Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

IV DIO

KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA
(1. IX 1944 — 5. III 1945)
Vojnopolitička situacija

Realni uslovi za konačno oslobođenje širih oblasti, pa i Hercegovine, stvoreni su krajem ljeta 1944. godine. Opšti i frontalni poraz nacističke Njemačke na oba glavna saveznička fronta, i udarci narastajućih snaga NOP-a u temelju su podrili okupacioni sistem na jugoslovenskom ratištu.

U to vrijeme najznačajniju bitku Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije vodila je pobjedonosno na teritoriji Srbije, nezadrživim prodiranjem prema Beogradu, u susret sovjetskim trupama koje su se približavale kroz Rumuniju. Narodni ustanak i rušenje fašističke vlade u Bukureštu 23. avgusta 1944. godine prisilili su Adolfa Hitlera da, tri dana kasnije (26 avgusta) izda naređenje za početak povlačenja sa Balkana.

Direktna posljedica takvog ratnog preloma bilo je razrjeđivanje okupacionih snaga u unutrašnjosti jugoslovenskog ratišta s ciljem da se zatvore nastale breše u njemačkom frontu prema Rumuniji i Bugarskoj, u kojima je 8. septembra takođe kapitulirao fašistički režim. U takvoj opštoj, naglo nastaloj krizi na Balkanu, njemački okupator je obustavio svoju napadnu operaciju »Rübezahl«, posljednju na operativnom području 2. udarnog korpusa; ova operacija je poznata u našoj istoriografiji kao durmitorska operacija. Na taj način su oslobođene dvije elitne njemačke divizije (1. brdska i 7. SS), pa su užurbano pomjerene u istočnu Srbiju.

Prenošenje težišta odbrane njemačke Komande Jugoistoka (Grupa armija »F« — Heeresgruppe »F«) sa egejske, jonske i jadranske obale prema istočnim granicama Jugoslavije, gdje se od Strumice do Tise na brzu ruku uspostavljao novi odbrambeni front, oslabilo je snage ne samo na obali, nego i u unutrašnjosti poluostrva. Njemačka komanda Jugoistoka više nije raspolagala jakim operativnim rezervama. Dalje slabljenje njemačkih garnizona u Bosni i Hercegovini, južnoj Hrvatskoj i Crnoj Gori proisteklo je iz težnje njemačkog komandovanja da, pojačanjima iz dubine, ojača i održi neposredno ugroženu odbranu jadranske obale; činila je to s ciljem da zaštiti i obezbijedi sigurnost desnog boka svojih snaga za vrijeme povlačenja sa Balkana.

Kriza okupacionog sistema u središnjem dijelu jugoslovenskog ratišta, koja je nastala krajem ljeta i u jesen 1944. godine, dobro je iskorišćena od strane 2, 3, 5. i 8. udarnog korpusa NOVJ. Njihove napadne operacije u ovom periodu, koordinirane od Vrhovnog štaba, donijele su krupne uspjehe u tučenju oslabljenih neprijateljevih garnizona i, posebno, moralno podrivenih kolaboracionista. Stvorene su nove i proširene postojeće oslobođene teritorije u zapadnoj i istočnoj Bosni, kao i u Hercegovini; one su se, u međusobnoj povezanosti, naslanjale na susjedne u Hrvatskoj i u Crnoj Gori.

To je omogućilo dalji i brži razvoj, pored oružanih snaga i svih drugih političkih faktora, narodnooslobodilačkog pokreta. Kao izraz takvog moralno-političkog stanja oslobođeno je više od trideset novih gradova i varošica u Bosni i Hercegovini, među kojima su bili Prijedor, Tuzla i Gacko (najznačajniji uspjesi u septembru), a Travnik, Livno, Bileća i Trebinje — u oktobru mjesecu.

Narastanje Pokreta i konsolidaciju oslobođene teritorije, između ostalog, označavale su sreske, i okružne konferencije; na njima su izabirani delegati za oblasne skupštine narodnooslobodilačke vlasti i oblasne konferencije Narodnooslobodilačkog fronta, koje su održane avgusta i septembra u sve tri oblasti. Taj čin je praktično predstavljalo razdvajanje funkcija organa vlasti od funkcija političke organizacije na gotovo svim stepenima, a sve je to dovelo do većeg priliva novih boraca iz novooslobođenih krajeva. Oni su popunili postojeće i omogućili formiranje novih brigada širom Bosne i Hercegovine.

I pored odlaska dijela snaga njemačke 2. oklopne armije u istočnu Srbiju, u Hercegovini, na Dubrovačkom i Makarskom primorju bile su i dalje stacionirane krupne jedinice ove njemačke armije, postavljene na jadranskom frontu od Valone do Rijeke. Njeno neretvljansko težište posjedao je najjači njemački 5. SS korpus, čija je Komanda stalno boravila u okolini Mostara (najduže u selu Lise kod Lištice)! Peti SS korpus je u Hercegovini — i na nju naslonjenom obalskom pojasu srednje i južne Dalmacije — raspolagao sa dvije do tri njemačke divizije i skoro isto toliko jedinica četničkih i ustaško-domobranskih snaga. A na istom prostoru borile su se skoro pet ili šest puta manje snage NOV i POJ.

Vojnički uspjesi Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i opšti po litički uspjesi narodnooslobodilačkog pokreta doveli su u najdublju krizu kolaboracionističke vojne i političke formacije u zemlji. Suočene sa pred stojećim i skorim oslobođenjem zemlje, one su, sve više, uviđale nemi novnost sopstvene propasti zbog služenja Trećem Rajhu. I sve kom binacije o mogućnosti »preživljavanja« prelaskom u službu novih go spodara (a takve iluzije su uporno pothranjivane od strane reakcio narnih krugova na zapadu), poslije sporazuma Tito — Šubašić 16. juna — i priznanja tog sporazuma i vlade Šubašića od strane Velike Britanije, SSSR-a i SAD pale su u vodu. Kolaboracioniste je zato zahvatila panika i rasulo. Reakcionarni krugovi na zapadu bili su, međutim, samo promi jenili taktiku. Da bi osigurali svoje interese u Jugoslaviji, bili su spremni da žrtvuju najkompromitovanije kolaboracioniste, Nedića, Pavelića, Rupnika i Dražu Mihailovića i, pod novim firmama, preuzmu dio njihovih oružanih formacija. Bilo je, takođe, planirano da. se one tobožnjim pučevima odcijepe od Dražinih, Pavelićevih ili Rupnikovih formacija i, nezavisno od NOP-a, »priključe saveznicima«. ^l

U tom cilju i u duhu politike na više kolosjeka, vršeno je užurbano objedinjavanje svih ostataka bivših građanskih partija. Kralj je 29. avgusta i sam javno osudio Dražu Mihailovića zbog sardnje sa okupatorom i ukazom mu oduzeo vrhovnu komandu, priznajući maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita za jedinog »vođu jugoslovenskih snaga otpora« o čemu je i odluka bila donesena, na sastanku Tita i Šubašića 16. avgusta 1944. godine na Visu. To, međutim, ništa nije smetalo da vlada SAD istovremeno, slanjem svoje separatne misije u četničku Vrhovnu komandu obnovi kontakte sa Dražom Mihailovićem.

Kolaboracionistički četnički pokret Draže Mihailovića odsudno se angažovao da se održi u istočnoj Hercegovini i Dubrovačkom primorju, kao mostobranu. Tamo je namjeravao da, po povlačenju okupatora, prihvati kraljevsku »vojsku van otadžbine« i stvori operacijsku osnovicu za dalji pohod kontrarevolucije i njen opstanak u novim uslovima. Grčevito je sprovođena zato takva ideja i poslije krajnje uzdrmanih vojnopolitičkih pozicija četništva u zemlji kad je, i kod saveznika već obznanjen, taj goli kolaboracionizam. Draža Mihailović je, krajem ljeta 1944. godine, pojačao svoje snage u Hercegovini, upućivanjem pojačanja iz Sandžaka i istočne Bosne. Tamo je, početkom septembra pristigla njegova Grupa jurišnih korpusa, koja je, uključivanjem hercegovačkih četnika, brojala i više od 4.000 ljudi. Međutim, naporedo s praksom Draže Mihailovića, da nastavi saradnju sa njemačkim okupatorom, Komanda ove Grupe jurišnih korpusa proklamuje i ostvaruje drugu varijantu politike i borbe za spašavanje četništva. Ovo novo četničko vodstvo u Hercegovini proglašava sebe za »Nezavisnu grupu nacionalnog otpora jugoslovenske vojske u Otadžbini«. Čini to s ciljem da, simboličnim napadom na okupatora u vrijeme njegovog povlačenja iz južne Hercegovine i Dubrovačkog primorja, rehabilituje svoje »nezavisne snage« kod zapadnih saveznika i, na taj način, osigura njihovo priznanje i vojničku pomoć i umiješa se u političko uređenje Federativne Jugoslavije.

Ova lukava kontrarevolucionarna četnička namjera, smišljena u reakcionarnim emigrantskim krugovima Kaira i Londona, na čelu sa dvoličnim ekskraljem Petrom II — a podržavana od međunarodne reakcije — predstavljala je opasnost koja se mogla izroditi u dalje teškoće u među-savezničkim odnosima oko političkog uređenja nove Jugoslavije. Tokom septembra i oktobra 29. divizija je, uz pomoć dijelova Primorske operativne grupe 2. udarnog korpusa, snažno potukla i protjerala iz Hercegovine prema istočnoj Bosni ostatke četnika »Nezavisne grupe nacionalnog otpora«. Na taj način pokopani su planovi i ove kontrarevolucionarne igre četništva i njegovih pokrovitelja.

Slično četničkom, u ovo vrijeme javlja se i snažno previranje među ustaško-domobranskim kolaboracionistima. Izgubivši i poslednju iluziju o pobjedi njemačkog nacizma, ustaški pokret je sada, u sve većem osloncu na desne krugove iz Hrvatske seljačke stranke, težio da se što duže održi u Hercegovini. Kao jedinu mogućnost da preživi poraženog gospodara, video je u svojoj spremnosti da umjesto Hitleru i Trećem Rajhu služi reakcionarnim krugovima Zapada. Takva politička strujanja postojala su i u vladajućem vrhu ustaške države. Početkom septembra 1944. godine članovi najužeg ustaškog vodstva (Lorković, Budak i Vokić), posjetili su zajedno sa nadbiskupom Stepincem, Rim i tamo pregovarali sa anglo-američkim predstavnicima; rezultati tih pregovora, međutim, nisu poznati.

Krajem avgusta 1944. godine jedinice NOV i POJ, pošto su prebrodile letnji ciklus neprijateljevih zamašnih napada, održavale su u Hercegovini tri stabilne slobodne teritorije. Najprostraniju, u središnjem dijelu istočne Hercegovine, između njemačkih i kolaboracionističkih garnizona u Gacku, Nevesinju, Stocu, Ravnom, Trebinju i Bileći, održavala je 29. divizija. Istočnohercegovačka oslobođena teritorija se čvrsto i stalno naslanjala na susjedni crnogorski oslobođeni prostor Banjana, Golije i Pive. U sjeverozapadnoj Hercegovini, u sklopu zapadnobosanske oslobođene teritorije, postojala je oslobođena teritorija sa središtem u Prozoru. Ona je zahvatila čitav tadašnji prozorski srez i veliki dio konjičkog, zapadno od željezničke pruge Ivan-sedlo — Konjic — Rama. Ovu teritoriju je štitila ramska 17. udarna brigada iz sastava 10. udarne divizije. Osloncem na oslobođeno Biokovo, Ljubuški NOP bataljon je održavao neveliku slobodnu teritoriju u zapadnoj Hercegovini sa središtem u selu Bijači. I u drugim dijelovima Hercegovine (Župa konjička, Bobani, Borac, prostor Hutovo blato — donji tok Bregave kao i u Dubravama), bez obzira što na njima nije bilo stalne prisutnosti jačih oslobodilačkih snaga, postojale su slobodne ili poluoslobođene prostorije na kojima su funkcionisali organi narodnooslobodilačke vlasti.

Međutim, vojnički, teroristički, propagandni i svakovrsni drugi pritisak višestruko nadmoćnih neprijatelja, ispoljen u serijama napada tokom ljeta 1944. godine, kočio je na operativnom području 29. divizije politički i vojnički razvoj narodnooslobodilačkog pokreta. Tome su, u velikoj mjeri, doprinosili i jedni i drugi kolaboracionisti; među njima su se posebno, svojom žilavošću, isticali hercegovački četnici. Ispod skuta nacističkog okupatora vješto su zaslijepljivali jedan dio srpskog stanovništva i održavali ga na putu neprijateljstva ili pasivnosti prema NOP-u. Postulati njihove politike i propagande bili su zasnovani na uvjeravanju da su zapadni saveznici garancija njihove konačne pobjede i opstanka srpskog naroda, i da se treba samo održati do njihovog neminovnog iskrcavanja i povratka kralja Petra II u zemlju. Takvim osvjetljavanjem događaja tumačili su i Sporazum Tito — Šubašić — kao igru saveznika za njihovo brže i lakše pristizanje na jugoslovensko podneblje.

Potpuniji poraz kolaboracionističkoj izdaji, u prvom redu kao vojnoj organizaciji, bilo je moguće postići samo sa snažnim tučenjem okupatora i čišćenjem njegovih garnizona, jer samo uz njegovu pomoć i zaštitu, mogla se jati ti i održavati tako opasna politika i vojska.

Još od sredine ljeta, naporedo sa daljim nastupanjem savezničkih armija kroz Italiju, poslije oslobođenja Rima (4. juna), njemački 5. SS korpus je pojačavao svoje snage na samoj jadranskoj obali. Da bi to postigao do kraja avgusta je, u tu svrhu, jako oslabio ili potpuno napustio svoje dublje garnizone; među prvima evakuisao je 1. septembra, posadu Gacka. Ali, on je nastojao da, tako oslabljenu pozadinu svog jadranskog fronta u gornjoj Hercegovini, osigura jedinicama četničkog Nevesinjskog korpusa i dijelovima domobranskog milicijskog 9. posadnog zdruga. Već 6. septembra na ovaj prostor pristižu kolaboracionistička pojačanja, dijelovi pomenute četničke Grupe jurišnih korpusa iz istočne Bosne i Sandžaka, pa se to moglo povezati sa okupatorovim opštim planom za pregrupaciju snaga.

Tokom oktobra nastupila je još povoljnija situacija za razmah 29. divizije i svih snaga narodnooslobodilačkog pokreta na njenom operativnom području. Sredinom istog mjeseca trebao je da započne po naređenju od njemačke Vrhovne komande, 9. oktobra planska evakuacija jadranske obale. To je učinjeno s ciljem da se uspostavi stabilnija odbrana užem frontu »Zelene linije«, koji se protezao od Velebita i Sinja, preko Knina, Livna, Lištice, Bune, Nevesinja i Gacka pa, dalje koritom Drine, na sjever — kroz Srem, na Dunav. Njemački plan za povlačenje sa jadranske obale prikriven je nazivom »Jesenja bura« (»Herbstgewitter«).

Iako štab 29. divizije nije mogao dokučiti operativne planove i radnje njemačkih komandi on je, rukovođen direktivama Vrhovnog štaba NOV i POJ i — neposredno kroz to pomognut snagama 2. i 8. udarnog korpusa — , na najbolji način koristio pometnju koja je nastala u neprijatelje-vim redovima.

XIII Glava

OSLOBOĐENJE GACKA, BILEĆE I TREBINJA. PORAZ ČETNIČKE GRUPE JURIŠNIH KORPUSA

Početkom septembra 1944. godine neprijateljeve snage, na operativnom području 29. divizije, zadržale su raniju jačinu; pri tome je legionarska 369. divizija ojačala odbranu jadranske obale slabeći garnizone u dubini teritorije. Zamorene u neuspješnim ljetnim bojevima i pritisnute psihozom neizvjesne sutrašnjice, a moralno podrivene, jedinice okupatora su se zavukle u svoje garnizone i utvrđene položaje. Slično njima i dijeleći sudbinu nacističkih gospodara, postupale su i ustaško-domobranske formacije. Najviše — i skupa — brinule su se da održe priobalne i neretvljanske komunikacije, očekujući izvlačenje u bezbjedniji dio ratišta. Četničke vođe u Hercegovini bjesomučno su sprovodile mobilizaciju i okupljale svoje demoralisane jedinice. U očiglednom i uveliko započetom povlačenju njemačkih zaštitnika, četnici su upinjali sve snage da se održe pred narastajućom snagom NOP-a; željeli su očito da zagospodare hercegovačkim prostorom kojeg je okupator već napuštao.

Tek su okončani iscrpljujući bojevi, vođeni tokom jula i avgusta (jedinicama je bio neophodan makar i kraći borbeni predah), a 29. divizija je morala da nastavi dalje naprezanje — sada protiv do tad najveće četničke najezde u Hercegovini. Početkom septembra, kad su nastupili najpovoljniji uslovi za tučenje oslabljenog okupatora, prihvaćena je i teška jednomjesečna borba sa četničkom Grupom jurišnih korpusa; njenim završetkom 29. divizija je konačno očistila svoje operativno područje od četničke vojske.

Oslobođenje Gacka

Njemački garnizon u Gacku, do tad sveden na četu pješadije sa 8. baterijom 369. artiljerijskog puka,¹) užurbano je napustio Gacko i, po noći 1/2. septembra, otputovao autokolonom prema Nevesinju i Mostaru. Ovima se priključila i Gatačka četa (milicinara) 3. bojne 9. posadnog zdruga, zajedno sa organima ustaške vlasti i žandarmerijskom posadom NDH. Odbranu Gacka je preuzela četnička Gatačka brigada sa oko 250 ljudi, čiji se drugi dio zatekao u borbama kod Kalinovika.²¹ Preostala glavnina navedenog 3. milicijskog bataljona sa oko 450 milicionara zadržala se u rejonu sela Kule Fazlagić, orijentisana na odbranu. U jutarnjim satima, 1. septembra, na putu od Međulića za Gacko, gdje je bio pozvan u vezi sa evakuacijom legionarskog garnizona, ubijen je ustaški satnik Džemo Tanović, komandant 3. milicijskog bataljona.³ To su izveli simpatizeri NOP-a kao signal za šire opredeljenje stanovništva iz naselja Kule Fazlagić prema narodnooslobodilačkom pokretu.

Pošto je saznao za evakuaciju legionarskog garnizona, štab 11. brigade (s. Vratkovići) se odlučio za nastupanje pa je, 1. septembra u 17 sati, krenuo svoja tri bataljona od Dobrelja i Stepena prema Gacku. Po dostizanju rejona Lipnik — Samobor, gdje su potvrđena ranija obavještenja, naređen je napad na četničku odbranu u rejonu Miholjače, Avtovac, Gacko. Oko 23 sata otpočeo je napad 2. i 3. bataljona od Mulja na Miholjače u sadejstvu sa 1. bataljonom, koji je od Samobora, ispod Avtovca, nastupao ka Lazarićima. Četvrti bataljon je zadržan u rezervi kod Danica, da štiti pozadinu Brigade i motri na milicionarsku posadu u Kuli Fazlagić.

U dvočasovnoj noćnoj borbi jedinice 11. brigade su savladale četnički otpor kod Miholjače i Lazarića i, njihovim gonjenjem prema Nadimcima, konačno oslobodile Gacko, štiteći ga sa dva bataljona na položajima kod Višnjeva i Rudog Polja. U ovoj borbi izbačeno je iz stroja 9 četnika, a jedinice 11. brigade su imale 5 ranjenih.⁴

Radi podrške odbrani Gacka, noću 1/2. septembra oko 400 četnika Nevesinjske brigade napali su 1. bataljon 12. brigade u rejonu Mucalovići, Džinova Mahala. Dolazeći od Biograda, četnici su prevarom savladali stražarsko osiguranje i iznenadili Bataljon na noćištu. Protivnapadom napadnutog i tek pristiglog 2. bataljona, kao i Izviđačkog voda Brigade, neprijatelj je odbačen (uz tri ubijena i više ranjenih, a u 1. bataljonu su 2 borca poginula.* ⁵

*) Borce — stražare Vidoja Kisu iz Žabice i Milana Sorajića iz Dubočice četnici su obmanom zarobili i masakrirali na stražarskom mjestu.

Događajima kod Gacka i Nevesinja priključio se napad 10. brigade na četnički garnizon u Bileći. Ova brigada je, takođe noću 1/2. septembra, radi daljeg vezivanja garnizona, izvršila snažan prepad na oko 1000 četnika Bilećke brigade, dobro utvrđenih u gradskom čvorištu. Prepad je počeo u 4 sata 2. septembra uz podršku Artiljerijskog odjeljenja. Pet bataljona 10. brigade, sa pridatim 2. bataljonom 12. brigade, savladali su neprijateljevu spoljnu odbranu, osim utvrđenja na Modropcu i Hadži-begovu brdu. Prodorom od Ćurjena i Vlahinje nastavljena je borba na ivici grada, da bi, po postizanju cilja, bila prekinuta izvlačenjem jedinica na polazne položaje. Četnici su imali 6 ubijenih i 16 ranjenih, a 10. brigada — 9 poginulih i 10 ranjenih.⁶ Od četničke minobacačke vatre kod Vlahinje su poginuli članovi štaba 4. bataljona: Radovan Simović iz Bogojević Sela, politički komesar, Vaso Okiljević iz Platice, zamjenik komandanta i Cvijeta Milosav iz Srđana, referent saniteta.** Poslije ovog snažnog prepada, bilećki četnici nisu za duže vrijeme smogli snage da se udalje iz utvrđenog grada.

**) U ovoj borbi još su poginuli iz 10. brigade: vodnici — Novak Doder iz Obješenika i Luka Omrčina iz Udovčića i borci — Risto Lero iz Čepelice i Danilo Golijanin iz Zaloma.

Nakon paralizovanja bilećkog garnizona, štab 29. divizije je, 2. septembra, od Bileće odvojio dva bataljona i pridao ih 11. brigadi za snažnije osiguranje oslobođenog Gacka. Prema Gacku je takođe upućena i 2. brigada (bez 3. bataljona) Talijanske partizanske divizije »Garibaldi«, koja je, 2. septembra, pristigla iz Crne Gore kod Bileće i — po odluci štaba 2. udarnog korpusa — pridata 29. diviziji. Jedan talijanski bataljon je zadržan u Trnovici kod Bileće za ojačanje 10. brigade.⁷U odbranu Gacka uključeno je i divizijsko Artiljerijsko odjeljenje. Ovakva odlučnost u mjerama za odbranu Gacka bila je i blagovremena — za dalje održanje prvog, konačno oslobođenog grada u Hercegovini.

Naporedo sa hitnim grupisanjem prema gatačkom prostoru ostvaren je i brz manevar grupe bataljona od Stoca prema Trebinju. Prvi i 4. bataljon 13. brigade pokrenuti su od Kubatovine i Drvenice da bi, narednog dana — (2. septembra), dostigli rejon Janjac — Vlasače; odatle su, zajedno sa bataljonom »Rade Pravica«, koji se i pod rukovodstvom zamjenika komandanta 13. brigade Miloradom Kujačićom, izvršili snažan pritisak na trebinjski garnizon s ciljem da parališu njegov napad, koji je započet 1. septembra. Napad je išao pravcem Lastva — Viluse, i suzbijali su ga dijelovi 2. dalmatinske proleterske brigade. Prepadom, u noći 3/4. septembra, na neprijateljeve posade kod Dražin Dola i na kasarnu »Hrupjela«, koji je ostvaren od tvrđave Kličanj, uzbunjen je garnizon u Trebinju. U toku naredna dva dana ovi bataljoni su nastavili pritisak progoneći četničke posade na prostoru Matijevina — Mosko — Jasen. Tu je, 4. septembra poginuo jedan borac 1. bataljona 13. brigade.* Po suzbijanju neprijateljevog napada iz Trebinja prema Vilusima, bataljoni 13. brigade su se, 6. septembra, vratili na svoje ranije položaje kod Stoca.^*

*) Kod s. Šćenice u Ljubomiru poginuo je borac Hasan Dono iz Pješivca.

Do 5. septembra Divizija je obrazovala svoje težište od tri brigade na gatačko-nevesinjskom sektoru i, njihovim rasporedom na području Čemerno — Fojnica (11. brigada), Drežanj — Trusina (12. brigada) i, sa rezervom (2. talijanska brigada) u Gatačkom polju, osigurala odbranu oslobođenog Gacka i okolne teritorije. Ovu stabilnost u gornjoj Hercegovini podržavale su 10. i 13. brigada sa Južnohercegovačkim NOP odredom — vezivanjem garnizona u Bileći, Stocu i Trebinju.

Još povoljnija situacija je nastala 4. septembra, kada je bez borbe kapitulirala milicijska odbrana u naseljima Kule Fazlagić. Veći dio milicionara 3. bojne 9. posadnog zdruga povukao se u prostor pl. Babe i Bjelašnice, odakle su se, kasnije, dijelom vratili ili priključili neprijatelju u Nevesinju. Odmah po oslobođenju, iz ovih sela u jedinice 29. divizije pristupila su 34 omladinca.⁹ Potpuno oslobođenje Gatačkog polja imalo je veliki značaj i zbog toga što je omogućilo da se u njemu, već 7. septembra, uspostavi letilište i otpočne neposredni aviodotur savezničke vojne pomoći 29. diviziji. Preko gatačkog aerodroma, istovremeno, odmah je započela evakuacija oko 400 ranjenika i bolesnih boraca u bolničke baze u Italiji. Tu su bili prikupljeni, pored ranjenih boraca 29. divizije i borci iz 12. udarnog korpusa, 6. proleterske divizije (ličke), kao i oni iz Primorske operativne grupe.¹⁰ Tako je oslobođeno Gacko ubrzo postalo središte svestrane aktivnosti Narodnooslobodilačkog pokreta. Slobodni grad je omogućio efikasniji rad rukovodećih organa svih društveno-političkih organizacija Hercegovine. Gacko je, 17. i 19. septembra, bio domaćin narodnih predstavnika iz svih krajeva Hercegovine, koji su, na svojoj skupštini, izabrali Oblasni narodnooslobodilački odbor a, dva dana kasnije, zasijedala je Oblasna skupština narodnooslobodilačkog fronta i birala svoj Izvršni odbor.¹¹

Od 5. do 9. septembra 11. brigada je, potiskujući oko 500 četnika Gatačke brigade od Bodežišta i Nadinića prema Plužinama, ovladala prostorom Mjedenik — Slivlja — Kokorina.** U oštroj borbi sa ovim neprijateljem smrtno je ranjen kod St. Fojnice, 5. septembra, Borisa Andrić iz Davidovića, komandir čete 3. bataljona.¹²

**) Kod Brajčevića, 4. septembra, poginuo je borac 11. brigade Žarko Sudar iz Baćevića.

Uspjeh 11. brigade u Površi podržavala je i susjedna 12. brigada na nevesinjskom pravcu svojim aktivnim dejstvom protiv 800 četnika Nevesinjske i Jurišne brigade. Ovi četnici su odbranom Nevesinjskog polja vršili ulogu predstraže inače pasivnog legionarskog garnizona u Nevesinju koji je brojao oko 500 ljudi. Pošto je 4. septembra očistila četničke posade iz Zaloma i Krekavica (uz dva poginula*** i dva ranjena), 12. brigada je držala položaj Ljeskov Dub — Drežanj — Trusina i povezala front — desno sa Jedanaestom, a lijevo sa 13. brigadom na Hrgudu.¹³Ovako stabilizovani raspored jedinica predstavljao je sigurnu zaštitu gornjohercegovačke oslobođene teritorije sa središtem u Gacku.

**) Kod Brajčevića, 4. septembra, poginuo je borac 11. brigade Žarko Sudar iz Baćevića.

Odbijanje napada glavnine četničke Grupe jurišnih korpusa i njeno izvlačenje prema Trebinju

Po odluci Draže Mihailovića 18. jula 1944. godine u Rudom je obrazovana Grupa jurišnih korpusa i odmah joj je postavljen zadatak: da zauzme dubrovačku obalu u vrijeme kada se očekivalo povlačenje okupatora.¹⁴ To je bila težnja za konačno realizovanje još krajem 1942. skrojenog četničkog plana za uspostavljanje primorskog mostobrana južno od ušća Neretve. Četnici su planirali da na mostobranu unište »unutrašnjeg neprijatelja«, tj. da istrijebe sve pripadnike NOP-a i muslimansko stanovništvo.

Za komandanta Grupe jurišnih korpusa postavljen je major Vojislav Lukačević, dotadašnji četnički komandant Sandžaka, poznat ponajviše kao organizator ratnih zločina i prisan prijatelj pukovnika Bejlija (W. S. Bailey), ranijeg šefa britanske vojne misije kod Draže Mihailovića. Još u februaru 1944. godine, kada se vraćao u London, Bejli je poveo Lukačevića i tamo ga uveo u visoke političke i vojne krugove Velike Britanije i emigrantske jugoslovenske vlade.¹⁵ Poslije tromjesečnog boravka u Londonu i Kairu, Lukačević se vratio u zemlju sa instrukcijama i zvanjem ađutanta kralja Petra II, što je, svakako, bio znak posebnog povjerenja. To je priznao i Draža Mihailović i povjerio mu komandu nad Prvom grupom jurišnih korpusa i ovaj vrlo važan zadatak. Po svemu sudeći Vojislav Lukačević je bio predodređen za novog četničkog vođu, a na scenu je stupio u momentu kada je Petar II javno (ali u stvari formalno) opozvao Dražu Mihailovića sa dužnosti načelnika štaba Vrhovne komande.

Lukačević je sa teškoćama prikupljao svoju vojsku po Sandžaku i istočnoj Bosni da bi se, 6. septembra, pojavio u Nevesinjskom polju u pratnji Pljevaljske brigade (oko 1000 četnika) i jednim bataljonom oko 100 četnika iz Foče. Kasnije je utvrđeno da je istovremeno na prostoru Miljevina — Kalinovik pripremao svoj »Bosanski korpus« u jačini od 6 — 700 četnika.¹⁶ Preuzimajući novu ulogu Lukačević je objavio da obrazuje četničku »Nezavisnu grupu nacionalnog otpora jugoslovenske vojske u Otadžbini«¹⁷ (u daljem NGNO), kao novog pokreta i nove politike među četnicima — o čemu je podučavan u Londonu i Kairu. Obznanio je kurs četničke borbe protiv okupatora. Činjenica da je i dalje izvršavao naređenja Draže Mihailovića i da je bio odbačen od Mihailovića tek kada je doživeo slom u borbama sa 29. divizijom u Hercegovini, navodi na zaključak da je NGNO bila nezvanično prihvaćena i od Draže Mihailovića; bila je to nova i, za saveznike jedino prihvatljiva, varijanta političke rehabilitacije.

Po dolasku u nevesinjski kraj Lukačević je obrazovao »Komandu operacija za Hercegovinu i južnu Dalmaciju«¹⁸ i stavio joj se na čelo. Na brzu ruku je naredio i organizovao opšti napad »za uništenje 29. divizije« pomoću dovedenih sandžačkih, istočnobosanskih i u Hercegovini preuzetih snaga Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa. To je sve pokušao da ostvari pod okriljem i pomoću okupatorovih garnizona iz kojih se i dalje snabdjevao municijom, a u skladu sa naređenjem Draže Mihailovića od 28. avgusta, u kome je, pored ostalog, dobio i ovakav zadatak: »... ponavljam: 29. diviziju treba što pre razbiti i uništiti...«¹⁹) Suprotnim postupcima u praksi od onih koji su bili proklamovani programom NGNO, razgolićena je obmana kraljevskog ađutanta; tako je i otkrivena nova kontrarevolucionarna igra četništva.

U skladu sa direktivom Draže Mihailovića, Lukačević je 9. septembra naredio opšti napad »za uništenje 29. udarne divizije«. Zamislio je jednovremene udare svoje sjeverne i južne grupacije, koje su imale da uklješte i rasijeku snage Divizije. Sa sjevera su usmjerene tri korpusne kolone.

Od Jeleča preko Zelengore kretala se kolona u snazi do 800 četnika »Bosanskog korpusa«, od Kifina Sela je nastupao »Nevesinjski korpus« jačine oko 1.500 ljudi, a s ciljem da obje prodru u Gatačko polje i dalje, prema Bileći. »Mileševski korpus« (Pljevaljska brigada) je imao zadatak da svojim nastupanjem iz donjeg Nevesinjskog polja, pa preko Davidovića prema Planoj, olakša napad prethodnim kolonama. U susret sjevernoj, od Bileće, Korjenića i Grahova trebala je da istovremeno napada južna grupacija — Trebinjski korpus, ojačan Vučedolskom brigadom, sa oko 2.000 četnika.²⁰

U tri sata 9. septembra je preduzeo napad samo Nevesinjski korpus, dok je Mileševski zakasnio jedan, a Bosanski korpus dva dana — zbog zbrke koja je nastala među četničkim vođama oko proklamovane saradnje sa NOV i POJ i naređenog napada na 29. diviziju. Napad Trebinjskog korpusa, s juga, predviđen za jutro 11. septembra potpuno je izostao poslije neuspjeha glavnine u napadu prema Gacku i Planoj sa sjevera.²¹

Koristeći nadmoćnost, Nevesinjski korpus je, napadom preko Slivlja i obuhvatom od Ljeskova Duba i Dubljevića, uspio da u toku 9. septembra potisne tri bataljona, 11. brigade, koji su, vodeći zadržavajuću odbranu od Slivlja, Kokorine i Vrbovca, bili potisnuti na položaje Povezak (tt. 1414) — Ravni — Ruda Glavica. Narednog dana u zoru ispoljio se napad Mileševskog korpusa na položaje 12. brigade, od Slata do Džinove Mahale. U odlučnom protivnapadu 12. brigada je do kraja dana odbacila sandžačke četnike prema Brataču i Odžaku. Pri tome je izbačeno iz stroja oko 20 četnika, među ubijenim su bila i dva četnička komandanta bataljona. U borbi je poginula Vukasova Stijačić, iz s. Dobrog Duba, referent saniteta 2. bataljona 12. brigade.

Pošto je ojačao nevesinjski sektor sa dva bataljona 13. brigade, njihovim rokiranjem od Vlahovića prema Džinovoj Mahali i Jasenoj, štab 29. divizije je podstakao protivnapad i 11. brigade. Ona je 10. septembra, po privlačenju svog 1. bataljona od Čemerna, 3. bataljona 10. brigade i jednog Talijanskog bataljona iz Kule Fazlagić, preduzela protivnapad u Površi gatačkoj; tako je razbijen Nevesinjski korpus i započelo njegovo gonjenje preko Slivlja i Ljeskova Duba do Plužina.²²Time je ponovo bio uspostavljen raniji raspored snaga u Površi i prema Nevesinjskom polju.

Pomjeranjem 1. bataljona od Čemerna za protivnapad u Površi bio od 10. septembra je otkriven, pravac od Čemerna prema Gacku. Njim se neometano koristio četnički »Bosanski jurišni korpus«, te je ujutru, 11. septembra, izbio neposredno iznad Gacka, u čijoj blizini nije bilo borbenih jedinica. Tamo se zatekao pomoćnik načelnika štaba Divizije Drago Đukanović i odmah organizovao odbranu ugroženog grada. Sa oko 70 prikupljenih boraca iz čete OZN-e i grupom oficira i drugih naoružanih u Gacku, preduzeo je protivnapad na 5 — 600 četnika Kalinovačke i Fočanske brigade. Ovi, kao i drugi borci koji su tek prispjeli izvršili su smjeli juriš na četnike i uspjeli da ih odbiju od Gacka protjeraju preko Dražljeva u pravcu Zelengore. U borbi je ubijeno 7 četnika, a među njima i jedan komandant bataljona. Zaplijenjena su 2 puškomitraljeza, jedna mašinka, laki minobacač i 2 pištolja.²³ Povlačenjem prema Foči i Kalinoviku, poslije poraza kod Gacka, »Bosanski korpus« je nepovratno napustio dalje učešće u četničkoj grupaciji Vojislava Lukačevića.

Suočen sa neuspjehom u pokušaju da tuče 29. diviziju, Lukačević je smislio novi, lukav potez za rješenje nastale krize. Uputio je pismo komandantu 29. divizije i predložio, 11. septembra, sklapanje sporazuma o međusobnoj saradnji u daljoj borbi protiv okupatora.²⁴ Nadao se da će takvim pregovaranjem odstraniti, barem i privremeno, udarce 29. divizije i nekako se dočepati dubrovačke obale. Istovremeno je pripremao i prikupljao svoje kolebljive jedinice u nevesinjskom kraju za pokret prema moru pod parolom »Svi na doček Kralja«.

Podstaknut od Vrhovnog štaba NOV i POJ za razbijanje jače četničke grupacije na prostoru gornje Hercegovine i jugoistočne Bosne, štab 2. udarnog korpusa je 11. septembra naredio 29. diviziji da se u tom cilju najšire angažuje.²⁵ U duhu tog naređenja Divizija je do 19. septembra pojačala svoje pozicije u gornjoj Hercegovini i rasporedila snage ovako:

— 11. brigada, ojačana 3. bataljonom 10. brigade, na prostoru od Čemerna do Morina;

— 12. brigada na položajima od Dubljevića i Ljeskova Duba do Podgrađa;

— 13. brigada, ojačana sa 2. bataljonom 10. brigade, na liniji od Slata i Rogače, preko Džinove Mahale do Hrguda.

U pozadini povezanog fronta triju brigada u Gatačkom polju slobodnu teritoriju kontrolisala je 2. talijanska brigada Partizanske divizije »Garibaldi«.

Izvršavajući ovaj zadatak sve brigade su preduzele napade s ciljem da dalje rastroje četničke Grupe jurišnih korpusa. Uveče 13. septembra, napadom od Dubljevića i Podgrađa, 12. brigada je progonila četničke dijelove i ovladala prostorom Bratac — Kifino Selo — Plužine. Time je podržavala desnokrilnu, 11. brigadu, koja je, svojim napadima od 12. do 14. septembra, takođe očistila četničke dijelove na prostoru Morina i gonila ih prema pl. Crvnju i Ulogu. Na ovom pravcu ubijeno je 6 četnika a 6 ranjeno, dok je jedan borac poginuo* iz 11. brigade.²⁶

*) U borbi kod Dubljevića, 14. septembra, pao je omladinski rukovodilac 3. bataljona, Radoslav Gaćinović iz Meke Grude.

U toku 14. septembra 12. brigada je nastavila gonjenje četnika od Kifina Sela prema Nevesinju i Udrežnju. Istog dana, sa jednim danom zakašnjenja, u napad se uključila i 13. brigada, nastupajući od Zovog Dola i Džinove Mahale preko Biograda i — ovladala spoljnom odbranom (Odžak — Vilenjak) njemačkog garnizona u Nevesinju. Ova brigada je. proterujući četničke dijelove, zaplijenila arhivu četničke Pljevaljske brigade, zatim jedan laki minobacač sa 70 mina, te jedan mitraljez sa 500 metaka. Takođe, uništila je jedan njemački kamion i izvršila vatreni prepad po nevesinjskom garnizonu. Na svim napadnim pravcima četnici nisu pružali značajniji otpor; oni su odstupali sa položaja i sklanjali se u raznim pravcima.²⁷

Sjutradan se ispostavilo da je prisutna glavnina Lukačevićevih četnika neočekivano izmakla ispod udara tri hercegovačke brigade. Neočekivano u tome što je 13. brigada okasnila s napadom, pa je neprijatelj zbog toga stekao priliku da se, skoro neometan, izvuče iz Nevesinjskog polja, preko Udrežnja u pravcu Šćepan Krsta i dalje, prema Stocu.

Poslije neuspjelog napada prema Gacku, u kome je imao oko 50 ubijenih, Lukačević je, 13. septembra (u rejonu Kifina Sela), izdao zapovijest za probijanje prema moru, što je motivisano ovako: »U vezi spoljno-političke situacije i po naređenju Vrhovne komande ima se izvršiti koncentracija nacionalnih snaga u Primorju, od Neretve do Boke kotorske...« U istoj zapovijesti je svojim komandantima naredio da napadnu na jedinice 29. divizije.²⁸ Tako je naređivao kraljev ađutant, iako je, dva dana ranije, tražio od komandanta 29. divizije da uspostavi prijateljsku saradnju.

Pri izvlačenju iz Nevesinjskog polja Lukačević je raspolagao sa oko 2.000 četnika iz Pljevaljske, Nevesinjske, Gatačke i Fočanske brigade.²⁹Koristeći okolnost razrijeđenosti snaga 29. divizije i nepridavanjem većeg značaja njegovom manevru od Nevesinja prema Trebinju, Lukačević se, dosta lako, probio u južnu Hercegovinu i tamo, skoro neometan, organizovao svoju aktivnost slijedećih desetak dana.

Poslije izvlačenja četničke glavnine iz nevesinjskog prostora, tri brigade 29. divizije su nastavile da čiste zaostale četničke grupice sa snaženjem pritiska na legionarski garnizon u Nevesinju. Do 16. septembra, goneći četničke ostatke, 11. brigada je, preko Uloga i Obija, izbila u Zagorje i oslobodila Kalinovik. Oko 200 četnika Kalinovičke brigade nije pružilo značajniji otpor — odstupili su u pravcu Miljevine. Pošto je tamo podstakla obnovu Kalinovičkog NOP odreda, 11. brigada se, po zadatku, vratila prema Nevesinju.³⁰

Za to vrijeme 12. i 13. brigada su vršile pritisak na garnizon u Nevesinju koga su držale u okruženju. Poslije prepada na garnizon, noću 14/15. septembra, 12. brigada je posjela položaje Krekovi — Kifino Selo — Bratac, a 13. brigada je, držeći položaje Bablja glava — Vilenjak — Bišina, odsjekla garnizon i prekinula njegovo komuniciranje prema Mostaru. Treći bataljon ove brigade uništio je u Bišini, 15. septembra, dva njemačka kamiona, ubio jednog četnika i zarobio dva legionara i 3 četnika. Od 15. do 21. septembra 12. brigada je kontrolisala donje Nevesinjsko polje i vodila više manjih borbi sa dijelovima legionarskog garnizona. Svakodnevno je trpila snažnu vatru desetine legionarskih topova i minobacača, od njih su poginula dva i ranjena dva borca. U šestodnevnim borbama 12. brigada je ubila 6, a ranila 5 legionara. Pošto je smijenjena od 11. brigade, 12. brigada se, po primljenom zadatku 21. septembra, uputila iz Nevesinjskog polja prema Bileći.³¹

U vremenu od 15. do 21. septembra u naslonu na 12. brigadu razvijala se aktivnost i 13. brigade u međuprostoru Nevesinje — Stolac — Domanovići i Blagaj. Njen 1. i 4. bataljon suzbili su 17. septembra kod Vilenjaka ispad legionarskih dijelova iz Nevesinja. Sa po jednom četom ovih bataljona porušen je u Rabini put Nevesinje — Mostar i, 18. septembra, izvršen prepad na legionarsku posadu u Bišini. U ovoj akciji je nestao jedan borac a 4 druga su bila ranjena. Narednog dana, 19. septembra, 1. i 4. bataljon su prodrli u dubravska sela i tamo, zajedno sa nešto ranije pristiglim 2. bataljonom, čistili i razoružavali posade milicijske 2. bojne 9. posadnog zdruga. Drugi i 4. bataljon, takođe su 21. septembra napali i, iz Bivoljeg Brda, protjerali posadu — 16. satniju 9. ustaškog djelatnog zdruga. Ovih 80 ustaša priključilo se jačoj posadi u Domanovićima, poslije borbe u kojoj su imali dvojicu ubijenih, dvojicu zarobljenih i trojicu ranjenih. Bez sopstvenih gubitaka, bataljoni 13. brigade zaplijenili su u ovoj borbi 7 pušaka, 1.000 metaka i 30 ćebadi. Ova akcija kod Bivolja Brda nadovezala se na sličan uspjeh 2. bataljona tri dana ranije — 18. septembra kod s. Lokve. Ovaj bataljon je odbacio, od Lokava prema Domanovićima, jaču kolonu legionara i nanio joj gubitke (tri ubijena i 2 zarobljena) uz plijen od 2 puškomitraljeza, tri puške, jedan pištolj i nešto sitnije opreme.³²

Uspješna aktivnost tri bataljona 13. brigade na prostoru Dubrava prekinuta je novim zadatkom; zbog toga su se bataljoni 21. septembra povratili iz Dubrava u rejon Hrgud — Vlahovići.

Za vrijeme težišne aktivnosti Divizije u gatačkom i nevesinjskom srezu, 10. brigada (bez 3. bataljona) je, od 2. do 21. septembra, blokadom četničkog garnizona u Bileći, uspješno obezbjeđivala oslobođenu teritoriju i pozadinu brigada koje su dejstvovale u gornjoj Hercegovini. Nije vodila zapaženije borbe. Takvu podršku glavnini pružao je i Južnohercegovački NOP odred — nizom uspješnih akcija na svojoj teritoriji, među kojima su neke i značajnije. Bataljon »Marko Mihić« je 1. septembra izvršio prepad na grupaciju do 400 četnika Stolačke i Ljubinjske brigade, koji su u s. Poplatu izvršavali predstražarsku ulogu garnizona u Stocu. U borbi je ubijen jedan, a ranjeno 5 četnika; posle toga su se partizani udaljili prema Burmazima. Ovog dana četnici su u Poplatu popalili 15 domova pripadnika NOP-a i strijeljali odobrnika Mitra Komnenovića.³³

Sljedećeg dana (2. septembra) u rejonu Poplata izvršena je razmjena zarobljenika između 29. divizije NOV i neprijateljske 369. divizije. Stab Južnohercegovačkog odreda je, tom prilikom za tri njemačka vojnika iz zatvora oslobodio šestoricu aktivista NOP.³⁴ Bataljoni »Dubravski« (2/13.) i »Marko Mihić«, zajedno su, 7. septembra, kod Aladinića i Domanovića napali dvije legionarsko-ustaške kolone i nanijeli im gubitke. Jedan legionar je bio zarobljen, zaplijenjen je jedan laki minobacač, 4 puške sa 750 metaka, te autobus sa 500 kg soli.³⁵

Još snažnije su se, 7. septembra, ispoljili bataljoni »Mihajlo Ćuzulan« i »Rade Pravica« — napadom na željezničku prugu Dubrovnik — Mostar u Popovu polju. Pošto su razorili kolosjek i prekinuli žičane veze, napali su na stanične posade u Poljicu i Jesenica Lugu. U Poljicu se nalazila 5. četa 1. bojne 9. posadnog zdruga u jačini od 38 domobrana, koji su prešli na stranu NOP-a sa naoružanjem (1 mitraljez, 1 puškomitraljez, 2 mašinke, 37 pušaka i 1.000 metaka). Zatim je uništena zgrada stanice sa saobraćajnim postrojenjima. Bataljon »Rade Pravica«, u istovremenom napadu, nije uspio da savlada sličnu posadu u stanici Jesenica Lug, ali je pri tom ranio tri domobrana.³⁶

Prerastanje južnohercegovačkog NOP odreda u 14. hercegovačku brigadu. Formiranje Juznohercegovačke operativne grupe

Značajni uspjesi oslobodilačkih snaga na operativnom području 29. divizije omogućili su i nametali njen dalji organizacioni i borbeni razvoj. Kao i do tada, to se moralo činiti u borbenom hodu i ubrzano, pogotovo krajem ljeta 1944. godine, kada su bitke za konačno oslobođenje postale veoma bliske.

Slijedeći raniju direktivu Vrhovnog komandanta NOV i POJ, štab 29. divizije je, 4. septembra, izdao naredbu za formiranje svoje po redu pete, 14. hercegovačke narodnooslobodilačke udarne brigade. Pošto je za osnovu nove jedinice uzet Južnohercegovački NOP odred, ovaj je, istovremeno, i rasformiran.³⁸ U sastav nove brigade uključen je već postojeći samostalni hercegovački 1. omladinski bataljon, formiran inicijativom USAOJ-a u Hercegovini. Pored Omladinskog, kao 1. bataljona Brigade, u nju su uključeni partizanski bataljoni »Marko Mihić«, »Mihajlo Ćuzulan« i »Rade Pravica« — kao 2, 3. i 4. bataljon. Dužnost komandnog dijela štaba 14. brigade preuzeli su rukovodioci: komandant Radovan Šakotić, narodni heroj, politički komesar Mirko Ignjatić, zamjenik komandanta Mile Vukalović i zamjenik političkog komesara Milan Miljo Milatović. Za načelnika štaba je imenovan Huso Alikalfić. Do 10. septembra završene su sve organizacione radnje, te je, ovog dana, počela borbeni život ova najmlađa hercegovačka brigada, poznata i pod imenom »omladinska«. Na dan formiranja njeni bataljoni su se zatekli: prvi — u Drvenici, drugi — u Kučinarima, treći — u Dubljanima, a četvrti — Dobromanima. Brigada je tada imala 465 ljudi. Time je Južnohercegovački NOP odred završio svoju dugu i slavnu borbenu tradiciju partizanskog ratovanja, u vrijeme kad je nastupila i situacija za konačno oslobođenje južne Hercegovine; u toj borbi on je, svojom žilavošću i vještinom, mnogo doprinjeo.

Poslije formiranja 14. brigade, otvorena je perspektiva za formiranje, pored 29-te i jezgra nove udarne divizije u Hercegovini. Takva odluka je donijeta 9. septembra, pa je štab 29. divizije obrazovao svoju Južnohercegovačku operativnu grupu, sastavljenu od 13. i 14. brigade, Sitničkog partizanskog bataljona i Bobanske partizanske čete. Za komandanta Juznohercegovačke operativne grupe naimenovan je Danilo Komnenović, za političkog komesara Špiro Srzentić, a Mustafa Dizdarević za načelnika štaba. Postavljanjem njenog štaba Grupa je od 10. septembra funkcionisala kao operativno-taktička formacija 29. divizije.³⁹ Poslije dvomjesečnog borbenog života, Južnohercegovačka operativna grupa je rasformirana 16. novembra, radi daljeg jačanja 29. divizije. To je bilo u skladu sa odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ — da se za završne operacije u oslobođenju zemlje podigne snaga postojećih divizija na 6 — 8.000 ljudi.

Prvi hercegovački Bataljon narodne zaštite formiran je pri Odsjeku za zaštitu naroda na dan 24. septembra u Divinu.⁴⁰ U Diviziji je, takođe, 9. septembra inicijativom i zalaganjem Sreskog komiteta KP za Konjic, obrazovan Konjički NOP odred, koji je, ubrzo, narastao na tri čete od 150 partizana.⁴¹ Osloncem na svoju bazu u Župi konjičkoj, Odred je razvio živu aktivnost u istočnom dijelu konjičkog sreza i, tako, ispunio prazninu koja je u ovom kraju operativnog područja Divizije nastala krajem aprila.

Radi razvijanja još uvijek neophodne partizanske aktivnosti i mobilizacije novih boraca, 16. septembra je obnovljen Kalinovički NOP odred, u jačini od 40 boraca; on će do kraja narednog mjeseca narasti u jedinicu od 130 ljudi.⁴² Konjički i Kalinovički NOP odredi naslanjali su se neposrednije na jedinice 11. hercegovačke brigade.

Pored ovih dostignuća u formiranju novih jedinica, od sredine septembra pokrenuta je u 29. diviziji i istovremena aktivnost na usavršavanju ustrojstva postojećih ali nedograđenih formacija. Po direktivi Vrhovnog štaba NOV i POJ težilo se što uspješnijoj modernizaciji i osavremenjivanju Divizije za očekujuće i sve složenije bojeve. Naročito je bila ispoljena težnja da se razviju tehnički rodovi (artiljerija, inžinjerija i jedinica veze) i specijalističke službe (intendantske, sanitetske i dr.).⁴³ Težilo se da se obrazuju kadrovi, koji bi mogli preuzeti tehnički savršenija borbena sredstva i opremu koja je trofejna ili je pristizala savezničkom vojnom pomoći.

Razvojno i organizacijsko usavršavanje operativnih jedinica pratila je slična aktivnost s ciljem da se unaprijedi teritorijalna vojna komponenta. Divizijska vojna oblast se razgranjavala sve većom ulogom vojnih područja i komandi mjesta. Sistem ovih ustanova i njihovih jedinica prekrivao je oslobođenu teritoriju, jačao joj stabilnost, kako u osiguranju tako i u funkciji snabdijevanja, privređivanja, mobilizacije ljudstva, saobraćaja, veza i, uopšte, uspostavljanja cjelovitosti vojnoteritorijalne podrške. Stalno narastajući snaga njene vojne pozadine prelivala se u sve jače operativno-borbene mogućnosti 29. divizije.

Oslobođenje Bileće i Trebinja. Slom Grupe jurišnik korpusa i četništva u Hercegovini

Poslije izvlačenja iz Nevesinjskog polja, glavnina četničke Grupe jurišnih korpusa probila se, 14. septembra, nebranjenim pravcem Šćepan Krst — Masline u s. Poplat (kod Stoca),⁴⁴ gdje su je prihvatili četnici Stolačke i Ljubinjske brigade koji su se tamo grupisali. Narastavši tu na oko 2.400 ljudi, četnička kolona je narednog jutra krenula preko Žegulje i Ljubinja u svom pokretu prema Ljubomiru kod Trebinja. U toku 15. septembra desetostruko nadmoćniji četnici su savladali odbranu 2. i 3. bataljona 14. brigade kod Poljica i Radoša i potisli ih prema Bančićima i Vlahovićima. U višečasovnoj oštroj borbi izbačeno je iz stroja do 30 četnika, a jedinice 14. brigade su imale 5 poginulih.* Tog dana kod Žegulje je smrtno ranjen i Mirko Miletić, komandant 2. bataljona 14. brigade.⁴⁵ Tek formirana i još ne prikupljena 14. brigada nije mogla spriječiti prodor nadmoćnih četnika, pa su se oni, 17. septembra, prikupili u rejonu Ljubomira i tamo povezali sa komandom Trebinjskog korpusa, koja je sve svoje jedinice potčinila Lukačevićevoj »Komandi operacija za Hercegovinu i južnu Dalmaciju«.⁴⁶

*) U borbama u rejonu Žegulje poginuli su borci 3. bataljona: Veljko Vukasović iz Žakova (Popovo polje), Ivan Tomić iz Mostarskog blata, Gašpar Hrg iz Ivaneca; (SR Hrvatska); iz 2. bataljona je pao desetar Dervo Šator iz s. Stanojevića (Dubrave).

Zadovoljni što su četnici na sebe preuzeli udarce 29. divizije, okupatorovi garnizoni u Nevesinju, Stocu i Trebinju su mirovali vodeći samo računa o svojoj neposrednoj odbrani. Na jadranskoj obali su pojačavali svoje položaje evakuacijom ostrvskih posada.

Još od oslobođenja Gacka, štab 29. divizije je pripremao napad na četnički garnizon u Bileći, koji je najviše ometao borbeni razmah njenih snaga. Poslije odbijanja napada četničke Grupe jurišnih korpusa kod Nevesinja i probijanja njene glavnine do Trebinja, ova zamisao je prerasla u najhitniju potrebu. Napad za oslobođenje Bileće naredio je i štab 2. udarnog korpusa, koji je, rukovođen direktivom Vrhovnog štaba, po oslobođenju Nikšića (18. septembra), mogao da usmjeri u pravcu jadranske obale i svoju Primorsku operativnu grupu naporedo i u neposrednom naslonu na 29. diviziju.⁴⁷

Štab 29. divizije je u ovom cilju, 20. septembra, naredio pregrupaciju svojih jedinica. Oslobođenje Bileće je povjerio 10. i 12. brigadi. Južnohercegovačka operativna grupa (13. i 14. brigada bez dva bataljona koji su ostavljeni prema Stocu), pristigla je do 24. septembra od Vlahovića kod Trebinja na liniju Zagora — Vrpolje — Jasen sa zadatkom da, u saradnji sa dijelovima 2. dalmatinske proleterske brigade u Korjenićima, spriječi svaku intervenciju neprijatelja od Trebinja prema Bileći i time osigura napad za oslobođenje ovog grada. Kontrolu prostora pl. Sitnice i dalje je vršio Sitnički partizanski bataljon.⁴⁸ Prisustvo i borba dva bataljona 2. dalmatinske proleterske brigade još od 10. septembra na prostoru Šume trebinjske, Bobana i Popova polja, udruženih sa Dubrovačkim NOP odredom i Bobanskom partizanskom četom, znatno je olakšavalo zadatak Južnohercegovačkoj operativnoj grupi.

Međutim, za vrijeme ovog pregrupisavanja i priprema snaga 29. divizije za napad na bilećki garnizon u rejonu Trebinja, desili su se događaji koji su olakšali ostvarenje ciljeva 29. divizije i Primorske operativne grupe. Lukačevićeva Grupa jurišnih korpusa, sada sastavljena od novoimenovanog Sjevernohercegovačkog i Južnohercegovačkog korpusa u jačini oko 4.000 četnika,⁴⁹ preduzela je 21. septembra napad na legionarske i ustaško-domobranske posade na prostoru Trebinje, Hum, Poljice. Ovoga dana četnici su bez borbe jednovremeno razoružali niz manjih posada oko Trebinja i duž željezničke pruge u Šumi. Ušli su kao dojučerašnji saveznici među posade a zatim, potezanjem oružja, razoružali iznenađene legionare, ustaše i domobrane. Četnici su, na ovaj način, zarobili oko 350 legionara, žandara, italijanskih fašista i domobrana i lako došli do njihovog naoružanja: 2 tenka, 3 topa, 1 oklopni voz, 8 minobacača, 50 automatskih oruđa, veće količine pušaka i municije.⁵⁰

Ohrabren uspjehom svoga lukavstva, Lukačević je, 22. septembra u 18,30 sati, postavio ultimatum njemačkom pukovniku Fišeru, komandantu legionarskog 369. puka za predaju garnizona u Trebinju. Pošto je Fišer odbio ultimatum, oko 2.000 četnika (drugi su bili na zadacima osiguranja) prešlo je u 21 sat istog dana u napad na već okruženi grad. Garnizon je odbio ovaj napad, kao i slijedeće, koji su ponovljeni u noći između 23/24. i 24/25. septembra.⁵¹ Najmanje dvostruko brojno nadmoćniji, četnici nisu u tri noćna napada izbacili iz stroja ni jednog branioca, što najbolje potvrđuje da je to sve teklo samo u znaku opšte paljbe i moralnog pritiska⁵² Od dojučerašnjih saradnika, jednim naređenjem, četnici se nisu mogli preobraziti u neprijatelje okupatora koji bi bili spremni da se više založe.

Poslije neuspjeha u napadu, među Lukačevićevim četnicima došlo je do krize i to je bio početak njihovog potpunog poraza. Od Dubrovnika je, 25. septembra, intervenisao ojačani 3. bataljon 750. puka njemačke 118. lovačke divizije koji je, po dolasku od Metkovića, razbio četnička osiguranja na Radovan — ždrijelu i probio se od Dubrovnika u pomoć garnizonu u Trebinju koji su četnici držali u okruženju.⁵³ Istog dana, sticajem okolnosti, ispoljen je pritisak na četnike od Južnohercegovacke operativne grupe i dijelova 2. dalmatinske proleterske brigade, iz pravca Ljubomira i Korjenića, pa je, u rejonu Trebinja, nastala posebna situacija — jednovremeni sudar između tri prisutne vojne grupacije: snaga NOVJ, okupatora i četnika Vojislava Lukačevića.

Ispred Južnohercegovacke operativne grupe, sjeverno od Trebinja, zatečeno je oko 1.000 četnika Trebinjske, Bilećke i Stolačke brigade na liniji Mostaći — Kravica — Arslanagića Most, svi su bili upleteni u borbi sa Trebinjskim garnizonom. Pošto je garnizon ostao u stavu odbrane, četnici su mogli da se suprotstave jedinicama 29. divizije, iako su se našli ukliješteni.*) Dva bataljona 2. dalmatinske brigade, sadejstvujući jedinicama Južnohercegovacke operativne grupe, izbili su od Vilusa i Korjenića u rejon Zubaca, pa su, od Željeve, pritiskali četnike u Arslanagića Mostu i kod Polica. Dalja zbivanja oko Trebinja tekla su naporedo i, sa isto tako žestokim, borbama kod Bileće.

*) U borbama su poginuli Danilo Buđen iz s. Žanovo kod Trebinja, Smajo Savić iz Tarakin Dola kod Gacka i Josip Štampar iz Karlovca (SR Hrvatska), borci 13. brigade.

Pored odsijecanja od Trebinja, četnički garnizon u Bileći bio je izolovan i od legionarskih garnizona u Nevesinju i Stocu. To su ostvarile snage 11. brigade, ojačane sa dva bataljona 10. brigade u Nevesinjskom polju; blokadu Stoca preuzela su dva bataljona Južnohercegovacke operativne grupe. Kontrolu oslobođenog gatačkog sreza vršila je 2. brigada talijanske partizanske divizije »Garibaldi« i jedan bataljon 11. brigade.

Pripremajući napad za konačno uništenje tako usamljenog četničkog uporišta u Bileći 10. i 12. brigada su, po zadatku, sa po tri preostala bataljona do 27. septembra, slamanjem četničke spoljne odbrane, potpuno okružili i stegli četnike u samom gradu. Sa položaja Vlahinja, Hadžibegovo brdo — Modrapac (10. brigada) — Dubovac — Tuhor — Vodena gradina (12. brigada) četnici su stavljeni pod stalnu, poglavito minobacačku vatru. Tako je pripreman napad i potkopavan četnički borbeni moral. Oko 700 četnika Bilećke brigade, među kojima je bilo vučedolskih, ljubinjskih nevesinjskih i gatačkih (ovamo dobjeglih), svrstanih u četiri bataljona, branilo je grad. Nekoliko dana ranije dva bataljona Bilećke brigade priključeni su četničkoj grupaciji kod Trebinja.⁵⁴ Bileća je dugovremenim utvrđivanjem bila pretvorena u fortifikacijsko čvorište prvog reda. Tvrdi bunkeri i posebno podešene zgrade povezani su minskim poljima i branjeni gustom vatrom, pa su, više puta ranije, uspješno odolijevali jedinicama 29. divizije.

Da bi se ovakva odbrana razorila, Vrhovni štab NOV i POJ je 25. i 26. septembra, preko aerodroma kod Gacka, poslao 29. diviziji 2 topa 75 mm sa 40 obučenih artiljeraca i 600 granata. Već 27. septembra ova oruđa su, sa dva protivtenkovska topa (jedan je posuđen od Primorske operativne grupe) uključena u rušenje četničke odbrane u Bileći.

Odlučan napad na opsađene četnike naređen je i organizovan, zapovješću štaba 29. divizije od 27. septembra, pa je započeo istog dana u 17,30 sati dvočasovnom artiljerijskom pripremom napada. Šest bataljona istovremeno je krenulo sa svih strana da bi vodili žestok napad čitavu noć sa neznatnim rezultatom. Četnici su se grozničavo branili iz nepristupačnih utvrđenja. Kod džamije su bila savladana dva bunkera ali — dalji prodor je bio zaustavljen. Ove noći ranjeno je 25 boraca i rukovodilaca. Dnevnom opsadom i noćnim napadima nastavljena je petodnevna dramatična borba oko Bileće. I četnici su trpili teške gubitke pa su samo u toku noći 29/30. septembra imali su 32 poginula i 27 ranjenih, o čemu je izviješten i Draža Mihailović.⁵⁵

Četnička odbrana je najzad probijena postupnim rušenjem bunkera neposrednim gađanjem topova sa fugasnim granatama. Artiljerijska oruđa su se kretala u streljačkom stroju i — sigurno pogađala. Slom je počeo 2. oktobra oko 16,30 sati, kada su dvije čete 10. brigade (po jedna iz 4. i 5. bataljona), poslije efikasnog rušenja artiljerije kod džamije, jurišem i borbom prsa u prsa probile četničku odbranu.³⁶ Odlučno pritisnuti od naših jedinica, četnici su nagli u panično bjegstvo prema Čepelici i Miru-šama, gonjeni u stopu vatrom pomenutih bataljona. I — to je bio kraj dugovremenog četničkog uporišta u Bileći. Oko njega su se sve vrijeme jatili najokorjeliji četnički zločinci i sluge okupatora. U planovima tekuće akcije Grupe jurišnih korpusa, četničkoj odbrani u Bileći je pridavana uloga najsnažnijeg oslonca, pa je njeno uništenje izazvalo i početak kraja Lukačevićeve misije za stvaranje Jadranskog mostobrana četničke kontrarevolucije.

Jedinice 29. divizije teško su porazile četničku odbranu Bileće. U borbama za grad i u daljem gonjenju ubijeno je ili zarobljeno 247 četnika, a broj ranjenih je takođe bio veliki. Zaplijenjene su znatne količine naoružanja i opreme, a kao najznačajnije: 4 automobila, 2 radio-stanice, 2 radio-prijemnika, 3 minobacača 81 mm, 4 laka minobacača, 4 mitraljeza, 100 topovskih granata, 30.000 metaka, 3 puškomitraljeza i 16 tovarnih grla.⁵⁷

U borbi za oslobođenje Bileće poginulo je 10 boraca i rukovodilaca 10. i 12. brigade, a 38 je ranjeno. Među poginulim*) su bili narodni heroj Nikola Bjelica, komandant 5. bataljona 10. brigade i Vlado Stajić, politički komesar čete 12. brigade.⁵⁸

*) U borbama za oslobođenje Bileće još su pali i komandiri vodova: Vukota Nastić i Rajko Vučković, oba iz Bogdašića, Vaso Milosevic iz Meke Grude, kao i politički delegat voda Milan Vujović iz Davidovića. Među poginulim bio je borac Marijan Granić iz Teskere kod Ljubuškog. Ostali poginuli nisu identifikovani.

Najneposredniju podršku oslobođenju Bileće pružila je svojom borbom Juznohercegovačka operativna grupa sa dijelovima 2. dalmatinske proleterske brigade — sprečavanjem niza pokušaja četnika da se od Trebinja probiju u pomoć odbrani Bileće. Svoje višednevne napore za izolaciju bilećkog garnizona ove snage su prevele u odlučan napad u kome su, 5. oktobra, oslobodile Trebinje.

Ovim i daljim uspjesima 29. divizije u Hercegovini znatno je doprinio istvremeni napad 26. divizije 8. udarnog korpusa, koja je, po oslobođenju Korčule, dijelom snaga (3. prekomorska brigada sa dva bataljona 11. dalmatinske brigade) očistila od neprijatelja Pelješac i, do 20. septembra, izbila pred Ston. Takav pritisak sa ostrva, preduzet po direktivi Vrhovnog komandanta, sputao je manevar i intervenciju snaga legionarske 369. divizije prema jedinicama NOV kod Bileće i Trebinja.³⁹Koordinirano operativno sadejstvo dijelova 2. i 8. udarnog korpusa u borbama za oslobođenje južnodalmatinskog primorja omogućilo je da se.nanesu teški porazi okupatoru duž dubrovačke obale.

Od 25. septembra do 2. oktobra, za vrijeme opsade i napada za oslobođenje Bileće, vođene su, isto tako, oštre borbe u suzbijanju četničkih pokušaja da se od Trebinja probiju u pomoć svom ugroženom garnizonu. Poslije trećeg neuspjeha u napadu na legionarsku trebinjsku posadu, oko 1.200 Lukačevićevih četnika napalo je 25. septembra na položaje Južnohercegovačke operativne grupe i dijelove 2. dalmatinske proleterske brigade. U toku dana neprijatelj je odbacio tri dalmatinska bataljona od Zubaca do Klobuka. Istovremeno, napadom skoro 500 četnika, od Kravice i s. Jasena prema Mosku potisnut je 3. bataljon 13. hercegovačke brigade. U večernjem protivnapadu 13. brigade odbačeni su četnici na polazne položaje Jovanović baterija — Kravica — Arslanagića Most.⁶⁰ Iste večeri u 21 sat, poslije razbijanja četničke odbrane kod Radovan ždrijela, njemačka Borbena grupa iz 118. divizije probila se od Ivanice u Trebinje, kroz četničku opsadu. Narednog dana njemačka Grupa se iz Trebinja vratila prema Dubrovniku sa oko 100 zarobljenih četnika.⁶¹ Okupatorov garnizon u Trebinju je jedino brinuo kako da se održi do skorog, vjerovatno već najavljenog odlaska, a četnička Grupa jurišnih korpusa je sve više zapadala u krizu. Posljednje nade četnici su polagali u pomoć saveznika. Po pristizanju u rejon Trebinja, Lukačević je uputio — preko Jadrana — u Italiju svog predstavnika, novinara Velimira Krivošića; njegov emisar je trebalo da savezničke komande (moguće i generala Aleksandera) obavijesti o tobožnjoj antifašističkoj borbi NGNO i zatraži pomoć. Za tu svrhu četnici su već uređivali aerodrom kod Graba (Zupci) i pripremali relacije o borbama protiv okupatora, s namjerom da ih pošalju kao dokaze svojim pokroviteljima u inostranstvu.⁶²

Od 26. do 30. septembra Južnohercegovačka operativna grupa je održavala svoje položaje stalnim pritiskom na oko 800 četnika u tvrđavama Jovanovića baterija, Kravica i kod Arslanagića Mosta. U toku 28. i 30. septembra, za vrijeme odlučujuće borbe oko Bileće, Grupa je suzbila pokušaje ovih četnika da se probiju prema Bileći. U ovim borbama ubijeno je oko 20 četnika, dok su trojica zarobljena; zaplijenjena su, takođe, 3 puškomitraljeza i 11 pušaka. U toku ovih borbi ukupni gubici naših jedinica bili su 3 poginula* i 11 ranjenih. Po noći 1/2. oktobra četnici su napustili tvrđave Jovanovića bateriju i Kravicu i preko Arslanagića Mosta izvukli se na lijevu obalu Trebišnjice.⁶³ Time je otklonjena svaka mogućnost priticanja u pomoć četničkoj odbrani u Bileći.

*) Pali su borci Hivzija Behram iz Rotimlje u Dubravama, Henrik Domanjski iz Varšave (Poljska) i Mato Švalek iz Karlovca (SR Hrvatska), borci 1/13. brigade.

U toku 2. oktobra, kad je Bileća konačno oslobođena, Južnohercegovačka operativna grupa je, po odbacivanju četnika, posjela položaje D. Grbeši — Trebijovi — Podgljiva (14. brigada), Kravica — Vrbno (13. brigada) i — privlačenjem od Stoca u s. Podvori 2. bataljona 13. brigade — počela neposrednu borbu sa legionarskim garnizonom u Trebinju.

Obaviješten o slomu četničke odbrane u Bileći, Lukačević je, 3. oktobra, naredio prikupljanje svojih četnika na prostoru Čičevo — Volujac — Taleža i, istog dana, počeo odstupanje preko Popova polja, Ljubinja, da bi u daljem, istim pravcem kao i u dolasku — pored Stoca i Nevesinja do konjičkog kraja — izvukao ostatke svojih »korpusa«.⁶⁴ Jedinice su mu se usputno masovno osipale prikrivajući se ili se predajući snagama 29. divizije. Lukačević je, obilazeći prostor na kome su se nalazile snage 29. divizije, sredinom oktobra stigao u rejon Glavatičevo — Boračko jezero da bi u daljem, preko Trnova, dospio u Foču; tu je ostao gotovo usamljen po rasturanju svih svojih jedinica. Njegov pohod na primorski mostobran i politička igra sa NGNO doživjeli su potpun krah. Zbog pretrpljenog neuspjeha i preuranjenog sukoba sa okupatorom postao je smetnja za dalju saradnju sa okupatorom, pa ga je Draža Mihailović i zvanično odbacio.⁶⁵ Početkom decembra ilegalno se vratio u Hercegovinu i, 6. decembra, sa tri pratioca prijavio se britanskoj jedinici u Bileći, da bi odmah pao u ruke organa OZN-e, zajedno sa Mitrom Šakotom, komandantom četničke Stolačke brigade. Po presudi Višeg vojnog suda Jugoslovenske armije u Beogradu, za djela izdaje i zločina protiv naroda i otadžbine, Vojislav Lukačević je, 14. avgusta 1945. godine, osuđen na smrt i strijeljan.⁸⁶ Ruka pravde stigla je u istoj mjeri i njegovog saputnika, Mitra Šakotu u Stocu.

Zauzeta progananjem prikrivenih ostataka Bilećke brigade na prostoru pl. Viduše, kada je u toku 3. i 4. oktobra uništila 12 i zarobila 10 četnika, Južnohercegovačka operativna grupa je djelomično oslabila .svoj pritisak i pažnju prema okupatoru u Trebinju.⁶⁷

Sredinom dana, 4. oktobra, po pristizanju izvještaja da se, neočekivano, neprijateljev garnizon u Trebinju priprema za izvlačenje, što je potvrđeno eksplozijama i paljevinom u gradu i rušenjem i uništenjem objekata (električne centrale i mosta) četiri bataljona Južnohercegovačke operativne grupe upućena su u napad sa zadatkom da onemoguće izvlačenje okupatora. Oko 15 sati, 3. i 4. bataljon 13. brigade napali su od Podgljive i Gorice prema Hrupjeli i Bilećkoj kapiji i — naišli na snažan otpor neprijatelja oslonjenog na tvrde položaje. Istovremeno su 1. i 4. bataljon 2. dalmatinske proleterske brigade od Polica prodrli do željezničke stanice i nastojali da, preko Trebišnjice, zauzmu centar grada. Dok se vodila borba sa njenom zaštitnicom, glavnina garnizona, legionarska komanda 369. puka sa svojim 1. bataljonom i ojačanjima, krenula je prema Dubrovniku. Nju je, pristižući od Trebijova, kod Dražin Dola i Mostaća oko 15 sati, u žestokoj borbi presjekao 3. bataljon 14. brigade; ovome se, nešto kasnije, priključio i 4. bataljon iste brigade. Čelni dio legionarske kolone sa pukovnikom Fišerom udaljio se prema Dubrovniku, dok su se ostale snage vratile u kasarnu Hrupjela i nastavile da se brane u toku noći 4/5. oktobra. Ostali dio Trebinja bio je oslobođen.⁸⁸

Dok se vodila borba oko kasarne, tokom noći, štab 29. divizije je već bio pokrenuo od Bileće svoju 12. brigadu sa zadatkom da zatvori prilaze Trebinju od Dubrovnika i Ljubinja. Dva njena bataljona (1. i 3), pod rukovodstvom zamjenika komandanta brigade Ljube Miljanovića, pristigli su od Skrobotna, preko Arslanagića Mosta u rejon Duži, gdje su, 5. oktobra, preuzeli osiguranje Trebinja od neprijatelja kod Ivanice.⁸⁹ Istovremeno je komandant 12. brigade, Milinko Okiljević, sa svojim 2. i 4. bataljonom žurio od Ljubomira prema Ljubinju u pomoć 4. i 5. bataljonu 10. brigade pod komandom Radomira Mirkovića, zamjenika komandanta ove brigade. Usmjerene snage prema Ljubinju osiguravale su Trebinje od Lukačevićevih četnika, koji su 5. oktobra u 8 sati upali u Ljubinje i iz njega potisli dijelove Komande 2. vojnog područja i okružna rukovodstva društveno-političkih organizacija za južnu Hercegovinu.⁷⁰ Prije pristizanja u Ljubinje, četnici su vodili oštru borbu kod Poljica i Sedlara sa dijelovima Grupe bataljona 2. dalmatinske brigade kojima je komandovao Bruno Vuletić, zamjenik komandanta ove brigade.

Prvi bataljon (bez 3. čete) legionarskog 369. puka, ojačan 3. baterijom 369. artiljerijskog puka, 5. četom domobranske 1. bojne 9. posadnog zdruga, te zandarmima i dijelom mjesne milicije, uspjeo je da se održi u utvrđenoj trebinjskoj kasarni do večeri narednog dana. Toga dana je oko 14,30 sati od Ivanice prema Dražin Dolu krenula njemačka borbena grupa »Šulce« — radi izvlačenja trebinjske posade, pa je kod Duži i Kruščice došlo do žestokog boja sa 1. i 3. bataljonom 12. brigade. Trpeći gustu vatru od diviziona artiljerije, bataljoni 12. brigade su prešli u protivnapad i odbacili ovih oko 400 okupatorovih vojnika. Zarobljena su tri njemačka vojnika i zaplijenjena 2 puškomitraljeza, 2 mašinke i 5 sanduka sa minama za laki minobacač. Pored jednog ranjenog borca, poginuo je politički delegat voda (zastavnik Mijo Skender iz s. Ukšića u Ljubomiru) iz 3. bataljona. Grupa »Šulce« se zadržala kod Duži, gdje joj je pred veče pristiglo pojačanje od 150 vojnika, sa 3 artiljerijska oruđa. Tamo je iščekivala da prihvati okruženu trebinjsku posadu koja se pripremala za proboj.⁷¹

Oko 18 sati 5. oktobra komandant trebinjske posade, njemački kapetan Dajninger (Deininger), poveo je svoju jedinicu u proboj iz Hrupjela prema Dražin Dolu i grupi »Šulce« kod Duži. Snažna artiljerijska vatra, otvorena od Ivanice s namjerom da se ovima prokrči put za proboj, sručila se kod Trebinja na Dajningerov stroj! Dajninger je bio prinuđen da radio-vezom traži njen prekid. Gonjeni vatrom oslobodilaca Trebinja, legionari su, pred položajima 3. i 4. bataljona 14. brigade kod Zasada i Mostaća, razbijeni i, u toku noći između 5/6. oktobra, potpuno savladani. Samo oko 30 legionara na čelu sa Dajningerom spasli su se preplivavanjem po noći nabujale Trebišnjice, da bi, nagi i promrzli dostigli, do Duži i Ivanjice.⁷² Trebinje je 6. oktobra osvanulo konačno u slobodi.

U borbi za oslobođenje Trebinja ubijeno je ili zarobljeno oko 350 legionara i 80 domobrana. Zaplijenjena su 4 topa 75 mm, 800 pušaka, 9 kamiona sa tovarom, 50 artiljerijskih grla, 2 radio-stanice, 3 motocikla, 30 puškomitraljeza, 2 minobacača, 2 mašinke, 200 ručnih bombi, 30.000 metaka, 2 kamiona minobacačke municije, 10 telefona, 2 lokomotive, 1 oklopni vagon i druga brojna oprema i intendantska sredstva.⁷³ Ovdje nije uračunat nepoznat plijen dva bataljona 2. dalmatinske brigade.

Za oslobođenje Trebinja, u borbama 4. i 5. oktobra, poginulo je 10 boraca 29. divizije, dok ih je 12 bilo ranjeno. Među njima su (4. oktobra kod Zasade) poginuli poručnik Mijat Kolak, komandir čete i Ljubo Kolak, omladinski rukovodilac, hrabri borci 4. bataljona 14. brigade, oba iz s. Huma kod Trebinja.* Pala su i dva borca 2. dalmatinske proleterske brigade.

*) U borbama oko Trebinja još su pali: Vaso Milošević iz Hodžića, komandir voda. kao i borci Neđo Tabaković, iz Miruša, Marjan Kebo iz Dubrava, Vidak Damjanac, Milan Vujović iz Davidovića, Anđelko Vujović iz Bijeljana, Uroš Vukoje iz Pađena kod Bileće, te »Borika Stanislavova« iz Poljske, poginula na Gradini.

Za vrijeme borbi za oslobođenje Trebinja, štab 29. divizije je orga-nizovao gonjenje ostataka četničke Grupe jurišnih korpusa snagama šest bataljona (po dva iz 10, 12. i 14. brigade). Pod njihovim pritiskom četnici su 5/6. oktobra napustili Ljubinje da bi, preko Zegulje, Poplata, Vidova, polja i Hodova, ubrzano odstupili prema Zimlju i gornjem Nevesinjskom. polju; odatle ih je prognala 11. brigada.

Krupnim uspjesima glavnine 29. divizije krajem septembra i početkom oktobra, krunisanim oslobođenjem Bileće i Trebinja, u proterivanju jake četničke Grupe jurišnih korpusa iz južne Hercegovine dala je svoj puni borbeni doprinos i. 11. brigada. Ona je,, uz pomoć dva bataljona 10. brigade i 2. talijanske brigade partizanske divizije »Garibaldi«, odbranila oslobođenu teritoriju gornje Hercegovine i odbila sve pokušaje neprijatelja s pravca Kalinovika i Nevesinja da ugroze slobodu akcije na prostoru Bileća — Trebinje. U ovim borbama 2. oktobra smrtno je ranjen Nikola Vukoje iz Pađena, komandir čete 4. bataljona, istaknuti borac. U razbijanju snažne grupacije istočnobosanskih četnika oko Oblja i Kalinovika; posebno su se istakli 2. i 3. bataljon oni su sadejstvovali sa Kalinovičkim i Konjičkim NOP odredom. Ove jedinice, pod rukovodstvom zamjenika komandanta Brigade, Slave Skendera, protjerale su, 24. septembra, oko 200 kalinovičkih četnika od Oblja i, goneći ih, 25. septembra, ovladale Kalinovikom. U toku 29. i 30. septembra, kod Borija i Vlaholja, odbile su napad oko 1.500 četnika Drinskog i Jahorinskog korpusa i protjerale ih prema Miljevini. Ovakav uspjeh je ponovljen 4. oktobra kod Oblja, kada su prema Kalinoviku odbacile oko 2.500 četnika. Na dan oslobođenja Trebinja, 5. oktobra, ove snage su kod Kalinovika, Jazića i Borija, suzbile napad još jače četničke grupacije u njenim pokušajima da se probije u Hercegovinu.⁷⁴ Ova serija napada istočnobosanskih četnika, sa četničkim snagama koje su pristigle iz Srbije i Sandžaka, mora se povezati sa pokušajima da se olakša težak položaj njihove Grupe jurišnih korpusa u južnoj Hercegovini.

U zatvaranju pravca Nevesinje — Bileća, 2. i 3. bataljon 10. brigade, su takođe, bili na visini svog zadatka. Sa prostora Biograd — Udrežnje suzbijali su brojne ispade dijelova legionarskog garnizona iz Nevesinja jačine oko 500 vojnika. Drugi bataljon je tako, 22. septembra, kod Bileka i Vilenjaka protjerao u uporište skoro četu legionara i, tom prilikom, uz jednog poginulog* borca ubio 3 i ranio isto toliko legionara. Kod Drežnja je 25. septembra dobro potučena i prema gradu odbačena jedna četa legionara i naneseni su joj slijedeći gubici: 1 oficir i 4 vojnika su ubijeni, a 5 ranjeno i jedan nestao. Dijelovi 2. bataljona su 6. oktobra, kod s. Kamene, do nogu potukli legionarski izviđački odred, tom prilikom od neprijatelja je zaplijenjeno: 2 puškomitraljeza, 30 pušaka i 1 pištolj, a jedan borac 2. bataljona je samo ranjen.⁷⁵

*) Milan Grubačić iz Rasta — Nevesinje.

Svojom borbom u mjesecu septembru 1944. godine 29. udarna divizija je nanijela neprijateljima osjetne gubitke. Ubijeno je 15 njemačkih legionara i 58 četnika; zarobljeno je 5 njemačkih legionara, 42 četnika i 35 domobrana; ranjeno je 19 njemačkih legionara,i 70 četnika. Sopstveni gubici su bili 40 poginulih i 96 ranjenih.

Od neprijatelja je zaplijenjeno slijedeće: 1 minobacač 81 mm sa 130 mina, 2 laka minobacača sa 90 mina, 2 mitraljeza, 8 puškomitraljeza, 54 puške, 4 pištolja, 1 dvogled, 30 ručnih bombi i 27.000 puščanih metaka.

Uništena su 2 kamiona.⁷⁶

*

Kriza okupatorovog sistema koja se naglo produbila krajem ljeta 1944. godine obilježena je u Hercegovini svestranim razvojem i usponom narodnooslobodilačkog pokreta, kao i njegovim demokratskim konstituisanjem na svim stepenima narodnooslobodilačke vlasti i rukovodstava svih društveno-političkih organizacija. Takvom Oslobodilačkom razmahu je prethodilo — i dalje ga pratilo — vojničko stabilizovanje oslobođene teritorije, poslije konačnog čišćenja neprijateljevih garnizona u Gacku, Bileći i Trebinju. Opšti razvoj Pokreta i oružane borbe širom zemlje omogućili su i podstakli stalno narastanje ofanzivne moći 29. udarne divizije.

U borbama tokom septembra i početkom oktobra 1944. godine 29. divizija je konačno potukla — i sa svog operativnog područja protjerala — četničku vojsku. Na taj način ukolnila je jednu od najtežih prerala — četničku vojsku. Na taj način uklonila je jednu od najtežih prepreka narodnooslobodilačkom pokretu u Hercegovini. Četnički Nevesinjski i Trebinjski korpus nepovratno su iščezli, a njihovi, na terenu prikriveni ostaci, više nisu predstavljali značajniji vojni faktor. Istovremeno, prepolovljene su snage 9. posadnog zdruga i otvoren proces skorog uništenja i ostalih ustaško-domobranskih kolaboracionista. Tako ogoljeni nacistički garnizoni snažno su moralno uzdrmani, pa je i njihov otpor naglo opao i sveo se na brigu što skorijeg bjekstva.

Sticanjem okolnosti 29. diviziji je u ovom ratnom periodu palo u zadatak da neposredno osujeti uspostavljanje četničkog primorskog mostobrana na kome se pokušala ušančiti Grupa jurišnih korpusa radi održanja do kraja rata. Namjera neprijatelja je bila da odatle, uz pomoć iz inostranstva, zaprijeti tekovinama dugovremene i teške oslobodilačke i revolucionarne borbe svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Odbijanjem septembarskog napada i protjerivanjem iz Hercegovine Grupe jurišnih korpusa, onemogućena je i kontrarevolucionarna četnička igra »Nezavisne grupe nacionalnog otpora«. Razotkrivanje i iskorjenjivanje ove posljednje četničke političke igre bio je izuzetan doprinos 29. divizije konačnoj pobjedi narodne revolucije i djelo od istorijskog značaja.

Konačnim oslobođenjem Gacka, Bileće, Ljubinja i Trebinja sjeverna i južna Hercegovina su čvrsto povezane i stabilizovane, pa su, tako, pretvorene u snažan oslonac i operacijsku osnovicu Narodnooslobodilackog pokreta za dalji njegov skokoviti uspon u Hercegovini i dalje velike pobjede njegovog oružja.

Rezultatima septembarskih borbi omogućen je dalji i sve širi proces organizacionog i stručno-obrazovnog usavršavanja 29. divizije, kao i razvijanje njene borbene moći, kadre da se najuspješnije nosi sa sve složenijim borbenim zahtjevima u završnim operacijama za potpuno oslobođenje Hercegovine i čitave zemlje. Postojanje, pet sad već prekaljenih udarnih brigada — pored pridate 2. brigade talijanske partizanske divizije »Garibaldi« — preobrazilo je Diviziju u vrlo snažnu jedinicu, doraslu zahtjevima završne etape rata.

U ovakva i ovovremena borbena i razvojna dostignuća 29. divizije utkana je i najšira pomoć štaba 2. udarnog korpusa i izuzetno dragocjeno i stalno prisustvo Vrhovnog komandanta NOV i POJ u njenom životu i djelu. Pored savjetodavnog uticaja u rješavanju i otklanjanju svih tekućih problema koji su se javili u ovo vrijeme, takva pomoć je prerasla u potpunije materijalne isporuke naoružanja, hrane, odjeće, potpunoj evakuaciji ranjenika i podržavanjem Divizije neposrednim približavanjem susjednih jedinica, u prvom redu Primorske operativne grupe 2. udarnog korpusa, i njenom borbom na pravcu Grahovo — Konavle. Posebnu posrednu pomoć ukazala je i 26. udarna divizija — svojim prodorom na Korčulu, Pelješac i Mljet.

Dvadeset deveta divizija je svojim zalaganjem i rezultatima, ostvarivala sve dobivene zadatke koje joj je, sredinom septembra 1944. godine, sažeto i veoma podsticajno postavio Vrhovni komandant drug Tito. U toj direktivi drug Tito kaže: »Pređite u opštu ofanzivu, presijecite komunikacije, zauzimajte neprijateljska uporišta i saobraćajna čvorišta, spriječite svako organizovano povlačenje da neprijatelj ne iznese iz naše zemlje ni jedan komad oružja«.

NAPOMENE (glava XIII):

1) Dnevnik Operativnog odeljenja komande Grupe armija »F« (za 2. septembar), AVII, Mikroteka NAV-N-T-31, F-191/45.

2) Dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa, AVII, CA, BH-V-9336; zapovijest štaba 11. brigade od 1. septembra 1944 Zbornik, tom IV, knj. 29, dok. 11.

3) Izvještaj zapovjedništva 6. žand. puka NDH od 12. IX 1944, AVII, ANDH, k. 145, reg. br. 7.

4) Izvještaj štaba 11. brigade od 2. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 18.

5) Dnevnik štaba 12. brigade, AVII, ANOP, k. 1151II, reg. br. 9-10; četnički izvještaj, AVII, CA, BH-V-9626.

6) Operacijski dnevnik štaba 10. brigade, AVII, ANOP, k. 1148 I, reg. br. 12-4.

7) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

8) Operacijski dnevnik štaba 13. brigade, AVII, ANOP, k. 1152 II, reg. br. 2-5.

9) Izvještaj pomoćnika načelnika štaba 29. divizije od 5. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 34.

10) Operacijski dnevnik štaba 2. u korpusa, AVII, ANOP, k. 395, reg. br. 2/86.

11) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8; D. Šakota, Hercegovina u NOB str. 810.

12) Relacija štaba 11. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 27-2.

13) Relacija štaba 12. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 10-6.

14) Zapisnik o formiranju Grupe letećih korpusa od 18. VII 1944, AVII, ČA, k. 164, reg. br. 35/1. Naređenje komandanta čet. Nevesinjskog korpusa od 27. VI 1944, AVII, ČA, BH-V-9195. Naređenjem prenosi direktivu Draže Mihailovića: »... Baće-viću i Lukačeviću (komandant istočne Bosne i Hercegovine i komandant Grupe jurišnih korpusa — napomena autora) dao sam nove uloge u pokrajinama van Srbije: da u saradnji sa ostalim komandantima tamo iskoriste sadašnje prilike i svestrano poznavanje naše situacije u inostranstvu i u zemlji na opšte dobro kralja i naroda«.

15) Vojislav Lukačević se istakao u organizovanju četničkih jedinica kada je poslije okupacije, mnogo i legalno putovao širom Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Uživao je veliko povjerenje među četnicima, pa je brzo izbio u red njihovih najstarijih komandanata. Organizovao je i vodio četnike pri pokolju muslimanskog življa u Sandžaku i istrebljenju pripadnika NOP-a. U narodu je bio poznat pod imenom »Rogljaš« po njegovim mučilačkim metodama nad ljudima koje je, pored ostalog, za zemlju prikivao rogljama. U islednom postupku priznao je svoje veze sa britanskim predstavnicima kod četnika.

16) Dnevnik četničke komande Nevesinjskog korpusa i naređenje komandanta Tre-binjskog korpusa, AVII, ČA, BH-V-9336 i BH-V-8565. Pljevaljskom brigadom je komandovao kapetan Milutin Jelovac, a bataljonom Fočanske brigade poručnik Vasilije Bodiroga. Na čelu »Bosanskog korpusa« pojavio se kapetan Milorad Momčilović (Izvještaj štaba 29. divizije od 5. X 1944, AVII, ANOP, k. 1144 II, reg. br. 7/6).

17) Četnički pokret »Nezavisna grupa nacionalnog otpora Jugoslovenske vojske u otadžbini«, kome se na čelo stavio Vojislav Lukačević, bio je pokušaj da se, u kolaboracionizmu kompromitovano četništvo, u završnoj etapi borbe za oslobođenje zemlje preobrazi u antifašističku organizaciju. Kao nezavisna i sa NOP-om ravnopravna organizacija osigurala bi status savezničke strane i, uz pomoć iz inostranstva, uzela učešće u odbrani interesa buržoaske monarhije u Jugoslaviji. (Radoje Pajović, Formiranje četničke Nezavisne grupe nacionalnog otpora, Jugoslovenski istorijski časopis br. 4/1964).

18) Naređenje komandanta operacije Vojislava Lukačevića od 24. IX 1944, AVII, ČA, k. 142, reg. br. 29/5 i naređenje komandanta četničkog Nevesinjskog korpusa od 16. IX 1944, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 12/4.

19) Naređenje komandanta četničkog Nevesinjskog korpusa od 5. IX 1944, AVII, ČA, BH-V-9229. U dokumentu je preneta radio-depeša Draže Mihailovića u sadržaju: »Mobilišite sve snage Hercegovine i nastavite svim silama da tučete 29. diviziju koja je sada usamljena. Vrlo je važno da što pre razbijete 29. diviziju. Naš stav je nepromenjen. Tu ne može biti nikakve promene, jer smo na dobrom putu. Situacija u Srbiji ovoga meseca, u zemlji i svuda dostavljena vam je posleđnjim raspisom. Naše jedinice izvode uspešnu ofanzivu u pravcu Kopaonika. Danas sam već javio o dolasku američke misije. Opšta situacija je vrlo povoljna. Ne mogu Vam, sada ovim putem ništa određenije reći, jer su šifre nesigurne. Igra se velika politička igra. Samo znajte da ste na dobrom putu i dobro radite. Ne bojte se zadocnjenja. O svemu vodimo računa. Zapamtite, glavno je tući komuniste i to kod Vas u prvom redu 29. diviziju, ponavljam 29. diviziju treba što pre razbiti i uništiti. Ne bojte se, ne možete zadocniti. Čiča.«

20) Zapovijest komandanta Druge kolone od 8. IX 1944, AVII, ČA, BH-V-9231 i zapovijest komandanta Trebinjskog korpusa od 9. IX 1944, AVII, ČA, BH-V-8566.

21) Relacija štaba 11. brigade — za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 27-2. Dnevnik Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA. BH-N-9336 i ratni blok komandanta Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, BH-V-9333.

22) Relacije štabova 11. i 12. brigade, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 27-2, k. 1151. reg. br. 10-6.

23) Naređenje štaba 29. divizije od 12. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 63. Dnevnik Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, BH-V-9336.

24) Pismo Vojislava Lukačevića od 11. IX 1944, AVII, ČA, CG-V-1656/1.

25) Radiogram štaba 2. u. korpusa od 11. IX 1944, AVII, ANOP, k. 1146 I, reg. br. 2-2.

26) Relacije štabova 11. i 12. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 27-2 i 1151, reg. br. 10-6.

27) Isto.

28) Zapovijest komandanta operacija za Hercegovinu i južnu Dalmaciju od 13. IX 1944, AVII, ČA, CG-V-1657.

29) Saslušanje četničkog predstavnika u Hercegovini za vezu sa njemačkim komandama Todora Perovića od 12. XI 1944, AVII, ČA, k. 264, reg. br. 14/1. Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

30) Relacija štaba 11. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 1150 I, reg. br. 27-2.

31) Relacija štaba 12. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 1151, reg. br. 10-6.

32) Relacija štaba 13. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 1152 I, reg. br. 3-7.

33) Izvještaj štaba Južnohercegovačkog NOP odreda od 6. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 41.

34) Izvještaj Zapovjedništva 6. žand. puka NDH od 12. IX 1944, AVII, ANDH, k. 145, reg. br. 7.

35) Isto i relacija štaba 13. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11521, reg. br. 3-7.

36) Izvještaj štaba Južnohercegovačkog NOP odreda od 9. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 56.

38) Naredba štaba 29. divizije od 4. IX 1944, Zbornik, t. 4, knj. 29, dok. 28.

39) Naredba štaba 29. divizije od 9. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 52.

40) Naređenje štaba 29. divizije od 24. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 104.

41) Izvještaj štaba Konjičkog NOP odreda od 21. IX 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A. reg. br. 10/10.

42) Relacija štaba 11. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 27/2.

43) Postepeno, od sredine septembra, u Diviziji je, pored artiljerijskog diviziona, formiran inžinjerijski bataljon, zatim četa za vezu, te bolnička četa (naredba štaba 29. divizije od 24. IX 1944, Zbornik, t. IV, knj. 29, dok. 104). U brigadama su stvorene čete pratećih oruđa, inžinjerijske čete, vod za vezu, te bojna i trupna komora. U bataljonima je uvedena, pored tri pješadijske, i mitraljeska četa. (Naređenje štaba 29. divizije od 20. IX 1944, ANOP, k. 1711, reg. br. 3l/l).

44) Zapovijest komandanta operacija (Vojislav Lukačević) od 13. IX 1944, AVII, ČA, CG-V-1657.

45) Relacija štaba 14. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k.H43A, reg. br. 8/1.

46) Po pristizanju, Vojislav Lukačević je u Ljubomiru, 18. (20.) septembra, održao savjetovanje sa predstavnicima četničkog Nacionalnog komiteta za Hercegovinu (Lazar Trklja, profesor Bratić, Todor Perović, Vlado Zečević) i četničkim komandantima (Danilo Salatić, Milorad Popović, Milorad Vidačić, kapetan Kureš J dr.), gdje ih je upoznao sa programom komande NGNO s kojim su se prisutni složili. Odlučeno je da se sa time zvanično upoznaju kraljevska vlada i saveznici, kako bi se osiguralo međunarodno priznanje pokretu. S takvim memorandumima u Italiju je upućen član rukovodstva NGNO Velimir Krivošić da, pored ostalog, bude tumač kod savezničkog komandanta, u smislu da mu se Pokret potčinjava u izvršavanju zadataka. (Lukačevićeva depeša od 28. IX 1944, upućena p. pukovniku Gojniću, AVII, CA, CG-V-1662/1).

47) Naređenje štaba 2. u. korpusa od 2. IX 1944, AVII, ANOP, k. 1144 I, reg. br. 26-4.

48) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

49) Radiogram p. pukovnika Zaharija Ostojića i Petra Baćovića Draži Mihailovicu od 21. IX 1944; »4.000 ljudi angažovano u Hercegovini u borbi protiv komuni sta...« (AVII, CA, k. 280, reg. br. 10/1).

50) Isto.

51) Operacijski dnevnik zapovjedništva 9. posadnog zdruga (zapis za 5. X 1944), AVII, ANDH, k. 111, reg. br. 1/11.

52) Isto.

53) Isto.

54) Izvještaj štaba 29. divizije od 5. X 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 22.

55) Radiogram Petra Baćovića od 30. X 1944, Draži Mihailovicu, AVII, CA, k. 280, reg. br. 16/1.

56) Relacija štaba 10. brigade za oktobar 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 84.

57) Izvještaj štaba 29. divizije od 5. X 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 22 i ;32.

58) Isto.

59) Todor Vujošević, Ofanziva za oslobođenje Dalmacije. Vojno-istorijski institut. Beograd, 1965, str. 115 — 121.

60) Operacijski dnevnik štaba 13. brigade, AVII, ANOP, k. 1152 II, reg. br. 2-5.

61) Dnevnik zapovjedništva 9. posadnog zdruga, AVII, ANDH, k. 111, reg. br. 1/11.

62) Dušan Plenča, Međunarodni odnosi Jugoslavije u toku drugog svjetskog rata, Beograd, 1962, str. 313. Naređenje komandanta 210 (komandant čet. sjeverno-hercegovačkog korpusa), AVII, CA, k. 15, reg. br. 3.

63) Relacije štabova 13. i 14. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 1152 I, reg. br. 3-7 i k. 1143 A, reg. br. 8/1.

64) Izvještaj, AVII, CA, BH-V-9338. Zapovijest štaba 29. divizije, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 32.

65) Republički sekretarijat za unutrašnje poslove u Titogradu, zapisnik o saslušanju Vojislava Lukačevića.

66) Isto, Radoje Pajović, Formiranje četničke grupe nezavisnog otpora, JlC, br. 4/1964, str. 70, primedba 84.

67) Relacija štaba Južnohercegovačke operativne grupe za oktobar 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 76.

68) Isto. U čelnom dijelu legionarske kolone, koji se uspio izvući iz Trebinja prema Dubrovniku, nalazila se komanda 369. puka sa 3. četom njenog 1. bataljona (Franc Srami, Hrvatsko ratište, str. 99).

69) Relacija štaba 12. brigade za oktobar 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 70.

70) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8. Za 7. X 1944. godine, po izvještaju Komande mjesta Stolac od 5. X, zapisano: »Jutros u 8 sati četničke bande iznenadno napale Ljubinje i zauzele ga dok su se naši neorganizovano povukli iz grada«.

71) Dnevni izvještaj Grupe armija »F« od 23. IX 1944, AVII, Mikroteka T-311, F-193/928-933 i izvještaj od 9. X, T-311. F-194/214-218. Izvještaj zapovjedništva 9. posadnog zdruga od 6. X 1944, AVII, ANDH, k. 111, reg. br. 3-4. Relacija štaba Južnohercegovačke operativne grupe za oktobar 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 76.

72) Franc Šraml, Hrvatsko ratište, izdanje Kurt Fovinkela, Nekargemind 1952, str. 99.

73) Zapovijest štaba 29. divizije od 9. X 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 32.

74) Relacije štaba 11. brigade za septembar i oktobar 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 27-2 i Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 65.

75) Relacija štaba 10. brigade za septembar 1944, AVII, ANOP, k. 11481, reg. br. 9-1; relacija za oktobar 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 84; izvještaj zapovjedništva 6. žand. puka NDH od 12. X 1944, AVII, ANDH, k. 145, reg. br. 37/7.
76) Izvještaj štaba 29. divizije od 5. X 1944, Zbornik, t. IV, knj. 30, dok. 22. Rezultati nisu potpuni, sumirani su do početka borbi za oslobađanje Bileće, a sopstveni gubici za septembar su dopunjeni po podacima iz relacija brigada.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument