kod Miljevine sa prednjim dijelovima četničke Šumadijske grupe korpusa koja se povlačila iz Srbije. U sukobu je ubijeno 7, a zarobljeno 3 četnika. Štab 11. brigade je odmah reagovao — pojačao je svoje dijelove kod Miljevine još jednim bataljonom. Kako je u međuvremenu nabujala Neretva odnijela drveni most u Ulogu, Bataljon je nabujalu rijeku savladao prebacujući u koritu po 2 borca; borci su se držali za razapetu žicu.⁶⁷

Idućih dana četnici su ovladali Miljevinom, potisli jedinice Divizije i, od 9. decembra, oni vrše pritisak prema Kalinoviku. Do 13. decembra ovdje se prikupila čitava 11. brigada sa Kalinovičkim i Konjičkim NOP odredom. To je omogućilo da se 14. XII odbije koncentričan četnički napad iz pravca Foče i Trnova. O upornosti četničkog napada govori činjenica da su u borbi poginula dva njihova komandanta brigade,⁶⁷ ali je i Brigada, ne računajući odrede, samo ovog dana imala 7 poginulih i dvadesetak ranjenih, od kojih veći broj teže.⁶⁸ Među ostalim, poginuli su: Čedomir Aleksić iz Bogdašića kod Bileće, komandir čete i Obrad Subotić, iz Gacka, pomoćnik političkog komesara 4. bataljona.*

*) U borbama od 5. do 14. decembra još su poginuli: Sojo Đogo iz Obeja kod Kalinovika, borac 1. bataljona, Mihailo Ivanović Dutov borac 2. bataljona, te Kasim Musić iz Jeleča kod Foče, Marko i Vlado Vukoje iz Pađena kod Bileće i Ante Zelić iz Ljubuškog — svi iz 3. bataljona, kao i Šćepan Čampara iz Biograda iz 11. brigade. Četnici su zarobili i isti dan strijeljali Savu Kovačevića iz Poljica u Popovu polju kod Trebinja, borca 2. bataljona,⁶⁹ pa se već iz ovoga vidi da je Divizija u ovim sukobima imala oko 50 izbačenih iz stroja.

Informacije koje su stizale iz doline Drine i težina borbi kod Kalinovika pokazale su da se radi o jakim četničkim snagama, koje su ovamo, na padine Treskavice, stigle po povlačenju iz Srbije. Prema oskudnoj dokumentaciji u pitanju je bila Opšta rezerva četničke Vrhovne komande pod rukovodstvom Dragoslava Račića. Nju su sačinjavali Posavsko-kolubarska i Šumadijska grupa korpusa, te Cerski i 1. Kosovski korpus. Iz Sarajevskog polja, preko Trnova, u susret su im upućeni ovamo nabačeni ostaci još u oktobru razbijenih hercegovačkih korpusa (ovdje reorganizovani u Bilećku i Gatačku brigadu), kao i dijelovi Romanijskog korpusa.⁷⁰

Pored toga što su uspješno popunili međuprostor mostarskih i višegradskih položaja, ovi četnici su bili u mogućnosti i da ozbiljnije ugroze slobodnu teritoriju u Hercegovini. Na to je ukazivala pojava i jedne četničke grupe (od oko 100 ljudi), koja se 28. novembra pojavila kod Bileće, sa ciljem da uspostavi vezu sa britanskim komandosima koji su gostovali u slobodnoj Bileći, kao i otkrivanje Vojislava Lukačevića u njihovom štabu, početkom decembra.**

**) Štab Divizije je intervenisao svojom rezervom, 4. bataljonom 12. brigade, koji ih je protjerao prema Somini. Pri tom je uhvaćen Marko Popović, četnički komandant sreza Gacko.

Zbog svega toga štab Divizije je u prvoj polovini decembra preduzeo niz mjera koje su omogućile da se na ovaj sektor u toku mjeseca prikupi 15 bataljona i dvije baterije. Zato će aktivna dejstva 29. divizije, od sada pa do sredine januara 1945. godine, biti uglavnom vezana za ovaj odsjek fronta.

U koncentričnom napadu na Kalinovik, koji se postepeno razvijao od 5. do 14. decembra 1944. sa pravca Foče, učestvovala je Šumadijska grupa korpusa (1. i 2. šumadijski i Požeški korpus, Kragujevačka i Jurišna prateća brigada — jačine oko 2.000 četnika), Fočanska i Kalinovička brigada Drinskog, te Gatačka brigada Nevesinjskog korpusa i još 50 četnika Durmitorskog korpusa. Sa pravca Trnova učestvovali su dijelovi 2. sarajevske i Jurišna brigada »Igman«, Romanijskog korpusa, te Bilećka brigada bivšeg Trebinjskog korpusa i još oko 700 četnika.⁷¹

Čim se 14. brigadi vratio 2. bataljon sa »specijalnog« zadatka, ona je, preko Glavatičeva i Bjelimića, 12. decembra krenula prema Kalinoviku, s tim da komore i Bolnica idu preko Kifina Sela i Uloga drumom za Kalinovik. Međutim, kao da je njena namjera ponovo bila poznata neprijatelju. On je, već od zore, počeo napad na Nevesinjskom polju 369. gre-nadirskim pukom i 369. izviđačkim bataljonom, a od Glavatičeva — Udarnom grupom »N« (Nord), vjerovatne jačine jednog bataljona iz sastava domobranskog 2. gorskog zdruga. Očigledna namjera mu je bila da opet okruži i pokuša uništiti 14. brigadu. Zbog toga su, dok se ne uhvati čvrst borbeni dodir sa 14. brigadom, napad ovih glavnih snaga prikrivali četnici i milicija. Sa pravca Nevesinja i Glavatičeva bila je to milicija, a od Hanskog polja i Boraka četnici — ukupne jačine od oko 800 ljudi.⁷² To je vjerovatno i razlog da 14. brigada nije — sem jednog njemačkog tenka i domobrana — otkrila da na nju idu tako jake snage.

Kad u toku 12. decembra nije uspjela da zauzme most u Glavatičevu, Brigada je 13-tog pred veče odlučila da promijeni pravac. Iz Dramiševa je krenula preko Seljana, Grdače, Trešnjevice i Uloga, te 15. decembra glavninom izbila u Kalinovik. Njen 3. bataljon je, preko Kifina Sela, sa Bolnicom i komorama obišao Crvanj. Pored dva izgubljena dana, Brigada je imala 4 poginula (među njima i vodnici vodova u 4.bataljonu, Dušan Petrović iz Zagore kod Trebinja i Milan Ninković iz Jasena kod Trebinja),* 2 nestala i 8 ranjenih boraca.⁷³ Neprijatelj je, po izbijanju u Bo-rovčiće, Kruševljane, Zaborane, Česim i Kulu, morao konstatovati da mu se 14. brigada opet izmakla,⁷⁴ dok su mu gubici — prema procjeni štaba Brigade — bili: 25 mrtvih, 30 ranjenih i 8 zarobljenih. Nepotpuni podaci neprijatelja potvrđuju 4 poginula i 18 ranjenih.⁷⁵

*) Te Ljubo Bekavac iz Mostara, Vlado Čampara iz Biograda kod Nevesinja i Sveto-zar Popara iz Plane kod Bileće, borci 4. bataljona.⁷⁷; Ovom prilikom ranjeni borac 3. bataljona Meho Gatačkić iz Trebinja umro je u Divizijskoj bolnici 30. I 1945. godine.

Zajedno sa pristiglim pojačanjima, a da bi osigurali neposredno komandovanje i međusobno sadejstvo jedinica na ovom pravcu, u Kalinoviku su se 15. decembra našli tek postavljeni komandant 3. (Bosansko-hercegovačke) divizije KNOJ-a, potpukovnik Danilo Komnenović i načelnik štaba 29. divizije, potpukovnik Drago Đukanović, improvizujući tako Zajednički operativni štab.

Utvrdivši stanje na licu mjesta po prikupljanju jedinica, oni su, 15. decembra po podne, izdali Zapovijest za napad. Izvršenje je započelo 16. XII rano ujutro.⁷⁶

Za napad su obrazovane 4 kolone. Krajnju desnu kolonu je činila glavnina Hercegovačke brigade narodne odbrane (tri bataljona) na pravcu Čemerno — Tjentište — Vrbnica — Zahmur. Drugu i treću kolonu činila je 11. brigada, ojačana Kalinovičkim NOP odredom i jednim brdskim topom. One su imale zadatak da, preko Vratila i Miljevine (jednom) i Krbljine i Rogoja (drugom kolonom), gone neprijatelja prema Jabuci; manjim snagama trebalo je da uhvate vezu sa Brigadom narodne odbrane prema Foči. Pošto je od 14. brigade morao ostati jedan bataljon u Ulogu, kao osiguranje, a drugi u rezervi u Kalinoviku, njena glavnina je do Rogoja nastupala zajedno sa lijevom kolonom 11. brigade, a odavde samostalno, prema Trnovu.

Uočivši prikupljanje novih jedinica Divizije u toku 15-og, neprijatelj je ocijenio da ni u eventualnom ponovljenom napadu na Kalinovik nema izgleda na uspjeh, pa je već bio počeo povlačenje. Dva bataljona (po jedan iz 11. i 14. brigade) kao i Kalinovički NOP odred uspjeli su da kod Ocrkavlja odsijeku komoru četničkog Požeškog korpusa i Pljevaljsku brigadu 2. mileševskog korpusa. Tu su ih, uz neznatne sopstvene gubitke, razbili zaplijenivši 100 pušaka, 1 mitraljez, 3 laka minobacača, 20.000 metaka i mnogo druge opreme.⁷⁸

Pošto se četnička glavnina povlačila prema Drini (a ne preko Jahorine, Jabuke), 11. brigada i Kalinovički odred su je gonili i slijedeća dva dana — prema Ustikolini i Foči. Na Drinu (preko koje su četnici za sobom porušili mostove) Brigada i Odred su izbili 18. decembra. Tu su se povezali sa Brigadom narodne odbrane, koja je ovamo stigla dolinom Sutjeske i preko Zelengore. U gonjenju neprijatelja prema Sarajevu 14. brigada je 17. XII oslobodila Trnovo. Na brzu ruku organizovana zajednička odbrana četnika i milicije nije odolila njenom napadu.

S obzirom na takav razvoj događaja, Brigada narodne odbrane se vratila u Gacko, a 11. brigada (pošto je 21. XII dijelom snaga sa lijeve obale Drine izvršila demonstrativan napad na Foču) u širi rejon Milje-vine, odakle je osmatrala pravce prema Foči, Ustikolini i Jabuci.⁷⁹Četrnaesta brigada je 21. decembra prikupila sve snage u Trnovu i sutradan, bez većih gubitaka, izvršila čišćenje gornjeg sliva rijeke Željeznice. Tom prilikom su njeni dijelovi, goneći četnike i miliciju, izbili na greben Jahorine, u Sarajevsko polje (do Vojkovića) i na prevoje Treskavice i Bjelašnice.⁸⁰ Pri tom je oslobođeno i 12 zarobljenika Crvene armije.

Izbijanje 14. brigade u Trnovo i pojava njenih dijelova u Sarajevskom polju, u neposrednu blizinu komande Korpusa (sanatorijum Kasindo), uznemirila je i Komandu njemačke grupe armija »E«, koja se još nalazila u Sarajevu (u hotelu »Evropa«), Ona je odmah intervenisala u ovom pravcu, prebacujući čak iz Podromanije kamionima 1. bataljon 734. ipuka 104. lovačke divizije. Ojačan sa 4 tenka, artiljerijom, četničkom 2. sarajevskom i Bilećkom brigadom, te dijelovima milicijskog 3. bataljona domobranskog 8. posadnog zdruga, ovaj bataljon je obrazovao Borbenu grupu i, od 24. do 26. decembra 1944. godine, ovladao Trnovom. Po izbijanju na Rogoj 1/734. je izvučen, kako bi u Zenici stigao svoju diviziju angažovanu u operaciji »Lavina« — otvaranje puta preko Travnika za Banja Luku.⁸¹¹ U trodnevnim borbama za odbranu Trnova, Brigada je, 24. i 25. decembra, imala 7 poginulih*), 6 ranjenih i 8 nestalih boraca. Neprijatelj je svoj uspjeh platio sa 30 mrtvih i 20 ranjenih.⁸²

*) Džemal Lojo iz Pridvoraca kod Trebinja, Salih Obradović iz Borojevića kod Stoca i Ahmed Ramić iz Turana kod Trebinja, borci 3. bataljona, te Risto Matrak iz Gnojnica kod Mostara, Salih Meheković iz Trebinja, Jefto Tasovac iz Trebinja i Omer Zukanović iz Pješivca kod Stoca, borci 4. bataljona.⁸³)

Oslobođena pritiska, Brigada se na ovim položajima zadržala 6 dana, a onda je, ojačana jednim bataljonom 11. brigade i vodom brdskih topova, 2. januara 1945. godine otpočela napad za ponovno oslobođenje Trnova. Njemačku posadu je, pored ona 4 tenka, sada sačinjavao 696. bataljon njemačke vojne policije, dok je broj četnika i milicionera štab Brigade ocjenjivao na 600 — 800 ljudi. Već u prvom napadu okolna sela su brzo očišćena od četnika i milicije i pri tom je ubijeno 10, a zarobljeno 24 četnika; okružena njemačka posada se u samom Trnovu međutim čvrsto držala. Ni ponovljeni napadi 3. i 4. januara, ni neprijateljeva intervencija 2. bataljonom 724. lovačkog puka, ojačanog baterijom topova, kao ni protivnapadi slijedeća dva dana, nisu donijeli rješenje.⁸⁴ U oskudici snaga neprijatelj je sada za odbranu u dolini Željeznice i Zujevine angažovao drugorazredne jedinice, štab 86. puka za osiguranje sa 1.025. bataljonom za osiguranje željeznica i 12. četa 999. tvrđavskog pješadijskog bataljona. Da bi postigao odgovarajuću uštedu, ocijenio je da je bolje da se povuče na povoljnije položaje, na ulaz u Krupački tjesnac, u Ilovicu i Jablanicu. Ojačani 2. bataljon 724. puka je zamijenjen 12. četom 999. tvrđavskog bataljona i hitno upućen prema Zenici. Tako je Trnovo ponovo oslobođeno 7. januara.*) Pokušaji preduzeti 8, 9. i 12. januara da se neprijatelj izbaci i iz Ilovice nisu, međutim, uspjeli. To je »plaćeno« sa još 8 poginulih** i 2 ranjena borca, dok je neprijatelj imao novih 20 mrtvih i 30 ranjenih.⁸⁵

*) Za oslobođenje Trnova poginuli su: Nazif Perviz iz Mutnika kod Cazina, borac 2. bataljona, te Marko Batina iz Trebimlje kod Ravnog opština Trebinje i Halid Džeko iz Kule Fazlagić kod Gacka, borac 1. bataljona, dok je, nekoliko dana ranije, nesretnim slučajem poginuo Milan Čihorić iz Čvrljine u Popovom polju kod Trebinja, borac 2. bataljona.⁸⁸

*) Poginuli su: Mirko Lalović iz Trešnjevice kod Uloga (opština Kalinovik), borac 2. bataljona te Miloš Bojbaša iz s_J Glušci kod Metkovića (SR Hrvatska), Jozo Relata iz Skradnog kod Busovače, Šefkija Kapetanović iz Skočigrma kod Trebinja, Alija Sinanović iz Trebinja, Simo Vukićević iz Pridvoraca kod Trebinja i Ivo Vukčević iz Bujica kod Dubrovnika (SR Hrvatska), svi borci iz 3. bataljona 14. brigade.87

U Miljevini, na pravcu 11. brigade, uglavnom je vladalo zatišje, gotovo čitavih mjesec dana. U sukobima patrola sa milicijom ubijeno je 16 milicionera, zarobljeno 4, ranjeno 4 i zaplijenjeno 14 pušaka. Sedmog januara, po naređenju štaba Divizije, rasformirani su Kalinovički i Konjički NOP odred i njihovih 159 boraca raspoređeno po bataljonima brigade. Kad su dijelovi 6. crnogorske udarne brigade 12. januara oslobodili Foču, 11. brigada je krenula prema Ustikolini i Goraždu. Sedamnaestog januara organizovale su zajednički napad, u cilju oslobođenja Goražda. Poslije višečasovne borbe slomljena je spoljna odbrana, ali su pristigla ojačanja i omogućila neprijatelju da održi i Goražde i Jabuku. Izgubivši samo jednog borca*** (izgleda da je poginuo Novak Šarenac iz Granice kod Bileće vodnik voda u 1. bataljonu) i 4 ranjena, Brigada je ubila 18 njemačkih vojnika, 6 četnika, i 6 milicionera, a zarobila 16 milicionera i 6 četnika. Zaplijenjeno je 39 pušaka, i 3 puškomitraljeza, 1 automat i dosta municije i opreme.⁸⁸

***) Prema evidenciji Komande mjesta Bileća, poginuo je 15. I 1945. godine ali nije navedeno mjesto pogibije.^87a

Početak skraćivanja fronta Divizije

U drugoj polovini decembra konačno je i 738. lovački puk, sa ostalim zaostalim dijelovima 118. lovačke divizije, morao sa mostarskih položaja da krene u sastav Divizije, koja se već, u rejonu Varaždina, prikupljala radi transportovanja u Mađarsku. Njegov odlazak je kompenziran, dolaskom prvih tvrđavskih bataljona po povlačenju iz Grčke, za popunu jedinica 369. divizije. Tako se ravnoteža snaga nije bitnije promijenila. Njemačka 369. divizija sada je težište svojih aktivnih dejstava prenijela na desnu obalu Neretve i, u drugoj polovini mjeseca, svojim 370. grenadirskim pukom izvela dva veća ispada. Izviđačka aktivnost na ovom sektoru bila je, međutim, intenzivna i u prvoj polovini mjeseca.*

*) U borbama su poginuli: Blagoje Miladinović iz Turmenata (Zupci) kod Trebinja, borac 1. bataljona (10. XII kod s. Jare) Janko Dobroslavić iz Trebimlje (Ravno) kod Trebinja (12. XII kod s. Sretnica) i Franjo Kain iz Rasinja kod Ludbrega (SR Hrvatska) desetar (ranjen 2. XII kod Lištice umro u Vojnoj bolnici u Trebinju 15. III 1945), oba iz 2. bataljona, Mate Marišić iz Hrastovače kod Posušja i jNikola Kašiković iz Vranjske kod Bileće (kod Sretnica 9. i 12. XII) oba iz 5. bataljona 10. brigade; kao i Milovan Radojičić iz Kifina Sela kod Nevesinja, borac 1. bataljona (kod Lištice) te Rade Savić iz Dola (Ljubomir) kod Trebinja i Jovan Kraljević iz Nevade kod Trebinja borci 2. bataljona 12. brigade.⁸⁹

Prvi od njih, pod šifrom »Hojšober« (Unthernehmen Heuschober), izveden je 19. decembra 1944. godine prema Čitluku. Pješadijom ojačani i artiljerijom i tenkovima podržani 370. grenadirski puk probio je položaje 10. hercegovačke brigade i izbio do s. Sretnica. Brigada je, međutim, uz podršku čete tenkova i baterije topova, kombinacijom bočnih udara i frontalnih protivnapada (uz gubitke od 9 poginulih**, 23 ranjena i 3 nestala), odbacila neprijatelja na polazne položaje i nanijela mu velike gubitke (blizu 100 mrtvih i ranjenih).⁹⁰ Ispad istog puka, dva dana kasnije, prema Kočerinu, šifra »Mars«) doživio je sličnu sudbinu; on je naišao na jedinice 9. divizije koje su upravo podilazile položajima radi smjene.⁹¹

**) Poginuli su: Danilo Soldo iz Miljevca kod Nevesinja, politički delegat voda, Krsto Terzić iz Potoka kod Stoca i Danilo Zdrale iz Bileće, borci 2. bataljona; Dušan Čomić iz Todorića kod Bileće, Miodrag Antović iz Zubaca kod Trebinja, Milorad Pantović takođe iz Zubaca kod Trebinja i Obrad Ćurić sva tri iz s. Zubaca kod Trebinja, borci 4. bataljona, te Đorđe Vlačić iz Polica kod Trebinja, borci 5. bataljona i Ljubo Mićanović iz Bogojevića kod Trebinja iz Izviđačke desetine 10. brigade.⁹²

Pojava Opšte rezerve četničke Vrhovne komande kod Kalinovika inicirala je znatnija pomjeranja borbenog poretka 29. divizije prema desnom krilu. Tu su se našle dvije brigade (11. i 14). i dva odreda (Ka-linovički i Konjički). Čim su na ogoljeli front u Nevesinjskom polju prispjeli 4. bataljon 12. i 3. bataljon 10. brigade prema Ulogu i Kalino-viku je pomjerena i Druga brigada partizanske talijanske divizije »Garibaldi«.

Dok je kriza kod Kalinovika bila još akutna, štab 29. divizije je.u Trebinju posjetio komandant susjednog 8. udarnog korpusa, general-major Petar Drapšin.*** Njegova posjeta je bila u vezi sa povratkom 9. divizije 8. korpusa na sektor Imotski — Posušje i utvrđivanje sadejstava na spoju dva korpusa. Prethodnim dogovorom od 9. XII bilo je predviđeno da 9. divizija preuzme dio fronta na »mostarskim položajima«, dakle da tamo smjeni 12. hercegovačku NOU brigadu, predviđenu inače za hitno prebacivanje na desno krilo prema Kalinoviku i Trnovu. Ovog dana je dogovoreno da, angažovanjem i 2. dalmatinske proleterske brigade, koja se u korpusnoj rezervi nalazila u Dubrovniku, 9. divizija preuzme čitav odsjek fronta zapadno od Neretve i tako, za operacije 29. divizije prema sjeveru, oslobodi i 10. hercegovačku NOU brigadu.

***) Narodni heroj i španski borac, poginuo 5. XI 1945, komandant tenkovskih jedinica JA. Od septembra 1941. do juna 1942. godine kao komandant (jedno vrijeme pol. komesar) Hercegovačke brigade NOP odreda, odnosno Hercegovačkog NOP odreda i Operativnog štaba NOP za Hercegovinu, rukovodio je oruažnom oslobodilačkom borbom u Hercegovini.

To je istovremeno omogućilo koncentraciju sredstava podrške, nagovijestilo veću slobodu manevra Divizije i odljepljivanje od umrtvljujućeg pasivnog držanja položaja. Zastoj u razmahu ofanzivnih dejstava Divizije negativno se odražavao na borbeni moral jedinica, na šta su upozoravali štabovi brigada, ističući »da su borci voljniji napadati na neprijateljske garnizone nego li držati položaje, gdje su izloženi neprekidnim neprijateljskim napadima«.⁹³ Zastoj u razmahu ofanzive pratile su i ostale nevolje, kao što su velika hladnoća, slaba odjeća, slaba ishrana i oskudica u municiji. S obzirom na masovnost priliva novih, mladih i neobučenih boraca, štab Divizije je odlučio da se u okviru Divizijske vojne oblasti oformi Dopunski bataljon, u kome bi novim borcima bila pružena bar osnovna borbena obuka prije upućivanja na front.

Šesnaestog decembra 12. brigada je položaje kod Lištice predala 13. južnodalmatinskoj brigadi i, maršem preko Čitluka, Žitomislića i Dubrava, stigla u Biograd, gdje je preuzela zatvaranje pravca Nevesi-nje — Berkovići. Tu je trebalo da sačeka pristizanje i 10. brigade. Sedam dana kasnije smijenjena je i 10. brigada i, poslije trodnevnog marša (24 — 26. XII), preko Čapljine i Dubrava, stigla u rejon Jasena- — Muki-njača — Rabina. Do prelaska na nove položaje u Nevesinjskom polju Brigada je imala i nekoliko gubitaka. Tridesetog decembra 1944. u selu Plužinama (zaseok Rijeka) četnici su ubili zamjenika intendanta 2. bataljona, Luku Aćimovića iz Brove (Ljubomir) kod Trebinja, a na položajima još tri borca.* Preuzimanje ovako uskog odsjeka fronta na komunikaciji Nevesinje — Mostar upućivalo je na to da Brigadi neposredno predstoji ofanzivan zadatak.⁹⁴) Međutim, divizijskom zapoviješću od 29. decembra 1944. godine, ona je pomjerena na odsjek Kifino Selo — s. Pridvorci u gornjem Nevesinjskom polju. Tako su se, u očekivanju daljih pomjeranja, u Nevesinjskom polju, Dubravama i u njihovom međuprostoru ponovo našle tri brigade 29. divizije na defanzivnim zadacima. Na tim položajima one će ostati još mjesec dana. Januarski dani su 10. i 12. hercegovačkoj brigadi donijeli još nepovoljnije klimatske, smještajne i prehrambene uslove.

*) Poginuli su: Lazar Akšam iz Čapljine i Stevo Vreća iz Krnjevića (Šuma) kod Trebinja (podlegao ranama 30. XII 1944). Oba iz 4. bataljona, te Obrad Kapor iz Mirilovića kod Bileće.^94a.

Češće smjenjujući jedinice na pojedinim odsjecima fronta, koristeći alarmne jedinice kao pješadijske rezerve za privremeno preuzimanje manjih odsjeka, neprijatelj je nastavio sa aktivnim dejstvima, ali — u njima su učestvovale sve manje snage, prodori bili plići, a trajanje se svodilo na jedan dan. Za sve vrijeme neprijatelj nije prestajao sa izgradnjom položaja, ukopavanjem, izradom bunkera, žicanih prepreka, postavljanjem minskih polja. Evakuacija materijalnih dobara, sukcesivni odlazak zaostalih prištapskih dijelova 5. SS korpusa i 118. lovačke divizije, te Mornaričkog bataljona održavali su stvarno opadanje značaja »mostarskih položaja«, ali su, kod jedinica Divizije i štabova, povremeno stvarali i utisak da njihovo napuštanje neposredno predstoji.

Što je duže front stajao na »zelenoj liniji«, neprijateljevi ispadi su sve više poprimali karakter pljačke sela ispred prednjeg kraja odbrane; oni su se sada izvodili sve češće snagama samo jedne čete. Najviše ih je bilo na odsjeku između Blagaja i Nevesinja (15, 17, 19, 20, 22, 23, i 25. XII, te 9. i 24. I), od kojih je polovina imala za cilj obezbjeđenje prolaska automobilskih kolona drumom Mostar — Nevesinje. Zbog činjenice da su više puta postizali iznenađenje, gubici Brigade su bili znatni.* Intenzitet ranijih ispada dostigao je samo onaj koji je izveden 3. januara, istovremeno u Nevesinjskom polju i prema Kočerinu, te ispadi 17. i 23. januara — prema jedinicama 9. divizije.

*) Među ostalim su poginuli: Jovo Čorluka, iz Pijesaka kod Mostara, Mujo Kelecija iz Stoca i Janko Tejšić iz Bijelog Polja kod Mostara, borac 1. bataljona, te Gojko Ćapin iz Domaševa, kod Trebinja Mirko Glavaš iz Hodbine kod Mostara i Ahmed Žustra iz Gradca kod Ljubinja, borci 3. bataljona (svi 15. XII 1944. kod Malog Polja); Hamid Đipa iz Prenja kod Stoca, Ilija Gustin iz Zelenikovca kod Neuma, Halil Halimić iz Prenja kod Stoca i Hasan Jakirović iz Mostara, svi borci 4. bataljona (17. XII 1944. na Vilenjaku); Avdo Bijevica iz Vionice kod Čitluka, Božidar Dorkić iz Zagreba (SR Hrvatska), Ante Kordić iz Mostara, Jovo Lujić iz Hodbine kod Mostara, Branko Mihić iz Dabrice kod Stoca i Omer Veledar iz Počitelja kod Čapljine, svi borci 4. bataljona (19. XII 1944. u Kamenoj); Husnija Sabanović iz Sevaš Njive kod Čapljine i Danilo Zelenović iz Rečice kod Stoca, oba iz 4. bataljona (25. XII 1944. na Mukinji); Đuro Čučković iz Zavoda kod Bileće, Milorad Kuljić iz Trusine kod Stoca, Halil Mulac iz Ljubinja, Branko Palavestra iz Hodbine kod Mostara, Halil Selimić iz Pješivca kod Stoca, Jure Škrabo iz Radišića kod Ljubuškog, Sreten Turanjanin iz Ljubinja i Ibrahim Zubović iz Vlahovića kod Ljubinja borci 1. bataljona, te Simo Slavic iz Hodbine kod Mostara i Risto Pičeta iz Diklića kod Trebinja, borci 4. bataljona, svi 24. I 1945. godine na Gubavici, u Hodbini i Malom Polju.⁹⁵

Jedinice i 9. i 29. divizije bile su blagovremeno obaviještene o oba ispada 3. januara, pa su ih spremno dočekale. Ispad je počeo u ranu zoru. U oba slučaja u ispadu su učestvovala po dva njemačka bataljona, ojačana ustašama, odnosno milicijom. Protivnapadima 10. hercegovačke brigade, u toku dana, kao i dijelova 9. udarne divizije u toku slijedeće noći, neprijatelj je, uz značajne gubitke, odbačen u polazne garnizone. Deseta brigada je neprijatelja uvukla u »džep«. Dozvoljeno mu je da ovlada tt. 1039 na Crvnju iznad s. Postoljana. Brigada je potom, bočnim obuhvatima odbacila neprijatelja na brisani prostor i tu mu nanijela velike gubitke. Na licu mjesta, prema izvještaju Brigade, neprijatelj je ostavio 50 mrtvih, a ukupni gubici su ocijenjeni na 170 izbačenih iz stroja, dok je plijen bio: 12 puškomitraljeza, preko 30 pušaka i 1 automat. Samo njemački 369. puk je imao 13 mrtvih, 15 nestalih i 61 ranjenog,⁹⁶ pa bi se ostatak mogao odnositi na miliciju, pri čemu je ukupan broj poginulih svakako nešto manji. Uspjeh 10. brigade je u svakom slučaju sjajan, jer je postignut uz minimalne gubitke — tri poginula** i nekoliko ranjenih boraca.⁹⁷ Neprijatelj je za poraz okrivio miliciju, koju od tada na ovom sektoru uglavnom koristi kao radnu snagu.⁹⁸

**) Poginuli su Danilo Šipovac iz Odžaka kod Nevesinja, borac 2. bataljona, te Rade Čurić iz Konjskog kod Trebinja i Mino Frankola iz Fazane kod Pule (SR Hrvatska), borci 4. bataljona. Na ovim položajima idućih dana poginuli su: Radoslav (Rajko) Skočajić iz G. Drežnja kod Nevesinja, vodnik voda u 2. bataljonu (7. I u D. Bra-taču) i Albin Aldo, iz Firence (Italija), borac 3. bataljona (12. I u Krekovima).⁹⁹

*

Tromjesečne borbe (2. XI 1944. do 27. I 1945) na »zelenoj liniji«, iako su u suštini predstavljale zastoj u zamahu ofanzivnih borbenih dejstava u Hercegovini i jer za gotovo tri mjeseca, nije dolazilo do bitnijih pomjeranja fronta zbog obostranih gubitaka i stalne aktivnosti bili su vrlo značajni. Prema nepotpunim podacima štaba 29. divizije i njemu potčinjenih jedinica u ovom periodu neprijatelju su naneseni gubici od blizu 1.000 mrtvih, blizu 2.000 ranjenih i bar 700 zarobljenih. Broj »škripara« na slobodnoj teritoriji smanjen je za oko 500, od čega se više od 400 predalo ili je uhvaćeno, i mada je, od sredine decembra 1944, uočena pojava i novih grupa. Gubici jedinica 29. divizije, prema nešto potpunijim i preciznijim podacima, u istom periodu iznose 256 pognulih,* 666 ranjenih i 210 nestalih boraca.¹⁰⁰

*) Pored, u tekstu do sada pomenutih poginulih starješina i boraca, u ovom periodu su (u manjim sudarima, na frontu ili u pozadini, stradali u saobraćajnim ili drugim nesretnim slučajevima, a neki možda i u već opisanim akcijama) poginuli." Mladen Bulut iz Prebilovaca kod Čapljine, vodnik voda u 2. bataljonu 12. brigade,, poginuo 20. XI 1944. godine kod Uzarića — Lištica, Jovo Parijez iz Podgljivlja kod Trebinja, referent za saobraćaj Komande mjesta Trebinje (stradao 12. XI 1944. u saobraćajnoj nesreći kod Jasena, umro 24. III u Dubrovniku), Alija Šehović-iz Trebinja, na vojnoj dužnosti u Trebinju u jesen 1944. Savo Palavestra iz Gnojnica kod Mostara, borac 3. bataljona 10. brigade na Prevlaci kod Herceg Novog 22. XI 1944., Risto Gudelj iz s. Rapti kod Trebinja, poginuo u Prebilovcima kod Čapljine 17. XI 1944, Petar Ilić iz Dola kod Stoca, ranjen kod Jasene, umro na putu za bolnicu 19. XI 1944, Veljko Vukasović iz Zakova u Popovu polju kod Trebinja, borac 3. bataljona 14. brigade, poginuo na Zegulji kod Ljubinja, Neđeljko Dursun iz Ljubomira, borac 3. bataljona XII brigade, poginuo 23. XII 1944. kod Ljubuškog, Zaim Bijedić iz Gornjeg Grančareva kod Trebinja, borac Prateće čete 13. brigade, poginuo kod Bune u novembru 1944. godine, Todor Vlatković iz Duži kod Trebinja, borac 4. bataljona 14. brigade, poginuo novembra 1944. u Bišini,-Sefik Sukalo, iz Sarajeva borac 2. bataljona 11. brigade, poginuo 2. XII 1944. na Ručniku kod Kalinovika, Bozo Goluža iz Pješivca kod Stoca, borac 4. bataljona brigade, poginuo na Vilenjaku 26. XI 1944, Vlado Bošnjak iz Bijele Rudine kod Bileće, Veljko Anđelić iz Dubočana kod Trebinja, borac 2. bataljona 13. brigade (umro u bolnici), borac 1. bataljona 10. brigade, umro u s. Vrbi kod Gacka 30. XII 1944. godine, Meho Tičić iz Trebinja, borac 2. bataljona 14. brigade, ranjen kod Nevesinja u decembru 1944. (umro januara 1945. godine u bolnici u Trebinju), Risto Ukropina iz Huma kod Trebinja, borac 3. bataljona 10. brigade, umro u Dubrovniku 3. XII 1944, Slavko Svorcan iz Korita kod Bileće, borac 1. bataljona brigade, ranjen na Vilenjaku 18. XII 1944. godine, umro 5. XII 1944. u bolnici u Meljinama, Mato Spaić iz Graba kod Trebinja, borac 2. bataljona 10. brigade, umro u bolnici 29. divizije u Trebinju 30. XII 1944, Bozo Brnjoš iz Zubaca, borac 2. bataljona 12. brigade, razbolio se na položaju kod Nevesinja, umro u bolnici 14. I 1945. godine, Vasilj Šarović, iz Pržina kod Gacka, borac 4. bataljona 10. brigade, poginuo 23. XI 1944. kod Lištice, Jure Kristić iz Orahova Dola (Ravno) kod Trebinja, razbolio se na položaju kod Trnova, umro na putu za specijalističku bolnicu u Dubrovniku 26. V 1945. godine.¹⁰²

Za razliku od ovoga njemačka komanda (komanda 5. SS korpusa, komanda 2. oklopne armije i komanda Jugoistoka), je u okviru »zelene linije« od Senja do Save, Mostaru pridavala »ključni« značaj.¹⁰¹ Štabovi Drugog i Osmog korpusa Narodnooslobodilačke vojske pretposstavili su mu druge ciljeve — Herceg Novi i Split. Zbog toga se na mostarskom pravcu, uključujući čitav međuprostor od Drine do Dinare (blizu 150 km), 29. udarna divizija NOVJ našla gotovo usamljena. Bila je uz to i bez svoje najjače brigade, što su, samo donekle, kompenzovali manji dijelovi 9. udarne divizije u rejonu Posušja i Imotskog. To je omogućilo njemačkoj 2. oklopnoj armiji da, po cijenu zadržavanja glavnine 118. lovačke divizije, spriječi već konstatovano rasulo ne samo 369. divizije, nego i svih kolaboracionističkih formacija južno od Mostara i, na taj način, uspostavi i više od tri mjeseca održi »m ostarske položaje«, kao istureni bastion »zelene linije«.

Najznačajnijom karakteristikom ovog perioda treba smatrati to što su jedinice 29. udarne divizije u toku ovog perioda gotovo utrostručene (Na kraju perioda štab 29. divizije komandovao je snagama ukupne jačine 13.253 borca).¹⁰³ Pored značajnog broja dobrovoljaca — od čega je više stotina došlo sa neoslobođene teritorije — u jedinice je, shodno stavu da »sve sposobno do 55 godina treba da učestvuje u današnjoj borbi...«¹⁰⁴ stupio veliki broj mobilisanih mladih boraca i onih koji su do tada bili mobilisani u razne neprijateljeve formacije. Najbolje i fizički najizdržljivije ljudstvo uključivano je odmah i direktno u operativne jedinice.

To je ubrzo dovelo do popunjavanja svih hercegovačkih brigada do punog formacijskog sastava (1.200 boraca), ali nije odmah dovodilo i do adekvatnog povećanja njihove udarne moći. Organizacija narodne vlasti, saobraćaja i privrednog života na tek oslobođenoj teritoriji, kao i obrazovanje novih, teritorijalnih i posebno specijalizovanih jedinica Divizije i popuna gubitaka i odliva kadrova u više štabove i na školovanje, karakterišu ovaj period. Nekoliko stotina izabranih boraca upućeno u novoobrazovanu Gardijsku brigadu NOVJ i u Vojnu akademiju značajno je smanjilo broj starih boraca u pješadijskim brigadama. Mladi borci, od kojih više od dvije trećine ili nije uopšte služilo vojsku ili nije znalo šta je borba, nisu mogli tako bezbolno, kao do tada, da se uklope u vojničke kolektive, niti brzo da stiču na neposrednom primjeru svog starijeg druga, vlastito borbeno iskustvo. Određen procenat — u odnosu na ranije periode — povećanja gubitaka Divizije mora se pripisati i ovoj činjenici. Zahvaljujući upornom zalaganju svih starješina, a posebno partijskih i skojevskih organizacija, ogroman broj novih boraca se već u toku ovog perioda vojnički i politički prekalio; oni su u predasima borbi sticali osnovna vojna i politička, ili, čak, i elementarna opšta znanja, u surovoj ratnoj školi.

Ovaj period je i za starješinski kadar bio velika škola, pošto se sa partizanskog pokretnog ratovanja dosta naglo prešlo na relativno dugo frontalno ratovanje; povećane jedinice zahtijevale su, takođe, i daleko veću umješnost u rukovođenju. Nagli prelazak na frontalno ratovanje, na »držanje položaja«, kako se to obično govorilo, imalo je negativnih posljedica čak i na borbeni moral jedinica. One su bile spremnije da napadaju čak i utvrđene neprijateljeve garnizone, nego li da stalno »drže položaje«, na kojima se, slabo odjeveni i obuveni, smrzavaju i trpe gubitke bez vidnih rezultata — kako su štab Divizije inače izvještavali štabovi brigada. Neukopavanje na ovim »položajima« bilo je ne samo rezultat neiskustva starješina i odsustva navike boraca, nego i nepostojanja bilo kakvih značajnijih sredstava za njegovo izvršenje, pa čak i elementarnog ručnog pionirskog alata. U pješadijskim brigadama nije bilo inžinjerijskih jedinica, a Inžinjerijski bataljon divizije, oformljen u ovom periodu, bio je više radna jedinica za obnovu porušenih saobraćajnica u dubljoj pozadini Divizije. Minsko-eksplozivne prepreke takođe nisu korištene, izuzev za zasjede na komunikacijama i diverzantska dejstva mahom izviđačkih vodova brigada u neprijateljevoj pozadini. Uklanjanje minsko-eksplozivnih prepreka u napadnim dejstvima takođe je bilo nedovoljno efikasno, zbog čega su jedinice trpile neadekvatne gubitke.

U ovom periodu 29. divizija raspolaže sa dva artiljerijska diviziona 75 m, od kojih je pridati još i motorizovan, pa je to, u odnosu prema ranijem periodu, veoma značajan skok. Samo dvije baterije Artiljerijskog diviziona 29. divizije (po 4 američka topa 75 mm M-42 — tovarna i tandem vuča) nalazile su se na frontu, međusobno udaljene i do 20 km. Obje baterije su uz to duže vremena bile podijeljene i po vodovima. Praktično po 2 topa kod Čitluka, Lištice, Nevesinja i Kalinovika, odnosno Trnova. Diviziji pridati 1. motorizovani brdski artiljerijski divizion NOVJ nalazio se uglavnom u Bileći, a, od 10. decembra, u Berkovićima, u ulozi artiljerijske rezerve. Sa njim se čitavo to vrijeme nalazila i Treća brdska (4 topa 75 mm M-15), a po njenom formiranju, u decembru 1944, i 4. protivkolska baterija Artiljerijskog diviziona 29. divizije (4 p/t topa iz savezničke pomoći 57 mm), obje radi obuke.¹⁰⁵

Za razliku od veoma brojne artiljerije neprijatelja (oko 30 baterija sa preko 100 oruđa)¹⁰⁶, koja je, zahvaljujući zalihama municije, bila veoma aktivna (i još često vršila manevar pokretom), i ove dvije baterije su dosta rijetko učestvovale u borbama i gađale neprijateljeve položaje, jer su raspolagale ograničenim količinama municije. U 87 dana utrošeno je jedva 1.000 granata. Samo tri puta preko 100 granata dnevno. Saveznička obećanja i njihovi ogromni stokovi duž puta Dubrovnik — Bi-leća služili su drugom cilju. Prisustvo na frontu i ovako malog broja baterija — a kada su dejstvovale i njihova efikasna pomoć — mnogo je značilo ne samo u moralnom pogledu nego i u materijalnim efektima. Problema oko sadejstva rodova nije bilo.

Diviziji je, međutim, bila nagoviještena znatnija popuna artiljerijskim oruđima (ukupno 80), zbog čega je iz pješadijskih brigada izvučeno i na preobuku upućeno 350 boraca, ali — ta oruđa do kraja rata nisu dobijena.¹⁰⁷

U skladu sa novim formacijama, u Diviziji su oformljene i popunjene mnoge službe i specijalne jedinice. Tako je, krajem godine, divizijska Pozorišna ekipa prerasla u Pozorište narodnog oslobođenja Hercegovine i izašla iz sastava Divizije, a umjesto nje obrazovana je Muzika 29. divizije.

Sticajem okolnosti u Hercegovini, pod komandom 29. divizije, upravo u periodu borbi za »zelenu liniju«, našla se treća po snazi tenkovska jedinica NOVJ, Južna grupa 1. tenkovske brigade NOVJ,* koja se u prvoj polovini novembra iskrcala u Dubrovniku. Grupa je u svom sastavu imala 1. tenkovski bataljon, polovinu 3. bataljona oklopnih automobila, polovinu 4. inžinjerijskog bataljona, jednu radionicu, Brigadnu ambulantu, Intendanturu, sa polovinom štaba Brigade. Bila je naoružana tenkovima tipa »Stjuart« M-3-A-3 od 12 tona, oklopnim automobilima tipa MK-II od 13 tona, protivtenkovskim topovima 57 mm i imala preko 500 boraca i starješina — zapravo polovinu po simetrali podijeljene Brigade.

*) Politički komesar potpukovnik Franc Hočevar, zamjenik komandanta Joso Kuštrin.

Kasnije je izvršena razmjena borbenih sredstava između 1. i 3. bataljona, tako da su u sastav 1. bataljona uključena dva voda oklopnih automobila, a u sastav 3. bataljona dva voda tenkova. Praktično su postojale svega tri mješovite oklopne čete sa po 7 tenkova, 3 oklopna automobila i 2 protivtenkovska topa 57 mm. Uz to su, Inžinjerijski bataljon, štabovi oklopnih bataljona i štab Brigade, raspolagali još sa bar 5 tenkova, 6 — 7 oklopnih automobila i 5 oklopno-izviđačkih (skautkar) kola — što je bilo jedva polovina formacijom predviđenog broja osnovnih borbenih sredstava. U borbama ovog perioda izgubljena su tri tenka.¹⁰⁸)

Odmah po dolasku u Hercegovinu, oklopna sredstva, zbog mogućeg proboja 21. brdskog armijskog korpusa »plavim putem«, morala su se čuvati u rezervi. Taj put je, nešto prije dolaska Tenkovske polubrigade u Trebinje, bio sveden na jednu jedinu komunikaciju, Danilovgrad — Nikšić — Bileća — Gacko — Nevesinje, pa je njeno rasparčavanje najneopravda-niji postupak štabova i Brigade i Divizije, iako se njihovo učešće na paradama u Trebinju i Nikšiću, te njihovo maršovanje od Nikšića do Imotskog, kroz sve hercegovačke varošice, donekle moglo pravdati i moralno-političkim efektima.

Jedino neiskustvom starješina može se objasniti što ova snažna jedinica, sa oko 90 raznih topova i 50 mitraljeza, nije za tri mjeseca ni jednom adekvatno ni cjelovito upotrijebljena. U suprotnosti sa ofanzivnim zadacima pješadijskih brigada, zadatak Tenkovske polubrigade, kao cjeline, stalno je imao defanzivan karakter. Njeni djelovi su stalno stacionirali duboko iza fronta u najmanje tri garnizona (Trebinje, Stolac, Gacko, Čapljina, Fojnica) i — nikad pokretom prema frontu nije mogla biti ostvarena koncentracija svih dijelova.

I želja da se tenkovi što prije upotrijebe u borbi dovela je do daljnjeg usitnjavanja, pa su se tenkovi na pravcima Domanovići — Buna. Čitluk — Mostar, Kifino Selo — Nevesinje prvi put pojavili u jačini jednog voda, a nikada u jačini bataljona. Upotreba tenkova na hercegovačkom kršu je zaista delikatna, ali primjer umješnog i efektnog korištenja tenkova Sjeverne grupe 1. tenkovske brigade NOVJ, na sličnom terenu u kninskoj operaciji, rječito govore u prilog tezi da je i Južna grupa u Hercegovini mogla znatno bolje da se iskoristi.

Ovaj tromjesečni period veoma je uspješno iskorišten za usavršavanje vojne i političke organizacije u Hercegovini. Porast brojnog stanja jedinica i priliv novih boraca omogućili su upotpunjavanje svih rodova i službi u jedinicama, a široka i bezbjedna slobodna teritorija — da se dobrovoljci i mobilisani omladinci počnu obučavati u dopunskim centrima. Starješine su se obučavale u Nižoj oficirskoj školi u Trebinju, a mnogi specijalisti — na brojnim kraćim ili dužim kursevima. Poseban značaj je imao partijski kurs, održavan u Trebinju, kao i učešće znatnog broja starješina na vojnim i političkim kursevima pri štabu 2. udarnog korpusa.

Vojnoteritorijalni organi na oslobođenom području sada su bili u mogućnosti da preuzmu njegovo obezbjeđenje u svoje ruke i od ovih zadataka oslobode operativne jedinice Divizije. Oni su, u tom cilju, u okviru sva tri vojna područja (Gacko, Trebinje i Čapljina) formirali teritorijalne partizanske odrede, po svim srezovima. Početkom decembra, po izdvajanju oko 800 najsposobnijih boraca za formiranje Hercegovačke brigade narodne odbrane, ovi su preformirani u teritorijalne bataljone. Bilo ih je ukupno sedam i nosili su redne brojeve u okviru područja. Sredinom decembra formirana su tri područja sa devet komandi mjesta. Prvo područje: Gacko, Bileća i Nevesinje; II Trebinje, Ljubinje i Stolac; III Čapljina, Ljubuški i Posušje. Takođe, bilo je šest teritorijalnih bataljona s većim brojem radionica, posadnih četa i partizanskih straža, dakle oko 2.484 ljudi, a, od 1. januara 1945. godine, zajedno sa Komandom divizijske vojne oblasti, njenim ustanovama i samostalnom Komandom mjesta Mostar 3089 ljudi.¹⁰⁹)

Sedmog decembra 1944. godine u Ljubinju je, sedam dana kasnije,. formirana Hercegovačka brigada narodne odbrane;*) ona je u okviru Treće (Bosanskohercegovačke) divizije** Korpusa narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ-a) dobila redni broj Tri. Za njeno jezgro poslužio je 1. bataljon narodne odbrane, formiran krajem septembra 1944, kao Bataljon narodne zaštite.

*) Štab Brigade su sačinjavali: major Jovan Andrić, komandant, Drago Ivanović politički komesar.

**) Štab Divizije sačinjavali su: pukovnik Danilo Komnenović, komandant, pukovnik Špiro Srzentić, politički komesar i Obren Ivković, načelnik štaba.

Naređenjem štaba 29. NOU divizije od 1. decembra 1944. godine, naređeno je da se u Ljubinju do 5. decembra 1944. godine, pored postojećeg Bataljona narodne odbrane, koncentrišu: Trebinjski, Stolački »Savo Belović«, Ljubinjski »Mihajlo Ćuzulan«, Bilećki, Gatački, Nevesinjski, Čapljinski, Ljubuški i Zapadnohercegovački partizanski odred. U toku tri dana (5 — 7. XII) obavljena je reorganizacija prispjelih jedinica i oformljena Brigada sastava pet bataljona sa oko 1.200 boraca.¹¹⁰ Brigada je predstavljala istovremeno i oružanu snagu oblasnog Odeljenja i sreskih odsjeka za zaštitu naroda, uz koje se nalazio određen broj vodova, koji nisu ulazili u sastav bataljona.

Pored obezbjeđenja slobodne teritorije od ubačenih elemenata, njenog čišćenja od škripara i prikrivenih četnika, ustaša i milicionera (za prvih 50 dana ubila je 63, uhvatila 275, a ranila 16), brigada je, u nekoliko mahova, preuzimala i operativne zadatke na frontu, kao, na primjer, u odbacivanju Šumadijske grupe korpusa kod Miljevine, odbrani Ljubuškog i Čapljine od napada ustaša i forsiranje Neretve kod Gabele, početkom februara 1945. godine.¹¹¹

Ponovni dolazak 9 (dalmatinske) udarne divizije u Hercegovinu, omogućio je angažovanje 15 bataljona 29. udarne divizije prema Opštoj rezervi četničke Vrhovne komande koja je, početkom decembra 1944. godine, izbila u Miljevinu, kao i njeno odbacivanje, u toku mjeseca, preko Drine, preko grebena Jahorine i u Sarajevsko polje. Time je definitivno otklonjena opasnost za slobodnu teritoriju u istočnoj Hercegovini, pošto je u međuvremenu, krajem novembra, otpala i mogućnost proboja njemačkog 21. armijskog korpusa »plavim putem«, iz Crne Gore preko Hercegovine ka Sarajevu.

Ovakav, ukupno povoljan razvoj situacije u Hercegovini i uočeno izvlačenje zaostalih dijelova 118. lovačke divizije, protivavionske artiljerije iz Mostara i materijalnih dobara prema Sarajevu, uz konstantan porast snaga NOV Jugoslavije na ovom odsjeku i, istovremeno, presušivanje priliva njemačkih snaga preko višegradskog mostobrana u rejon Sarajeva, konstantno su mijenjali odnos snaga na frontu. Zato je štab Divizije uočene pojave pravilno ocijenio kao neprijateljeve pripreme za napuštanje Hercegovine i »mostarskih položaja«. Međutim, najznačajnije u tim pripremama, čak ni one koje nisu držane u tajnosti, nije uočio ne samo on, nego ni štab 9. udarne divizije.

NAPOMENE (glava XV):

1) Krigstagebuch des Kommandierenden Admiral Adria, Räumung der ostadriatische Küste von Senj bis Valona unter Decknamen »Herbstgewitter«, Arhiv VII, NjA, Mikroteka, London, R-2/918-932.

2) Isto.

3) Krigstagebuch des Oberbefehlhabers Südost, zweite Halbjahr 1944, Dritte Teill (20. X do 31. XII 1944), AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-191-239-555, str. 299.

4) Divizija je time razdvojena, jer se njen ojačani 750. puk već bio prebacio u rejon Beograda i, tek krajem godine je, pred odlazak u Mađarsku, objedinjena.

5) Od kraja novembra na južne padine Jahorine počele su pristizati četničke jedinice iz Srbije, pa je divizija za taj dio fronta morala odvajati sve jače snage.

5a) S. Stijačić, m. đ. str. 19, 22. i 93.

6) Naređenje štaba 29. divizije za formiranje Brigade narodne odbrane za Hercegovinu od 1. decembra 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 5.

6a) Brojna stanja, I, II i III vojnog područja 29. divizije od 14. i 15. XII 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 50, 51 i 57.

7a) Operativni dnevnik štaba 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 1146-B reg. br. 6/7. Izvještaj štaba Hercegovačke brigade NO od 18. 5. 1945. i 29. 12. 1944. Isto. k. 1144-A, reg. br. 13/6 i 1146-b br. reg. 14/1.

7b) Izvještaj štaba Hercegovačke brigade NO od 28. 5. 1945. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 150.

7c) Bibliografija izdanja u NOR 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1964, str. 620, 6-9 i 668.

7d) Operativni dnevnik štaba 29. divizije AVII, ANOP-a, k. 1146-B reg. br. 617.

7e) Izvještaj sekretara Divizijskog komiteta KPJ 29. divizije od 17. januara 1945. godine. Zbornik, tom IX, knj. 8. dok. 57.

8) Njem. 668. artiljerijski puk (sem 2. diviziona) i 668. dopunski bataljon samo do 16. XI 1944. godine.

9) Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 102, str. 588.

10) Brojno stanje 369. divizije od 1. XI 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-184/158.

11) Izvještaj komande Grupe armija »E« o stanju jedinica od 19. XII 1944, godine, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-184/1279-84.

12) Pregled brojnog stanja jedinica Grupe armija »E« od 16. XI 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-184/376-77.

13) Franz Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 92 — 112; Dnevni izvještaji komande Grupa armija »F« iz novembra 1944. godine, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-194/586-88, 684-87, 742-45, 811-14, 825-29, 894, 916-19, 948-51, 984-86, 970-72, 984-86, 997-99 i 1012-19.

14) Relacija štaba 11. hercegovačke NOU brigade za novembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 22.

15) Relacija štaba 13. hercegovačke NOU brigade za novembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 17.

16) Spisak poginulih pol. rukovodilaca 29. udarne divizije. AVII, ANOP, k. 1145-A, reg. br. 1/12, redni broj 13.

17) Izvještaj štaba Juznohercegovacke operativne grupe od 14. XI 1944. i Naređenje štaba 29. divizije od 17. XI 1944. Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 87 i 97.

18) Isto.

19) Spisak poginulih boraca divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1., red. br. 1201 i 1258.

20) Isto. R. br. 168-170, 247, 250, 451, 775, 776, 902, 1084, 1276 — 1279. S. Stijačić, n. d. str. 14 i 72.

21) Isto. R. br. 292.

22) Izvještaj 6. oružničkog puka NDH od 14. XI 1944. AVII, ANDH, k. 145. reg. br. 38/7.

23) Izvještaj štaba Južnohercegovacke operativne grupe štabu 29. divizije od 14. XI 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 17. Operativni dnevnik Južne grupe 1. tenkovske brigade NOVJ, AVII, ANOP, k. 323, reg. br. 5/1.

24) Kočerin, zajedno sa s. Vranić, prvi put bio oslobođen noću 4/5. novembra 1944. Oslobodila ga je Južnodalmatinska grupa NOP odreda u čijem sastavu se još nalazio Zapadnohercegovački NOP odred, ali su ga njemačke jedinice upravo 9. XI ponovo zauzele.

24a) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, k. br. 384.

25) Relacija i izvještaji 12. hercegovačke NOU brigade iz novembra 1944. godine. AVII, ANOP-a, k. 1143-A, reg. br. 7/1 i 7/8. Zapovijest štaba 29. udarne divizije NOVJ od 20. XI 1944. Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 102.

25a) Kriegstagebuch des Oberbefehlshaber Südost, Zweitte Halbjahr 1944, Dritte Teill, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-191/239-555.

25b) AVII, ANOP-a, k. 1146-1, reg. br. 3/3.

25c) Spisak političkih rukovodilaca 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1145-A, reg. br. 1/12, redni broj 10, k. 40, reg. br. 5/1. S. Stijačić, Trebinjci pali u borbi za slobodu, str. 25, 44, 49, 79 i 83.

26) Relacija štaba 11. hercegovačke NOU brigade, AVII, ANOP-a, k. 1143-A, reg. br. 3/1. Naređenje štaba 29. divizije od 17. XI 1944. Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 97. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 110 — 111. Prema izvještaju 6. žand. puka NDH od 14. XI 1944. neprijatelj je imao 18 mrtvih i 20 ranjenih, te 1 top oštećen. AVII, ANDH, k. 149-C, reg. br. 2/15.

27) Operativni dnevnik štaba 29. divizije za dane 8. do 15. XI 1944. AVII, ANOP-a, k. 1143-A, reg. br. 7/8.

28) Spisak poginulih rukovodilaca 29. divizije, AVII, ANOP-a, k. 1145-A, reg. br. 1/12; k. 40, reg. br. 2/1, Spisak poginulih boraca r. br. 219, 328, 547, 744, 780, 871, 849, 946, 988, 1053, 1054 te rukopis za Spomenicu poginulih Nevesinjaca u borbi.

29) Vidi primjedbu broj 3.

30) Spisak poginulih oficira 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1145-A, reg. br. 1/2, red. br. 61. Zbornik narodnih heroja Jugoslavije, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1976. str.

31) Dnevni izvještaj Grupe armija »F«, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-194/994.

32) Naređenje štaba 29. divizije od 8. XI 1944, AVII, ANOP, k. 1146, reg. br. 7/2.

33) Relacija 11. brigade za novembar 1944. godine AVII, ANOP, k. 1143-A, red. br. 3/1. Spisak poginulih boraca Divizije br. 2, AVII, k. 40, reg. br. 2/1, reg. br. 115, 175, 401, 608 i 1231.

34) F. Schraml, Kriegschauplatz Kroatien, str. 111 — 112. Izvještaj štaba 9. udarne divizije od 23. XI 1944. Zbornik, tom V, knj. 35, dok. 71.

35) Izvještaji štaba 12. hercegovačke NOU brigade od 16. i 23. XI 1944, AVII, ANOP, k. 1144-11, reg. br. 12/7 i k. 1151-1, reg. br. 39/5.

36) Spisak poginulih oficira 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1145-A, reg. br. 1/12, red. br. 23 i 58. Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, red. br. 74 i 200; S. Stijačić, n. đ. str. 25 i 29.

36a) Isto. R. br. 642 i 1168, S. Stijačić, n. d. str. 64.

36b) Isto. R. br. 220, S. Stijačić, n. d. str. 82. Rukopis za spomenicu poginulih Nevesinjaca.

37) Objavljena u Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 120.

38) Kriegstagebuch des Oberbefehlshabers Südost, zweite Halbjahr 1944, Driette Teill, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-191/23Ü-555.

39) Isto.

40) Zapovijest 14. hercegovačke NOU brigade od 21. i 22. XI 1944, te njena Relacija za novembar 1944. godine. AVII, ANOP-a, k. 1143-A, reg. br. 6/1.

41) U dnevnom izvještaju MINORS-a NDH za 25. XI 1944. kaže se da vojvoda Petar Samardžić (u svojstvu komandanta Sjeverne operativne grupe Nevesinj-skog korpusa) prikuplja kod Konjica četnike, oko 2.000 u rejonu Borci — Bijela, iako se ovdje misli na Sjevernu operativnu grupu Nevesinjskog korpusa, to se u pogledu broja očigledno pretjeruje, ali i ukazuje na razloge zbog kojih izvjesno vrijeme Divizija nije imala borbeni kontakt sa njima. AVII, ANDH, k. 44, reg. br. 25/1.

42) S. Stijačić, Trebinjci pali u borbu za slobodu, str. 58 i 88.

43) Spisak poginulih boraca Divizije br. 2, AVII, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 221, 268. 467 i 934.

44) Čim je otkrila pokrete 14. brigade, komanda 369. divizije je 24. XI 1944. naredila da se iz Konjica vrši neprekidno izviđanje ovog pravca, koje je povjereno upravo ovom bataljonu. Naređenje komande 2. gorskog zdruga od 25. XI 1944. Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 172.

45) Relacija štaba 14. hercegovačke NOU brigade za novembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 18.

46) Relacija štaba 11. hercegovačke brigade za novembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 22.

47) Relacija 11. brigade za novembar 1944. godine, AVII, ANOP-a, k. 1143 A, reg. br. 3/1. Spisak poginulih boraca Divizije, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 549.

48) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40 reg. br. 2/1, red. br. 31, 171 — 248 — 249, 774, 801, 819 i 1025. S. Stijačić, n. đ. str. 13, 16, 27, 60, 63 i 71.

49) Relacija štaba 14. hercegovačke NOU brigade za novembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 18. Operativni izvještaj štaba 29. divizije od 2. XII 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 12.

50) Naime, sve do 22. XI 1944. komanda Jugoistoka se uporno držala odluke da se 21. BAK probije preko Nikšića ka Mostaru i upotrijebi za odbranu Mostara. Suočena sa očiglednom nemogućnošću, ovog dana je odustala od toga. Kriegstagebuch des Oberbefehlschabers Südost, zweitte Halbjahr 1944, III Teill, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-191/239-555.

51) AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 3/1, 5/2 i 7/8; k. 1146-B, reg. br. 5/5, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-195/4, 21-22, 33-34 i 67-68.

52) Izvještaj 6. oružničkog puka NDH, ANDH, k. 156, reg. br. 10/11.

53) Spiskovi poginulih 29. udarne divizije, AVII, ANOP, k. 1145-A, reg. br. 1/12; i opštispisak br. 2, k. 40, reg. br. 2/1, red. broj 327, 417, 548, 643, 782, 1055 i 1123.

54) Operativni dnevnik 1. tenkovske brigade NOVJ, AVII, ANOP, k. 1232, reg. br. 5/1, bilješka za 21. XI 1944.

55) Karta rasporeda OS NDH na dan 25. XI 1944. AVII, ANDH, k. 44, reg. br. 25/1.

55a) Spisak poginulih oficira i političkih rukovodilaca 29. divizije, AVII, ANOP, k. ^l1145-A, reg. br. 1/12, redni brojevi 5 i 60.

56) Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 127. Izvještaj 6. žandarmerijskog puka NDH od 14. XII 1944. AVII, ANDH, k. 7/1, 2/2 i 7/8.

57) Izvještaj štaba 12. hercegovačke NOU brigade od 29. XI 1944. Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 127.

58) Naređenje štaba 29. divizije od 22. novembra 1944. o formiranju teritorijalnih partizanskih odreda u svim srezovima Hercegovine. Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 107.

59) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP, k. 40, br. reg. 2/1, r. br. 76, 305, 310 i 626. S. Stijačić, n. đ. str. 3.

60) Dnevni izvještaj komande Jugoistoka za 6. XI 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-195/83-84.

61) Izvještaj 6. žandarmerijskog puka NDH od 14. XII 1944. AVII, ANDH, k. 149-C, reg. br. 2/15.

62) Operativni dnevnik 1. tenkovske brigade NOVJ, AVII, ANOP, k. 323, reg. br. 5/1. Izvještaj 6. žandarmerijskog puka NDH od 14. XII 1944. AVII, ANDH, k. 149-C reg. br. 2/15. Dnevni izvještaj Grupe armija »F«. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-196/261.

63) Relacija štaba 13. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 14. Dnevni izvještaj Grupe armija »F« za 8. XII 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-195/112-113.

64) AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8, k. 1146-B, reg. br. 4/5.

65) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1, r. br. 53, 54, 140, 141, 284, 584, 585, 590, 894, 996, 1131, 1135 i 1180. S. Stijačić, n. đ. str. 48.

66) Dnevni izvještaj Grupe armija »F« za 9. XII 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-196/506.

66a) AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 7/9-5 i ANDH, k. 149-C, reg. br. 2/15.

67) Relacija štaba 14. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944. Zbornik, tom IV. knj. 31, dok. 152.

67a) Relacija štaba 11. brigade za decembar 1944. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 5/5.

67b) Isto.

68) Izvještaj štaba 11. hercegovačke NOU brigade od 11. XII 1944. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 44.

69) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1, r. br. 293, 362 i 1.026. S. Stijačić, n. d. str. 27, 36 i 77.

70) Naređenje četničke komande Šumadijske grupe korpusa od 5. XII 1944. Izvještaj od 9. XII 1944. i njen Operativni dnevnik, AVII, CA, reg. br. S-V-2594, S-V-2610 i 2613.

71) Zapovijesti komande Šumadijske grupe korpusa za napad prema Kalinoviku od 9. XII i 13. XII 1944. AVII, CA, reg. br. S-V-2612, 2620 i 2621/1.

72) Izvještaj komande 6. SS BAK od 13. XII 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-314, R-850/1320-21.

73) Relacija štaba 14. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 152.

74) Dnevni izvještaj Grupe armija »F« za 14. XII 1944. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-195/190.

75) Izvještaj 6. žandarmerijskog puka od 14. XII 1944. AVII, ANDH, k. 145, reg. br. 39/7, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-196/497 i T-314, R-850/1320-21.

76) Zapovijest načelnika štaba 29. divizije od 15. XII 1944. u 15 h (omaškom pogrešno datirana sa 16. XII) Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 63.

77) Spisak poginulih boraca, Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1, red. br. 176, 903 i 1141. S. Stijačić, n. d. str. 63 i 68.

78) Operativni dnevnik Šumadijske grupe korpusa, str. 21 — 23. AVII, ČA, reg. br. S-V-2594. Zapovijesti i izvještaji štaba 11. brigade, AVII, ANOP, k. 1146-11, reg. br. 7, 8 i 11/5.

79) Relacija štaba 11. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 7.

80) Relacija štaba 14. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 152.

81) Dnevni izvještaji Grupe armija »F« AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-195/343-34, 380-82 i 397-99, T-196/426-29.

82) Vidi napomenu broj 79.

83) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1, r. br. 428, 656, 786 i 820. S. Stijačić, n. d. str. 36, 55, 73 i 83.

84) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/5.

85) Isto.

86) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 177, 391, 904 i 1142. S. Stijačić, n. d. str. 16 i 92.

87) Isto. R. br. 180, 251-252, 609, 644, 951 i 1028. S. Stijačić, n. d. str. 26 i 44.

87a) Knjiga poginulih Komande mjesta Bileća, AVII, ANOP-a, k. 89, br. reg. 15/3.

88) Relacija štaba 11. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 7.

89) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 483 i 730. Spisak umrlih Bolnice 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 17/5, reg. br. 12/3, r. br. 30. S. Stijačić, n. d. str. 35, 48, 56 i 77.

90) Relacija štaba 10. hercegovačke brigade za decembar 1944. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 23. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 5/1.

91) Izvještaj štaba 9. div. štabu 8. udarnog korpusa od 13. I 1945. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 59, Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/5.

92) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1 r br 12 186, 729, 1042, 1089 i 1118. S. Stijačić, n. d. str. 24, 61, 66 i 88.

93) Relacija štaba 12. hercegovačke NOU brigade za decembar 1944. Zbornik tom IV, knj. 32, dok. 8.

94) Relacija štaba 10. hercegovačke brigade za decembar 1944. godine. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 24.

94a) S. Stijačić, n. d. str. 13, 14 i 24.

95) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 53, 148, 232, 282, 285, 347, 388, 403, 421-422, 473, 573, 578, 591, 654, 663, 752, 1181, 1259 i 1274. S. Stijačić, str. 86.

96) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/5.

97) Izvještaj štaba 10. hercegovačke NOU brigade od 4. I 1945. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 2, 4 i 8/2. Relacija štaba 10. hercegovačke NOU brigade za januar 1945. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 23.

98) Izvještaj štaba 10. hercegovačke brigade od 15. I 1945, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 9/2.

99) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 8, 964, 1154 i 1215. S. Stijačić, n. d. str. 88.

100) Relacije štabova 10, 11, 12, 13. i 14. hercegovačke NOÜ brigade za novembar i decembar 1944. te januar 1945.

101) Kriegstagebuch des Oberbefehlshaber Südost, zweitte, Halbjahr 1944, Dritte Teill, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-191/239-555.

102) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 85, 245, 281, ,853, 1149, 1232 i 1239 i reg. br. 5/1. S. Stijačić, n. đ. str. 18, 21, 24, 33, 36, 42, 48, 60, 66, 80, 84 i 95.

103) Depeša štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 9. I 1945. AVII, ANOP, k. 1147-1, reg. br. 5/6.

104) Naređenje štaba 29. NOU divizije od 22. XI 1944. Zbornik, tom IV, knj 30, dok. 107.

105) Referat štaba Artiljerijske brigade 29. divizije od 1. januara 1946. godine, AVII. ANOP, k. 1146-11, reg. br. 3/7.

106) Izvještaji njemačkog 369, 649, 968. artiljerijskog puka. AVII, NjA, k. 3, reg. br. 8 i 14/1, 11/3, 17. 18. i 20/4, 3. 4. i 53/4.

107) Operativni dnevnik Artiljerijskog diviziona 29. NOU divizije. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 151. Izvještaji brigada. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 8, 9i 11/2.

108) Izvještaji štabova bataljona i Južne grupe 1. tenkovske brigade NOVJ. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 54, 75 i 76. AVII, ANOP, k. 323, reg. br. 31/1, k. 522, reg. br. 12/4, k. 431, reg. br. 31 i 14/2.

109) Brojna stanja I, II i III vojnog područja, brojno stanje 29. divizije. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 50, 51 i 57. AVII, ANOP, k. 395, reg. br. 18/1.

110) Naređenje štaba 29. NOU divizije od 1. XII 1944, Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 5; Izvještaji i zapovijesti štaba brigade, AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8, str. 163, k. 1144-1, reg. br. 7/6, Pregled brojnog stanja od 1. I 1945. Zborni/c, tom IV, knj. 32, dok. 10.

111) Izvještaj štaba brigade od 28. I 1945. i naređenje štaba 29. NOU divizije od 15. XII 1944. i 29. I 1945. Zbornik, tom IV, knj. 31, dok. 63, knj. 32, dok. 151 i 156.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument