NJEMAČKI SISTEMI UPRAVLJANJA Uža Srbija, otprilike u svojim granicama od prije 1912. godine, jedino područje raskomadane Jugoslavije u kojem je uspostavljena neposredna njemačka vojna vlast, bila je iz nekoliko razloga krajnje dragocjena njemačkom Reichu. Njene prometnice, Dunav i srpske željeznice, povezivale su srednju Evropu s Bugarskom na istoku, a s Grčkom i sjevernom Afrikom na jugu. Zatim, Srbija je imala bogate zalihe strateški važnih obojenih metala koje je Njemačka trebala za svoju ratnu industriju. Štiteći takve prednosti, Nijemci su morali održavati red i mir, a htjeli su, naravno, zemljom upravljati sa što manje troška. Srpska marionetska vlada (o kojoj će kasnije biti više riječi) stvorena je da pomogne izvršenju tog zadatka. Njemačka vojna vlast u Srbiji ustanovljena je naredbom komandanta OKH (Glavna komanda kopnene vojske) feldmaršala Walthera von Brauchitscha, 20. aprila 1941. Ova naredba koja je stupila na snagu 22. aprila 1941, upotpunjena serijom drugih propisa, ustanovila je položaj vojnog zapovjednika u Srbiji kao šefa okupacionog režima. On je bio podređen pomoćniku načelnika OKH, a tako dugo dok je dio 2. njemačke armije bio u Srbiji, također i komandantu te armije, te je svoju izvršnu vlast provodio u ime obje te instance.14 Prema uputama za vojnog zapovjednika u Srbiji, izdanim 27. aprila, njegovi su glavni zadaci bili: zaštita željezničke pruge između Beograda i Soluna, plovnog puta na Dunavu, izvršenje ekonomskih naređenja maršala Reicha Hermanna Göringa, opunomoćenika za četverogodišnji plan, te uspostava i održanje reda i zakona.15 14 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 421. 15 Ibid, snimci 427-428. Medu važnim početnim zadacima bilo je također i čuvanje jugoslavenskih ratnih zarobljenika koji su još bili na srpskom teritoriju i zaštita vojnog plijena zarobljenog od jugoslavenske vojske. Posebnom naredbom OKH, 23. aprila, određene su mnogo detaljnije dužnosti i ovlasti vojnog komandanta u Srbiji. Njegova neposredna komanda podijeljena je u vojni štab i administrativni štab. Za organizaciju te komande dodijeljeno mu je osoblje za četiri oblasne i deset okružnih komandi: četiri bataljona za lokalnu obranu (Landesschützen), trupe koje je trebalo razdijeliti među četiri oblasne komande; jedan odred tajne vojne policije i drugo osoblje za nadzor administracije i za organizaciju i izvršenje ekonomske eksploatacije zemlje. Pod svojom komandom nije imao borbene ili garnizonske jedinice, i njegova odgovornost bila je posebno ograničena na održavanje reda i zakona »samo dotle dok se može uspostaviti i osigurati administrativnim naredbama, zakonodavstvom i izvršenjem osuda«.16 Prvi vojni komandant u Srbiji bio je zrakoplovni general Helmuth Förster. U junu 1941. smijenio ga je general protivavionske artiljerije Ludwig von Schröder, koji je umro mjesec dana kasnije od povreda zadobivenih prilikom avionske nesreće. Do kraja ljeta mjesto je popunio zrakoplovni general Heinrich Danckelmann.17 16 Ibid, rola 249, snimci 1046-1048, osobito snimci 1046. 17 Stambolić, »Okupacija Srbije 1941«, str. 50. Ovaj članak (1953) je najranija sistematična jugoslavenska studija o njemačkoj okupaciji Srbije. Vidi također Višnjić, »Nemački okupacioni sistem u Srbiji 1941.« U junu su Nijemci doveli u Srbiju Višu komandu za specijalne zadatke LXV, pod čijom komandom su bile četiri nepotpune divizije potčinjene artiljerijskom generalu Paulu Baderu. Ona je vrlo kratko bila pod nadleštvom 2. armije, tj. dok čitava ta armija nije prebačena na ruski front; nakon toga Viša komanda LXV stavljena je pod komandu komandanta oružanih snaga jugoistočne Evrope. Tri od četiri posade divizije (704, 714. i 717) raspoređene su okupiranoj Srbiji; 718. divizija je bila u susjednim dijelovima marionetske hrvatske države. Položaj generala Badera bio je više paralelan nego li podređen vojnom zapovjedniku Srbije. Ovaj potonji mogao je narediti Baderu da poduzme vojne operacije u slučaju izbijanja ustanka, ali nije mogao djelovati kao Baderov pretpostavljeni u vojnom smislu.18 18 Stambolić, str. 55-56. Prisutnost više okupacionih vojski (to jest njemačke, talijanske, bugarske i mađarske) u područjima koje su sile Osovine osvojile na Balkanu i postojanje više okupacionih režima u raznim područjima pod njemačkom kontrolom, zahtijevale su da se sve njemačke snage na Balkanu stave pod jednu jedinstvenu komandu. Nju je ustanovio Hitler svojom direktivom br. 31. od 9. juna 1941. Prema toj direktivi, feldmaršal Wilhelm List, komandant njemačkih snaga na Balkanu (komandni položaj koji je do 17. maja bio poznat kao: komandant 12. armije) preimenovan je u komandanta oružanih snaga u jugoistočnoj Evropi (Wehrmachtbefehlshaber im Südosten) i podređen neposredno Hitleru. Listov štab ostao je i nadalje u Solunu, ali se njegova jurisdikcija proširila nad vojnim komandatima u Srbiji, solunsko-egejskom području i u južnoj Grčkoj, kao i nad generalom Baderom u Srbiji. To je značilo da je odgovarao za sigurnost i obranu svih naznačenih područja i za održavanje veza između njemačkih snaga na tom prostoru i njihovih saveznika, prije svega Talijana.19 Ovakva komandna organizacija ostala je na snazi (uz dvije promjene komandanata) sve do 31. decembra 1942. 19 Hubatsch, ur, Hitlers Weisungen für die Kriegsführung 1939- 1945, str. 117-119, 122-125. (dalje se citira kao Hitlers Weisungen). Talijani su imali jednu jedinicu za vezu u Solunu a drugu pri njemačkoj komandi u Beogradu. Vidi mikrofilm br. T-501, rola 247, snimak 1047. Nakon izbijanja ustanka u julu 1941. lokalna žandarmerija, malobrojni Landesschützen bataljoni i njemačke policijske snage zadužene za održavanje poretka u Srbiji nisu više bile u stanju da se nose sa svojim zadatkom. Kako je do sredine augusta pobuna sve više rasla, u akciju je stupio general Bader kao komandant Više komande za specijalne zadatke LXV.20 Tri posadne divizije koje su mu stajale na raspolaganju bile su od juna nešto pojačane (dijelom artiljerijskim jedinicama koje su imale teška oruđa zarobljena od jugoslavenske vojske), ali su još uvijek bile male i slabe, s mnogo starijih vojnika, s lošim naoružanjem i bez motoriziranog transporta, iako su bile raspoređene na širokom prostoru.21 Bile su to divizije namijenjene za službu u mirnim područjima u pozadini i nisu bile dovoljno jake da bi ponovno mogle uspostaviti poredak u Srbiji. Četvrtog septembra poslan je iz Grčke 125. pješadijski puk pojačan artiljerijskom jedinicom. Do tog časa ustanak je brzo rastao, i nakon daljnjih konzultacija u Beogradu, u štabu feldmaršala Lista u Solunu i u Hitlerovom Glavnom stanu, poduzete su oštre mjere za njegovo suzbijanje. 20 Vidi Baderovo naređenje o »borbi protiv komunističkih bandi« od 13. VIII 1941. Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 78-80. 21 Dokument br. NOKW - 1898, verzija od 190 stranica jednog dužeg izvještaja, što ga je pripremio Ernst Wisshaupt, vojni arhivist, za načelnika štaba komandanta za jugoistočnu Evropu, pod naslovom: »Die Bekämpfung der Aufstandsbewegung im Südostraum«, dio I, VI 1941. - VIII i942, Str. 6. Direktivom br. 31 a, od 16. septembra Hitler je naredio feldmaršalu Listu da slomi ustanak u Srbiji, navodeći da je glavni cilj »najprije osigurati linije komunikacija i poduzeća važna za njemačku ratnu privredu, a zatim, u širem smislu, ponovno uspostavljanje reda na cijelom području primjenom najoštrijih mjera«.22 Istom direktivom premješten je u Srbiju general Franz Böhme, komandant XVIII armijskog korpusa u Grčkoj - s titulom opunomoćenog komandujućeg generala - da preuzme vodstvo svih njemačkih trupa u Srbiji i sve operacije protiv pobunjenika. Direktiva je također nagovještavala slanje jedne, ili ako bude potrebno, dvije operativne divizije. Također je 16. septembra, OKW, Vrhovna komanda oružanih snaga, izdala Hitlerovo naređenje s dalekosežnim posljedicama o suzbijanju »komunističkih pokreta oružanog otpora na okupiranim područjima«, koje će tokom slijedeće dvije godine poslužiti kao formalna osnova za dobar dio njemačke vojne i policijske aktivnosti protiv oružanog ustanka na jugoslavenskom teritoriju, osobito u Srbiji, a posebno kao osnova za masovne odmazde nad civilnim stanovništvom. 22 Hitlers Weisungen, str. 128. General Böhme je preuzeo komandu 19. septembra. Kratko nakon toga general Danckelmann je smijenjen sa svog položaja, jer je očito krivo procijenio ozbiljnost ustanka, a general Böhme je preuzeo i dužnost zapovjednika okupacionog režima u Srbiji. K tome je oko 20. septembra počela stizati iz Francuske 342. pješadijska divizija koja je nekoliko dana kasnije već sudjelovala u operacijama u sjeverozapadnoj Srbiji. U Srbiji je također došao i jedan odred 100. tenkovske brigade, a početkom novembra još jedna, 113. pješadijska divizija, prebačena je iz Sovjetskog Saveza.23 Kombinirani napori ovih snaga i srpskih kvislinških trupa slomili su otpor: do kraja decembra ustanak u Srbiji bio je skoro potpuno razbijen, a general Böhme i štab XVIII armijskog korpusa premješteni su u Finsku. Njihovim odlaskom, dužnost opunomoćenog komandujućeg generala u Srbiji preuzeo je general Bader; dva mjeseca kasnije (2. februara 1942) njegova su ovlaštenja još povećana kad je po naređenju Vrhovne komande trojna vojno-komandna vlast u Srbiji, koja se sastojala od opunomoćenog komandujućeg generala, vojnog zapovjednika Srbije i Više komande za naročitu upotrebu, stopljena u jedinstvenu dužnost glavnog komandanta Srbije. U tom svojstvu general Bader bio je podređen komandantu oružanih snaga jugoistočne Evrope.24 23 Wisshaupt, str. 42, 51-52, 62, 66 -67; Zbornik DNOR, Tom I, sv. 1, str. 450-452, 622-623, i passim. 24 Zbornik DNOR, Tom I, sv. 1, str. 626; mikrofilm br. T-501, rola 247, snimak 940. S gušenjem ustanka u Srbiji, Nijemci su odatle povukli jedinice koje su u tu svrhu poslali izvana, i od januara 1942. počeli su upotrebljavati bugarske trupe za okupacione zadatke u Srbiji da na taj način smanje upotrebu vlastitih trupa. S tri uzastopna proširenja onog područja koje su okupirale bugarske trupe, većina teritorija Srbije došla je pod bugarsku kontrolu, iako su i te trupe, naravno, djelovale pod općom njemačkom komandom i za njemačke interese.25 25 Za diskusiju o prisutnosti bugarskih okupacionih trupa u Srbiji u drugom svjetskom ratu, vidi Vojin Popović, »Bugarska vojska u okupiranoj Srbiji, 1941 — 1944.« U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, koju je Njemačka priznala kao suverenu državu, Nijemci formalno nisu imali pravo da uvedu vojnu okjap^aruTvIašTTčao" ü Srbiji. Ali s vremenom su na neformalan način uspostavili visoki stupanj kontrole ..nad vlašću u marionetskoj državi. Petnaestog aprila 1941, pet dana nakon što je uz njemačku asistenciju proglašena Nezavisna Država Hrvatska, general Edmund Glaise von Horstenau imenovan je njemačkim generalom u Zagrebu, s direktnom odgovornošću feldmaršalu Wilhelmu Keitelu, načelniku Vrhovne komande. Sredinom novembra Glaiseova je titula promijenjena u »opunomoćeni njemački general u Hrvatskoj«. Njegova glavna dužnost je bila da štiti njemačke vojne interese u Hrvatskoj, ali je također trebao i savjetovati hrvatsku vladu i vojsku, ako se to bude od njega tražilo.26 Glaiseov pandan nadležan za diplomatske i ekonomske odnose između Njemačke i Hrvatske, bio je njemački poslanik u Zagrebu, Siegfried Kasche.27 26 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 522. General Glaise, prijašnji austrougarski generalštabni oficir, smatran je odličnim obavještajnim oficirom. Bio je obrazovan čovjek i poznati vojni historičar. Na nacističkoj strani bio je mnogo prije Anschlussa i u nekim austrijskim kabinetima predstavljao je pronacističke elemente. Nakon Anschlussa pripadao njemačkim oružanim snagama. Iako nije govorio hrvatsko-srpski, imao je mnogo poznanstava među bivšim austrougarskim časnicima u Hrvatskoj, koji su nakon ustanovljenja NDH preuzeli vodstvo oružanih snaga. Bio je izrazito antitalijanski nastrojen. Vidi također RG 226, OSS-dokument br. XL 13559. 27 Poslanik Kasche bio je SA Obergruppenführer i funkcionar NSDAP (nacističke stranke) u Mecklenburgu. Priča se da je jedva preživio veliku čistku 1934. Nije imao diplomatskog iskustva niti je posebno poznavao hrvatske ili jugoslavenske probleme (a nije znao ni hrvatsko-srpski jezik) i smatralo se da je loš izbor za položaj poslanika. Dužnosti ove dvojice nisu bile striktno razgraničene, pa su oni u kompleksnim ratnim uvjetima često radili isti posao ili su im se namjere ukrštavale, tim više što je Glaise ubrzo postao protivnik, a Kasche do kraja nastavio kao veliki pomagač ustaškog režima. Više od godinu i po Glaise nije imao nikakvih trupa, iako je izgleda bio odgovoran za sigurnost glavne željezničke pruge Zagreb — Beograd i zbog toga je vjerojatno imao potpunu ili djelomičnu komandu nad jedinicama koje su radi zaštite željeznica bile stacionirane uz pruge u Hrvatskoj. Njemačke operativne snage bile su pod komandom njemačkog glavnog komandanta Srbije (Badera) i djelovale su pod njegovom komandom 1942, izvodeći vojne operacije srednjih razmjera na teritoriju NDH (u istočnoj Bosni u januaru, na Kozari u sjeverozapadnoj Bosni u junu i julu, te na Fruškoj gori u Srijemu u augustu.) Njemačka nije željela da za teritorij hrvatske marionetske države veže više jedinica, ali u stvari nije imala velikog izbora. Kako je rat napredovao i partizanske se akcije u NDH širile, njemačko angažiranje bivalo je sve veće. K tome je vlada NDH bila sve nezadovoljnija što su njemačke trupe na njenom teritoriju bile pod operativnom komandom generala Badera koji je zapovijedao iz Srbije. Zbog toga je u novembru 1942. ustanovljena nova komanda generala njemačkih trupa u Hrvatskoj, sa sjedištem u Slavonskom Brodu. Novu je komandu preuzeo general Rudolf Lüters, a pokrivala je sva područja NDH između Save i njemačko-talijanske demarkacione linije. Ta su područja proglašena zonom operacija. Istovremeno je general Glaise zadužen za operacije na hrvatskom teritoriju između Save i Drave. Usporedo s uspostavljanjem vojne okupacione vlasti u Srbiji, i imenovanjem opunomoćenog generala u Hrvatskoj (čime su stekli veliki vojni utjecaj u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj), Nijemci su bili izravno zauzeli ili stavili pod svoj nadzor sva važna industrijska, rudarska, trgovačka, bankarska i transportna poduzeća na jugoslavenskom teritoriju. Zatim su dobili pravo na iskorištavanje strateških rudnih bogatstava u talijanskim (boksit) i bugarskim (krom) područjima, i na poljoprivredne viškove i naftu iz mađarskih područja.28 Za razliku od mnogih promjena što su se dogodile u njemačkoj vojnoj i administrativnoj organizaciji na teritoriju Jugoslavije tokom četiri okupacione godine, iskorištavanje ekonomskih izvora išlo je relativno glatko i efikasno, u granicama koje je dopuštala gerilska aktivnost. Nijemci su sistematski uzimali sve veći dio jugoslavenskog ljudstva za njemačke vojne i privredne potrebe. Nametnuli su Srbiji velike okupacione troškove koji su daleko prelazili stvarne troškove okupacionog režima i velikim su dijelom zapravo predstavljali harač. Posebnim sporazumima prisilili su NDH da do 1943. snosi troškove ne samo za održavanje njemačkih trupa na njenom teritoriju već i za razne građevinske radove za potrebe njemačkog oružja, osobito Luftwaffe. I poslije januara 1943. vlada NDH snosila je veći dio troškova koji su joj natovarile njemačke trupe. 28 Za razne ugovore koje su Nijemci u to vrijeme potpisali s Italijom, Bugarskom i Mađarskom s obzirom na eksploataciju rudnog bogatstva, vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 623, 630-632, 935. Među najvažnije privredne doprinose jugoslavenskog teritorija njemačkoj ratnoj mašini spadale su strateške rude i metali: boksit iz talijanske okupacione zone, bakar, olovo, cink i antimon iz okupirane Srbije, te krom, a potkraj rata i molibden iz područja koje su okupirali Bugari. Druge važne kontribucije bile su u hrani i poljoprivrednim sirovinama (konoplja, industrijski alkohol) iz Banata, te iz Bačke i Baranje koje su anektirali Mađari, a drvo i željezna ruda iz NDH. Sva važnija industrijska poduzeća stavljena su posredno ili neposredno u službu njemačke ratne privrede, a sva transportna postrojenja stavljena su pod njemačku kontrolu: Dunavom je u Njemačku išla nafta iz Rumunjske, te rudača i sirovine iz Jugoslavije, a željeznice su služile za transport trupa i vojnog i civilnog materijala u Njemačku i iz nje. Kako je rat napredovao, a Treći Reich se smanjivao zbog vojnih poraza, važnost Jugoslavije za njemačku ratnu mašinu postajala je sve veća. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument